Lesbók Morgunblaðsins - 31.01.2004, Side 7

um í Tímanum 4. febrúar 1989 birti hún jafn-
framt bréf frá Baldri Steingrímssyni, skrif-
stofustjóra, þar sem hann tilgreinir hvern
hann telji að verið sé að stæla í hverri vísu og
hvar fyrirmyndarinnar muni í flestum tilvik-
um vera að leita. Þerriblaðsvísurnar birtast
hér með ásamt fyrirmyndunum sem Baldur
fann.
Nú þegar öld er liðin frá því að Hannes
samdi þessar vísur og ólíklegt verður að telja
að þær verði oftar notaðar til að kanna þekk-
ingu manna á skáldum nítjándu aldarinnar
finnst mér við hæfi að lyfta hulunni af þessum
vísum.
Hannes Hafstein orti vísur sínar á þerriblað
og það þerriblað er ennþá til. Faðir minn, Sig-
urður, eignaðist það eftir lát Hannesar, föður
síns, árið 1922 og eftir lát Sigurðar, árið 1985,
eignaðist ég þetta blað. Mynd af báðum hlið-
um þessa þerriblaðs fylgir hér með.
Fyrirsögnin á blaðinu er „Íslensk anthologi
rituð á þerriblað“. Orðið „anthologi“ er úr
grísku og þýðir safnrit ljóða ýmissa höfunda. Í
handritinu er tölusetning vísnanna önnur en í
ljóðabók Hannesar, sem fylgt er í þessum
skrifum.
Neðan við hverja vísu hefur Hannes
skammstafað nafn þess skálds sem hann stæl-
ir og er því hin endanlega og rétta lausn sem
hér segir:
I. Sigurður Breiðfjörð; II. Bjarni Thor-
arensen; III. Jónas Hallgrímsson; IV. Bólu-
Hjálmar; V. Grímur Thomsen; VI. Benedikt
Gröndal; VII. Páll Ólafsson; VIII. Gísli Brynj-
úlfsson; IX. Steingrímur Thorsteinsson; X.
Matthías Jochumsson; XI. Valdimar Briem;
XII. Jón Ólafsson; XIII. Einar Hjörleifsson
(Kvaran); XIV. Hannes Hafstein; XV. Einar
Benediktsson; XVI. Þorsteinn Erlingsson.
AR HAFSTEIN
Greinarhöfundur er forseti Eftirlitsstofnunar EFTA.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 31. JANÚAR 2004 7
eða þá bylur á Kaldadal,
og ærlegur kaldsvali okkur í gegn
ofan úr háreistum jöklasal.
(Hannes Hafstein)
XV
Það ber við tíðum hjá lenskum lýð,
að leturgjörðin vill þorna síð.
Þerriblöð hafa því hlutverk að inna,
ef höfð eru rétt, verja klessu’ og blett.
Og einatt úr huganum hugsjón má
detta,
ef hægt er ei blaðinu strax við að fletta
og áfram halda og skrifa í skyndi
þá skáldafjörið er best í lyndi.
Vor fátæka þjóð má við minna,
en missa hugsjónir skáldanna sinna.
Vor hólmi er snauður, svo hart er um
brauð,
margt hérað sem eyðimörk köld og
dauð.
Sú öld, sem nú hefst á hlutverk að inna –
sjá hjálpráð til alls, varna þjóðinni falls.
En sýnir ei oss allur siðaður heimur,
hvað sárlegast þarf þessi strjálbyggði
geimur;
að hér er ei stoð að stafkarlsins auð?
Nei, stórfé! Hér dugar ei minna!
Oss vantar hér lykil hins gullna gjalds,
að græða upp landið frá hafi til fjalls.
Hann opnar oss hliðin til heiðanna, á
miðin,
í honum býr kjarni þess jarðneska
valds.
Þann lykil skal Ísland á öldinni finna –
fá afl þeirra hluta’, er skal vinna.
(Einar Benediktsson)
XVI
Frá Englum og Þjóðverjum gæfan oss
gaf
hin gagndræpu blöðin, sem þerra.
Það blek, sem þau leirburði uppsugu af,
það er ekki smáræði, herra.
Sem Danskurinn útsýgur íslenska þjóð,
og andann þurrkar upp trúin,
sem ígla sýgur upp sjúks manns blóð,
svo sjúga þau. – Nú er ég búinn.
Því fátt er frá Dönum, sem gæfan oss
gaf,
og glöggt er það enn, hvað þeir vilja.
Það blóð, sem þeir þjóð vorri út sugu af,
það orkar ei tíðin að hylja.
Svo tókst þeim að meiða’ hana meðan
hún svaf
og mjög vel að hnupla og dylja;
og greiðlega rit vor þeir ginntu um haf –
það gengur allt lakar að skilja.
(Þorsteinn Erlingsson)
munar-girnd svala,
egna ungs kala,
annars grip fala,
hæða hróp kvala,
hundlaus fé smala.
(Matthías Jochumsson)
XI
„Ég á blaðið.“ „Sei, sei, sei.“
„Svei mér þá.“
„Víst á ég það.“ „Nei, nei, nei.“
„Nei.“ „Jú.“ „Á?“
Þannig rifust þegnar tveir
um þerriblað,
brýnt því þurftu báðir þeir
að brúka það.
„Ég á barnið.“ „Sei, sei, sei.“
„Svei mér þá.“
„Víst á ég það.“ „Nei, nei, nei.“
„Nei.“ „Jú.“ „Á?“
Þannig háðu þernurnar
þessa hríð;
báðar lengi þrættu þar.
Þvílíkt stríð!
(Valdimar Briem)
XII
Vér skulum ei æðrast, þótt eilítið blek,
eða annað sumt gefi á bátinn.
Nei, ég ráð sé við því, ég mitt þerriblað
tek
og þurrka það upp. Það er mátinn.
Vér skulum ei æðrast, þótt inn komi
sjór,
þó að endur og sinn gefi á bátinn.
Nei, að halda sitt strik, vera í hættunni
stór
og horfa ekki um öxl – það er mátinn.
(Jón Ólafsson)
XIII
Það tekur svo ákaft en öfugt við
því orði’, er á pappírinn festist,
og erfi drekkur að íslenskum sið
þess alls, sem varð blautt og klesstist.
Hann sendist áfram og syngur við.
Það svellur und fótum hans engið.
Hann drekkur nú erfi að íslenskum sið
þess alls, sem í dauðann er gengið.
(Einar Hjörleifsson Kvaran)
XIV
Ég vildi óska’ að það ylti nú blek
í ærlegum straumi yfir blaðið hjá mér,
svo ég gæti sýnt, hve mín framkvæmd
er frek
og fádæma gott mitt þerriblað er.
Ég vildi óska að það yrði nú regn
T
erry Eagleton er sagður
hafa snúið við blaðinu.
Nú leiti hann sannleik-
ans og algildis. Maður-
inn sem var ef til vill
öðrum fremur tákn-
mynd hinnar óheftu, af-
stæðissinnuðu og póst-
módernísku „menningarfræði“, eða
einfaldlega „fræði“, þetta tvennt
virðist vera nokkurn veginn það
sama, þótt áreiðanlega verði ein-
hverjir ósáttir við þessa samjöfnun.
(Á ensku kallast þetta „theory“, eða
jafnvel „High Theory“).
Seint á síðasta ári kom út í Bret-
landi ný bók eftir hann og heitir hún
After Theory, sem á íslensku gæti
sem best verið Í kjölfar fræðinnar,
og auk þess að vera grípandi gefur
titillinn góða hugmynd um megin-
boðskap Eagletons – að minnsta
kosti eins og hann er útlagður af
þeim sem fjallað hafa um bókina
(sem kom út í Bandaríkjunum nú í
janúar) í greinum sem finna má á
netinu.
The New York Times hefur eftir honum
nýverið að hann örvænti um framtíð menn-
ingarfræðanna. Dagar póstmódernísku ris-
anna – Jacques Derrida og Roland Barthes –
séu taldir. Þó hafi menningarfræðin alls ekki
verið einskis nýt. Hún hafi gefið vinstrihyggj-
unni kjarna á tímum síaukinnar íhaldshyggju.
En fræðingarnir hafi gleymt því hve mik-
ilvægt kerfið sé í lífi fólks, hefur blaðið enn-
fremur eftir honum. „Háðsádeiluhöfundarnir
og niðurrifsmennirnir eru nauðsynlegir,“ seg-
ir Eagleton. „En maður verður líka að vera
uppbyggilegur.“
Höfundur greinarinnar í The New York
Times, Dinitia Smith, vitnar í nýju bókina
hans: „Gullöld menningarfræðinnar er löngu
liðin.“ Nú, á öld hryðjuverkanna, verði menn-
ingarfræðin sífellt tilgangslausari, vegna þess
að fræðingarnir hafi látið undir höfuð leggj-
ast að takast á við stóru spurningarnar um
siðferði, frumspeki, ást, trú, byltingu, dauða
og þjáningu.
Í háskólum séu doktorsnemar og prófess-
orar á kafi í afstæðishyggjunni og skrifi um
kynlíf og mannslíkamann í stað þess að fást
við stóru spurningarnar. Þar sem lengst sé
gengið hafi áhugi á franskri heimspeki snúist
upp í vangaveltur um franska kossa.
„Fordómar póstmódernistanna gagnvart
venjum, eindrægni og samkomulagi hafa
skelfilegar afleiðingar í stjórnmálum,“ segir
Eagleton í nýju bókinni. Menningarfræðingar
geti ekki lengur „leyft sér að tyggja aftur og
aftur sömu frásagnirnar um stéttir, kynþætti
og kynferði, þótt allt séu þetta mikilvæg mál-
efni“.
Smith segir að nú vilji Eagleton, „einn
fárra Marxista sem enn eru uppi“, leita svara
við því sem hann nefni „grundvallarspurn-
ingar um sannleika og ást, í því augnamiði að
geta brugðist við brýnustu heimsmálum sam-
tímans“.
Menningarfræðin teygði anga sína víða. Ef
til vill fór hvað mest fyrir henni í bókmennta-
fræði og heimspeki, en hún seildist líka inn í
stjórnmálafræði, sálfræði og jafnvel víðar.
Fræðingarnir voru ekki að eyða tíma sínum
og orðum í að útskýra skáldsögur – fræðin
sjálf, með öllum sínum flóknu fagorðum og
skírskotunum, urðu aðalatriðið.
Í The Chronicle of Higher Education 23.
janúar rifjar Elaine Showalter, fyrrverandi
enskuprófessor við Princeton, upp sögu frá
tímum menningarfræðinnar. Það var seint á
níunda áratugnum sem femínistinn Sandra
Gilbert var að taka atvinnuviðtal við umsækj-
anda um stöðu við enskudeildina í Princeton.
„Hvernig námskeið myndirðu helst af öllu
vilja kenna?“ spurði Gilbert. „Ég myndi helst
af öllu vilja kenna námskeið um fræði og
ekki-fræði,“ sagði umsækjandinn. „Hvað áttu
við með ekki-fræði?“ spurði Gilbert. „Ég
meina ljóð, sögur og leikrit,“ svaraði umsækj-
andinn.
Showalter segir ennfremur að á þessum
árum hafi framvarðasveit fræðinnar komist
að þeirri niðurstöðu að hver einasti lesandi
tæki bókmenntafræðilega afstöðu, þótt sumir
lesendur væru of heimskir til að átta sig á því
hver afstaða sín væri. Það hafi ekki síst verið
Eagleton sem lagði línurnar með bókinni
Inngangur að bókmenntafræði (Literary
Theory: An Introduction) sem kom út 1983.
Með því að glugga í þá bók hafi almennir les-
endur getað áttað sig á sínum eigin bók-
menntakenningum.
Inngangur að bókmenntafræði varð „met-
söluleiðbeiningabók um hina nýju hugsun“,
segir Showalter. Að mati Eagletons hafi
menningarfræðin (þar sem blandað var sam-
an stjórnmálum, menningarmálum, heim-
speki og sálgreiningu) ekki aðeins verið vís-
indalegri en bókmenntarýni.
Menningarfræðin hafi líka verið róttækara
viðfangsefni en skáldskapur vegna þess að
menningarfræðin efist um sjálfa sig, en
skáldskapnum fylgi alltaf ómeðvituð hug-
myndafræði.
En Showalter er ekki sérlega hrifin af nýju
bókinni hans Eagletons, og segir hana gjalda
mjög fyrir innri mótsagnir. Eagleton hvetji
til djúpra hugsana en leyfi sínum eigin for-
dómum að blómstra. Hann vari við ofur-
einföldunum og yfirborðslegum útlistunum
en virðist hæstánægður með að Bandaríkja-
menn séu útlistaðir á yfirborðslegan máta –
einkum ef um sé að ræða Texasbúa. Eagleton
„virðist halda að menningarfræðingarnir geti
sigrast á George Bush með því einfaldlega að
bölsótast yfir mannfjandsamlegum hroka
hans“, segir Showalter.
Smith hefur eftir gagnrýnanda Times Lit-
erary Supplement að bókin „geri ekki annað
en að staðfesta þá ranghugmynd almennings
að menntamaður sé maður sem vill óður og
uppvægur láta vaða á súðum um hvað sem er
með örskömmum fyrirvara“. Hún segir
Eagleton bara yppta öxlum yfir gagnrýninni
og segja hana „þessa venjulegu gagnrýni sem
kemur frá vinstrimönnum“.
STÓRT VERÐI
SPURT
„Það er kominn harla mannlegur tónn í gamla
uppivöðslusegginn,“ sagði gagnrýnandi The
Guardian um nýjustu bók Terrys Eagleton.
KRISTJÁN G. ARNGRÍMSSON leitaði á Netinu að
fleiri umsögnum um bókina og Eagleton sjálfan.
Terry Eagleton
Morgunblaðið/Golli
kga@mbl.is