Lesbók Morgunblaðsins - 07.02.2004, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 7. FEBRÚAR 2004 11
LISTASAFN KÓPAVOGS
gerðarsafn, hamraborg 4
12. desember - 22. febrúar
opnunartímar:
alla daga nema mánudaga
kl. 11 - 17
leiðsögn:
miðvikud. og fimmtud. kl. 12
laugard. og sunnud. kl. 15
www.carnegieartaward.com
Nina Roos, Untitled from Habbit Suddenly Broken
c a r n e g i e
a r t
awa r d
2 0 0 4
Er rangt að tala um að opna eða
loka hurð?
SVAR: Í málfarsbanka Íslenskrar mál-
stöðvar segir þetta um orðin dyr og hurð:
Orðið dyr merkir op eða inngangur, t.d.
inn í hús, her-
bergi eða bíl.
Hurð er hins
vegar einhvers
konar fleki
sem nota má
til að loka op-
inu, inngang-
inum.
Við þetta er
síðan bætt at-
hugasemd um
æskilegt mál-
far:
Því er eðli-
legt að tala um
að opna og
loka dyrunum
sem maður fer
inn um (eins
og talað er um
að opna og
loka gati eða
opi). Síður
skyldi segja:
„opna hurðina,
loka hurðinni.“
Ástæðan fyrir þessari orðanotkun er sú
að það er rökréttara að opna/loka dyrum
heldur en að opna/loka hurð. Fáir flaska lík-
lega á sambærilegri orðanotkun um líkama
sinn. Við opnum til að mynda augun og lok-
um munninum. Enginn reynir að opna var-
irnar né loka augnlokunum. En af hverju
eru þá margir í vandræðum með orðalag um
dyr og hurð?
Sennilega er ástæðan sú að ýmislegt í
orðfæri okkar um þá hluti og aðra tengda er
alls ekki rökrétt og þess vegna eigum við
erfitt með að sætta okkur við að ekki megi
loka hurðum af þeirri ástæðu einni að það
sé rökleysa.
Fyrsta dæmið um þetta er orðalag um
glugga. Orðið gluggi merkir það sama og
dyr, það er op á húsi, bíl eða öðru. Glugg-
arnir eru oftast með einhverju gagnsæju
efni í eins og gleri og stundum eru þeir með
opnanlegu fagi. Orðið gluggi samsvarar þess
vegna dyrum, það er op sem oft er hægt að
opna og loka. En stundum notum við orðið
gluggi í sömu merkingu og orðið hurð, til
dæmis þegar við segjumst ætla að taka
gluggann af hjörunum. Þá einfaldlega fjar-
lægjum við umbúnaðinn sem er fyrir
gluggaopinu og höldum þá á tréramma með
gleri í sem við köllum sama nafni og opið
sem tréramminn lokaði, það er að segja
glugga.
Ýmis föst orðasambönd um dyr sem flest-
ir kannast við eru alls ekki rökleg ef við höf-
um muninn á dyrum og hurðum í huga. Ef
dyr eru raunverulega inngangur eða op þá
hlýtur eitthvað að vera bogið við það þegar
við ‘drepum á dyr’, ‘kveðjum dyra’ eða ‘berj-
um að dyrum.’ Öll merkja þessi orða-
sambönd að slá með hendinni á hurðina,
enda yrði seint opnað fyrir þeim sem drepur
á dyr í merkingunni í að berja í op eða gat.
Þar sem ekki er dyrabjalla er stundum
svonefndur dyrahamar en hann notum við
engu að síður til að slá á hurðina. Ekki er
víst að alltaf hafi verið gerður greinarmunur
á hugtökunum hurð og dyr. Í 35. kafla Lax-
dæla sögu segir þetta: „Auður gekk að dyr-
um og var opin hurð.“ Í þriðju útgáfu Ís-
lenskrar orðabókar segir við uppflettiorðið
‘hurð’ loka hurðinni.
Ef rökvísin ein réði því hvernig við tölum,
myndum við ‘drepa á hurð’ og ‘berja að
hurðum’ en hér hefur sitt að segja hljómfall
tungumálsins, vegna stuðla er fallegra að
‘drepa á dyr’. Það er þess vegna fullkomlega
eðlilegt að margir eigi erfitt með að sætta
sig við að ekki eigi að loka eða opna hurðum
af þeirri ástæðu að það sé ekki röklegt.
Þegar við notum þessi föstu orðasambönd
erum við í raun að beita svonefndum nafn-
skiptum (e. metonymy) en það merkir að
eitt orð er sett í stað annars orðs sem hefur
skylda merkingu. Dæmi um þetta væri setn-
ingin ‘hún þýddi Halldór Laxness’ þegar við
er átt að ‘hún hafi þýtt verk skáldsins’, eða ‘
hann drakk heila flösku á Mímisbar’ þegar
sá hinn sami ‘drakk innihald flöskunnar á
barnum’.
Þegar við opnum og lokum hurðum beit-
um við þess vegna nafnskiptum af sama
toga og í fasta orðasambandinu ‘að drepa á
dyr’. Orðið hurð kemur í stað dyra. Í sjálfu
sér er þess vegna ekkert rangt við það að
opna eða loka hurðum alveg eins og það er
ekkert rangt við það að ‘drepa á dyr’.
Jón Gunnar Þorsteinsson, bókmenntafræðingur.
Hvert er strjálbýlasta land í heimi, er þorskurinn
hrææta, hversu mörgum íslenskum skipum var
sökkt í seinni heimsstyrjöldinni og hvað er vitað um fiskinn vogmey?
Þessum spurningum og fjölmörgum öðrum hefur verið svarað að und-
anförnu á Vísindavefnum og hægt er að lesa svörin á slóðinni www.vis-
indavefur.hi.is.
VÍSINDI
Hurðin fyrir Arnarhváli.
Morgunblaðið/Þorkell
ER RANGT
AÐ TALA UM
AÐ OPNA EÐA
LOKA HURÐ?
1903:
Ísland fyrir
Íslendinga
Í blaðinu Norðurlandi 7.
febrúar 1903 var grein um
þá hættu sem Íslendingum
stafaði af erlendum þjóðum.
Þar sagði ritstjórinn, Einar
Hjörleifsson Kvaran: „Ekki er mörg til-
hugsun óskemmtilegri þeirri að auðs-
uppsprettur landsins verði dregnar úr hönd-
um þjóðarinnar, einmitt þegar þess má vænta
að hún fari sjálf að hafa rænu á að færa sér
þær í nyt.“ Hér átti hann meðal annars við
botnvörpuveiðar Englendinga og hvalveiðar
og síldveiðar Norðmanna. Hann hvatti til þess
að hin væntanlega innlenda stjórn færði vald-
ið yfir landinu, jörðinni og sjónum inn í landið.
„Ef vér gerum það ekki þá getum vér verið
þess fullvissir að það lendir í höndum ann-
arra.“
1912:
Húsin í bænum
„Úr hverju eru húsin í
Reykjavík byggð?“ Þannig
var spurt í Vísi 7. febrúar
1912 og því svarað að af
1186 húsum væru timburhúsin 1006, stein-
steypuhús 18, steinhús 76, steinbæir 72 og
torfbæir 14. „Steinbæirnir eru flestir (10) á
Bræðraborgarstíg og torfbæir flestir (4) í
Kaplaskjóli.“ Blaðið sagði að árið 1909 hefði
brunabótavirðingarverð húsanna í bænum
verið 10,8 milljónir króna en þinglýstar veð-
skuldir 7,0 milljónir eða 65%. „Í einni götunni
(Rauðarárstíg) voru öll hús veðsett yfir virð-
ingarverð.“ Samkvæmt byggingasamþykkt
frá 1904 mátti ekki lengur byggja torfbæi í
Reykjavík en sá síðasti mun hafa verið rifinn
árið 1981.
1925:
Auðlegð í orðlist
„Fjöldi manna hefur þakkað
Morgunblaðinu fyrir þá
framtakssemi að safna
lausavísum og kviðlingum
sem verið hafa á vergangi manna á milli ára-
tug eftir áratug,“ sagði í blaðinu 7. febrúar
1925. „Það væri ekki vansalaust ef við létum
allan þann fjársjóð hagmælsku, orðlistar og
hugsanaauðlegðar sem falinn er í lausavís-
unum sumpart týnast og gleymast og sum-
part flækjast manna á milli án þess að um
þær sé hirt.“ Bent var á nauðsyn þess að gefa
út alþýðuvísnabók Íslendinga og sagt að það
hefði „vakað fyrir blaðinu að ryðja allverulega
veginn fyrir þeim sem síðar hefjast handa og
ganga í gullnámu alþýðuvísnanna“.
1933:
Handa
öreigabörnum
Stjórnmálaskoðanir lituðu
blaðaskrif um bækur á
kreppuárunum, eins og sjá
mátti í Verklýðsblaðinu 7.
febrúar 1933, þar sem
fjallað var um barnabókina Einu sinni var.
Sagt var að bókin væri ekki ein af þeim sem
borgaraleg öfl gefa út til að kæfa alla sjálf-
stæða hugsun hjá ungu kynslóðinni heldur
væru í þessari bók ævintýri, skrifuð handa ör-
eigabörnum til að opna augu þeirra fyrir því
ranglæti sem viðgengst í þjóðfélagi auðvalds-
ins. Ævintýrin „leitast við að vekja trú barns-
ins á betra og réttlátara skipulag, sem koma
mun innan skamms og sýna því fram á að
sameining allra kúgaðra gegn kúgurunum sé
skilyrði þess að þetta megi verða“, sagði í
blaðinu.
1948:
Frosið grænmeti
„Oft og lengi hefur verið
kvartað hér undan græn-
metisskorti og að líkindum
vantar okkur mjög græn-
meti í fæðuna,“ sagði í Alþýðublaðinu 7. febr-
úar 1948. Síðan var þess getið að Bretar væru
farnir að framleiða fryst grænmeti. „Er þetta
tiltölulega nýr iðnaður þar, en gefst ákaflega
vel. Grænmetið er ljúffengt og hefur ekki tap-
að við frystunina neinu af bætiefnum sínum.“
Nefnt var að fryst grænmeti væri tilvalið fyr-
ir sjúkrahús, gistihús og skip. „Ef við gætum
flutt þessa vöru inn myndi hún breyta mjög til
bóta mataræði okkar, en í þessu efni veltur
allt á gjaldeyriseign okkar, hvort við höfum
ráð á því að kaupa þessa ágætu vöru til lands-
ins.“
1967:
Hægri og vinstri?
Ekki voru allir sammála um
nauðsyn þess að skipta yfir í
hægri umferð. Í Alþýðu-
blaðinu 7. febrúar 1967,
rúmu ári áður en breytingin átti að taka gildi,
birtist lesendabréf þar sem sagði að 800 millj-
ónir manna hefðu vinstri umferð og að við
hefðum engan ávinning af þessu brölti nema
slysfarir og hörmungar. Bréfritari sagði að
allir virtust vera á móti þessu og enginn gæti
komið auga á hvaða tilgangi þetta þjónaði.
Hann skoraði á fólk að krefjast þjóð-
aratkvæðagreiðslu svo að hægt yrði að stöðva
þessa framkvæmd.
1976:
Fjarritar til
heimilanna
Morgunblaðið sagði 7. febr-
úar 1976 frá skýrslu þar sem
birt var „spá um tækniþróun
á rafeindasviði hér á Íslandi
og er þar m.a. rætt um raf-
eindatæki til heimilisnota og skemmtunar“.
Því var spáð að litsjónvarpið yrði mikilvæg-
asti miðillinn fyrir skemmtiefni en að fleiri
sjónvarpsdagskrár yrðu þó ekki komnar fyrr
en eftir miðjan níunda áratuginn (Stöð 2 tók
til starfa 1986). „Búast má við því að þörf fyr-
ir lítil, flytjanleg sjónvarpstæki fari vaxandi,“
sagði í skýrslunni. Og þar var óljós spá um
Internetið: „Til greina kemur einnig að dreif-
ing upplýsinga um fjarrita til heimilanna
verði staðreynd innan ekki mjög margra ára.
Kæmi þessi nýi fjölmiðill í stað núverandi
dagblaða að miklu eða öllu leyti.“
TÍÐARANDINN Á
TUTTUGUSTU ÖLD
„Borgarljósin, City Lights, hin fræga mynd Chaplins, er mest umtal hefur vakið í heiminum síð-
astliðið ár.“ Þannig var þessi fræga kvikmynd auglýst í Morgunblaðinu 7. febrúar 1932, en þá
var hún sýnd í Nýja bíói í Reykjavík. „Aðdáun sú er mynd þessi hefur hlotið á ekki rót sína að
rekja til skrautsýninga eða íburðar. Ekki til galdraverka ljósmyndarans eða því líks. Það er eins
og Chaplin hafi með vilja forðast allan íburð til þess að reyna hvort list hans sjálfs sé ekki nægi-
lega mikils virði til þess að bæta áhorfendunum þetta upp og viðtökurnar hafa sýnt að honum
var þetta óhætt. Myndin verður ógleymanlegt listaverk öllum þeim er hana sjá.“
J Ó N A S R A G N A R S S O N
T Ó K S A M A N