Lesbók Morgunblaðsins - 07.02.2004, Qupperneq 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 7. FEBRÚAR 2004
Táknskriftir
K
alla má hvaða fyrirbæri sem
er tákn svo lengi sem það
telst merkja umfram sjálft
sig, ýmist vegna sýnilegs
skyldleika eða fyrir almennt
samkomulag. Rúnir tilheyra
sérstakri tegund táknana
(ídeógröf/ídeógröm), þar
sem hver mynd stendur fyrir óhlutkennt
hugtak en er ekki tákn hlutkennds fyrirbær-
is. Átt er við minnstu einingar táknmáls, til
dæmis bókstaf, óháð útliti eða gerð, en slík
leturtákn sýna hvernig menn hafa numið
tengsl, starfshætti og samhengi einstakra
fyrirbæra. Bókstafurinn A er til dæmis ekki
aðeins tákn um hljóð heldur táknan um það
sem kemur fyrst, er best eða fremst í flokki.
Tilteknar táknanir, svo sem + og punktur í
miðju hrings, voru sköpuð fyrir þúsundum
ára við ákveðin söguleg skilyrði, en urðu
miklu seinna að táknhlöðnum symbólum í
vestrænni menningu. Menn telja sig jafnvel
geta rakið þau til almennra frumgerða í dul-
vitund mannkyns.
Ekki má hræra saman myndletri og tákn-
skrift af þessu tagi þótt svið þeirra skarist
stundum. Myndletrið einkennist af líkingu
forms og þess sem vísað er til, svo sem veg–
vísar eru dæmi um, en merking þeirra er
bundin tilteknu efni eða samhengi; mynd af
kú innan þríhyrnings vitnar um kýr á næsta
leiti. Táknskrift eins og rúnir öðlast merk-
ingu með öðrum hætti, því gagnstætt menn-
ingarlegum táknum (t.d. rós sem ást) er
myndan þeirra grafísks eðlis; óhlutbundið
form er tengt sértækri hugmynd með hug-
lægum hætti, ekki í krafti sjónrænnar eða
efnislegrar líkingar. Myndin sýnir
til dæmis táknan þar sem hugmynd um sann-
leika er komið fyrir í beinni línu, en hugmynd
um ósannindi er lýst með bylgjulínu; línurnar
tvær mynda form sem merkir tvær öndverð-
ar fullyrðingar um sama veruleika. Tákn-
skrift sem þessi á sér djúpar rætur í mann-
legu sálarlífi og aðferð hennar hefur lítt
breyst í tímans rás; menn hafa seilst til henn-
ar frammi fyrir þverstæðum tilverunnar,
þegar geta rökræns tungumáls brast og
heimspekingum vafðist tunga um háls.
Fræðimenn hafa auk þess bent á að ævaforn
táknskrift feli oft í sér andstæðar merkingar
sem ómögulegt sé að nema samtímis með vit-
rænum hætti. Bein lína stendur til að mynda
fyrir eitt og einstætt, en jafnframt það sem
er samfellt, endalaust; kross vísar jafnt á
dauða og sorg sem eilíft líf og hjálpræði;
hringur merkir allt sem til er og óendanleika,
en jafnframt neind, tóm og endanleika; þrí-
hyrningur vísar ekki aðeins á efsta vald, auð-
legð og eld, heldur einnig hættu, illt vald og
vatn. Carl G. Liungman (1974) hefur í ljósi
þessa sett fram reglu um að undirstöðutákn
beri alltaf að minnsta kosti tvær andstæðar
eða nær andstæðar merkingar. Þessi regla
virðist ná til fornra og einfaldra forma, en
jafnóðum og tákngerð verður flóknari þá
riðlast andstæðureglan; punktur í miðju
hrings stendur aðeins fyrir gull og sól; lóð-
rétt strik innan þríhyrnings vísar einungis á
hættu; tákn Sólar í rúnastafrófinu merkir
hita og vald, en ekki veikleika og kulda. Rétt
er samt að hafa andstæðuregluna í huga við
könnun einstakra rúna.
Upptök einstakra táknforma eru á huldu,
en ljóst er að merking þeirra er ýmist algild
eða bundin menningu; lóðrétt lína á Vest-
urlöndum hefur til dæmis sömu merkingu og
lárétt lína í Austurlöndum. Sumt kann að
tengjast sammannlegri skynjun enda nema
menn sjónhring, hlutföll og áttir með svip-
uðum hætti hvar sem er; punktur í miðju
hrings merkir hið sama nú á dögum og til
forna í Babýlon, Kínaveldi og í Ameríku fyrir
daga Kólumbusar. Annað er háð sögu og að-
stæðum því menn temja sér í æsku venjur og
viðhorf sem ráða því hvernig grafísk form
tengjast og hvaða merking er í þau lögð. Við
höfum til dæmis vanist því að lárétt lína
greini á milli efra og neðra gildis, það sem
sett er ofar línu er í hugum okkar betra eða
merkilegra en hitt sem situr neðan hennar.
Þetta einfalda form mótar tengsl himins og
jarðar, föður og sonar, orsakar og afleiðingar
í hugum flestra. Vaninn ákvarðar einnig
hvernig tíma er lýst – framtíð til hægri eða
neðan línu, fortíð til vinstri eða ofan línu (á
Vesturlöndum); hvernig við nemum mun hins
ytra og þess innra – punktur utan hrings,
punktur innan hrings, o.s.frv.
Rúnastafrófið inniheldur eldgömul frum-
tákn auk bókstafa úr stafrófum Grikkja,
Rómverja og Etrúska, en þegar reynt er að
rekja söguleg upptök þess, jafnvel inn í ár-
dagaheim eða leifar jötnatilveru, eins og
brugðið hefur við, þá hrannast upp efasemd-
ir, enda eru dómgreind og söguþekking
rúnaspekinga stundum korguð.
Nefna má fleiri dæmi um takmörkun hinn-
ar sögulegu aðferðar. Form gömlu jera-rún-
arinnar átti sér til dæmis hliðstæðu í tákn-
máli Hopi-indíána í Ameríku, í svigamerki
sem stóð fyrir almennt bræðralag, en tengt
form, )(, merkir að kljúfa eða sundra í forn-
kínversku táknmáli. Svigamyndin hefur
fundist í forsögulegum steinaristum í Evr-
ópu, en þar sem örðugt er að draga hana upp
hafa menn hliðrað helmingum hennar líkt og
í rúnastaf Germana. Ómögulegt er að segja
með vissu hvort germanska táknið og það
ameríska tengjast kínverska tákninu með
sögulegum hætti, en það er heillandi mögu-
leiki, skrifaði Carl G. Liungman. „Maður get-
ur vart varist þeirri hugsun að amerísk sið-
menning hafi á einhvern hátt tengst
siðmenningu annarra meginlanda löngu fyrir
tíð Kólumbusar og Leifs Eiríkssonar. Sé svo
ekki þá kann C.G. Jung að hafa haft rétt fyr-
ir sér um að ákveðin tákn væru sameiginleg
sálarlífi alls mannkyns.“ Liungman taldi
sennilegra að Grikkir, Fönikíumenn, Egypt-
ar og Kínverjar hefðu kynnst amerískum
þjóðum fyrir tíð Kólumbusar því hugmyndir
um frumtákn eða erkimyndir voru ótrúverð-
ugar að hans dómi.
Form Óss (ansuz) og Þurs (thurisaz) hafa
til dæmis fundist í suðurevrópskum hellum
og rist á kletta í miðri eyðimörk Sahara. Hið
sama gildir um form Sólar (sowilo) og örv-
arform Týs (tiwaz) en merking þess virðist
iðulega tengjast stefnu eða karlmennsku;
seinna varð það allt í senn tákn sigurs, lög-
hlýðni, sverðs, orrustu og dauða. Um er að
ræða táknskrift sem fylgt hefur mannkyni
óháð stund og stað, úr einni sögu í aðra frá
örófi alda.
Heimspeki rúna:
Þríundir og ættarsögur
Heimsmynd rúna tengist norrænum frá-
sögnum um sköpun og endalok heims, en
gæta verður þess að finna má svipaðar hug-
myndir um heim allan. Óðinn fann ekki upp
rúnir, heldur nam þær upp æpandi; þær voru
til staðar, enda má greina drög þeirra, jafn-
vel nákvæmar hliðstæður víðsvegar um
heim. Rúnastafrófið býr yfir innra samhengi,
sem fyrr getur, jafnt um form sem hug-
myndir; form Nauðar og Árs, Manns og Ýrs,
Fés og Óss spegla hver önnur, auk þess sem
ættirnar þrjár kunna að mynda merking-
arklasa sem lesa má líkt og ljóð eða sögu.
Þetta hafa rúnaspekingar eins og Edred
Thorsson (1987) og D. Jason Cooper (1986)
bent á í ljósi hins eldra germanska fúþarks,
en þegar kenningar þeirra eru metnar verð-
ur að hafa hugfast að um dulfræði er að
ræða. Athuga þarf hvar mörk tilgátna og
heimilda liggja, hvort brotið sé í bága við
varðveitt gögn, hvort túlkanir tengist sögu-
legri vitneskju með rökrænum hætti.
Thorsson heldur því fram að Freysætt,
f-w, lýsi leyndardómum, hæfni og kröftum,
sem rúnameistarinn hlýtur að nema og ná
valdi yfir áður en haldið er upp þroskaveg
Óðins. Rúnirnar vísi á orku, skilning, fram-
kvæmd, innsæi eða innblástur, helgiathöfn,
einbeittan vilja, örlæti og vináttu eða sam-
félag. Næsta ætt felur að mati Thorsson í sér
tvískipta röð andstreymis, þolrauna og sig-
urs. Sú fyrri (h-j) er hlutlægs eðlis, lýst er
líkamlegri eða náttúrulegri sigurbraut (jera),
en hin seinni (ei-s) nær yfir andlega þraut og
sigur (sowilo). Þriðja ættin lýsir loks starfs-
vídd rúnameistarans. Hann horfir um heima
alla af tindi heimssúlunnar (tiwaz), vekur sér
vald eftir rásum trésins (berkano) í samræmi
við sitt sjálfskapaða og heildstæða guðlega
„ego“ (mannaz). Hann getur ferðast um öll
lög tilverunnar (laguz) og orðið sjálfstætt, sí-
breytilegt guðmenni (ingwaz), upplýst af
„ljósi“ dagsins (dagaz), nátengt hinum ytra
heimi þótt hann búi fyrir ofan og handan því
sem efnislegt er (othala).1 Þetta kerfi ber af
öðrum svipuðum kerfum þótt því sé ekki
fylgt eftir í þessu riti. Munurinn á aðferðum
felst kannski í lífsafstöðu. Annars vegar er
trú á kerfi, heildstæð, efalaus mynd, en hins
vegar efasemdir og leikir ólíkra táknkerfa.
Það breytir því ekki að skrif Thorssons á
sviði rúnaspeki ber eins og hjartarhorn við
himin í samanburði við flest háskólaskrif um
merkingu fornrúna.
Hér hefur verið gengið út frá 16-stafa
rúnastafrófi og önnur leið farin, en sé bygg-
ing þess könnuð koma í ljós ýmis merkingar-
mynstur. Hér hefur til dæmis verið reynt að
ráða „stafróf alheimsins“ úr fyrstu ætt rún-
anna. Rætt er um framrás frá rúnum frum-
orku (Úr) og frumefnis (Þurs), um rúnir
frumvitundar (Óss) og frumtíma (Reið) til
skipulegs alheims (Kaunar). Túlka má næstu
ættir með svipuðum hætti, því sé Fésætt sett
saman úr alheimsrúnum, þá felur Hagalsætt
í sér náttúrurúnir, en Týsætt mannsrúnir.
Lýst er framvindu frá stigi alheims um stig
náttúru til manns og samfélags. Rúnaröðin
sem heild kann jafnframt að lýsa andlegri
þroskaraun, „snúðugri ferð“, svo sem upp-
festingu og vafurlogareið í fornum heimild-
um, en raun þessi felur öðru fremur í sér
hugarflug, einbeitni og íhugun.
Skipta má hugarflugi rúnanna í þrjár „frá-
sagnir“ sé tekið mið af ættarskipan þeirra.
Freysætt kann að lýsa skírn eða vígslu: Við
erum samankomin til blótþings (Fé) og heit-
um á frjóvaldandi náttúrumögn (Úr) sem
GOÐMÖGN
„Rúnirnar kenna að
maðurinn sé hvorki
aflmiðja alheimsins né
mælikvarði allra hluta,
heldur hluti af ævarandi
heild,“ segir í þessari
lokagrein Rúnamessu
Lesbókar en hér er
samhengið í táknheimi
rúnanna útskýrt.
E F T I R M AT T H Í A S V I Ð A R
S Æ M U N D S S O N