Lesbók Morgunblaðsins - 07.02.2004, Qupperneq 5

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 7. FEBRÚAR 2004 5
halda heiftarglundroða frostjötna (Þurs) í
skefjum. Þessar rúnir standa í ákveðnum
skilningi fyrir dulvitandi sálarlífsöfl en sam-
ræmi þeirra er forsenda reglu og jafnvægis.
Við höldum, fyrir tilstilli innblásturs (Óss),
inn í annan heim/niður í djúp sjálfsins (Reið)
og snúum aftur hlaðin þekkingu og helguð
guðlegu skipulagi (Kaun).
Hagals- eða Heimdallarætt er öllu flóknari
þótt einnig hún búi yfir söguþræði. Þegar
mótlæti steðjar að (Hagall) verða menn að
virkja ofurmannlegt afl hið innra (Nauð), sál-
arkraft sem gjörir þeim fært að sigrast á erf-
iðleikum (Ís), uppskera og afla lífsviðurværis
(Ár), jafnframt því sem barist er til and-
legrar endurlausnar (Sól).
Þessar ættir lýsa skírn og sigurveldi en
Týsætt kann að vísa á rétt líferni í samfélagi
sem helgað er guðunum. Guðirnir bjóða upp
á réttlæti og sigur (Týr), ódauðleika og hjálp
á erfiðum stundum (Bjarkan), en til að svo
megi verða hljóta menn að uppfylla skyldur
sínar (Maður), sýna samfélagi sínu hollustu
og beita kröftum sínum í þágu ljóss og friðar
(Ýr).
Rúnir í skáldskap
Það gengur kannski goðgá næst að vitna
til nútimaskáldskapar í þessu samhengi, en í
skáldsögu Gunnars Gunnarssonar um land-
námsmenn Íslands, Jörð, er að finna svip-
aðan rúnaskilning og hér hefur verið lýst. Á
fyrstu ferð Ingólfs Arnarsonar til Reykjavík-
ur greinir hann á steinum og í gliti vatns
hvað eftir annað rúnina Í, en reið eftir það
undir sól á sömu för. Hin fyrsta ferð er farin
undir táknum Íss, Reiðar og Sólar, í leit að
tveimur sjóreknum súlum er táknuðu, mann
með fugla á öxlum önnur, en hin mann á
hjóli, með brotið spjót, líkan þrumufleyg, í
annarri hendi og hamar í hinni. Seinna er
sagt frá sýn Ingólfs landnámsmanns við spá-
eld að vorblóti:
„Ég sá Í, mína eigin rún; en einnig rún
þessa lands, – ís, eld, háska. Sennilega einnig
háskalega köllun. En hvað sem öllu líður:
eyjartáknið. Ómögulegt að vísa því á bug. Og
það því fremur, sem það var bundið, já, sam-
anslungið F, fangrúninni, hamingjurúninni
framar öllum öðrum, – fé, frjósemi, forræði,
dýrmætir fundir, örugg framtíð, allt það, sem
Freyr ann manni og fegurst er. Þetta Í og F
og þannig samslungin, sem ég sá þau þessa
nótt forðum í alvísu djúpi eldsins, munt þú
finna rist, höggin, hömruð á ekki fáum stöð-
um hér á Arnarhváli. Hver hlutur frá hendi
föður þíns ber þetta tákn; nálega allt, sem ég
hef átt, er merkt því! Hitt munt þú aftur á
móti vart greina, að þar er einnig dulin
dauðarún, sem eldhafið geymdi einnig, - rún
fósturbróður míns. Þann dag, sem þú megn-
ar að lesa hana, munt þú einnig skilja, að líf
og dauði og hamingja er eitt; að enginn getur
gengið lífinu á hönd án þess að vilja einnig
dauðann…“
Heimsmynd rúna er vistfræðilegs eðlis,
ólíkt kabalískum og kristnum töfrahefðum,
því rekja má einstök rúnatákn til náttúru og
náttúruafla, til ákveðinnar náttúrusýnar: Að
lífið streymir hingað eins og af sjálfu sér, en
skapar stöðugt nýjar myndir; kemur sjálf-
krafa og er sjálfu sér líkt, er annað og nýtt,
en þó samt við sig, líkt og alltaf áður; hvort
sem er í hvínandi brjálæði norðlægra vetra
eða grænloga suðræns sumars. Í þessu býr
vitund um hjól sem ekki má bresta, bónda-
hugsun, enda er sem náttúrumögn og guð-
dómar renni saman. Bændur hafa alltaf vitað
manna best að æ sér gjöf til gjalda, að mönn-
um er óhollt að mæða jörðina með offrekju,
láta sér þrútna metnað og níðast á eða fleyga
hana stálum í ofstopa. Sá sem slíkt gjörir fær
sköpum að mæta svo um munar.
Rúnirnar kenna að maðurinn sé hvorki afl-
miðja alheimsins né mælikvarði allra hluta,
heldur hluti af ævarandi heild. Sé til fullkom-
inn maður þá er hann í senn tré og eldur,
árstíðir hver af annarri, – sá sem nú er, sem
liðinn er og óborinn. Hann er samrunninn
öllum tíma, er allt, og er það allt í einu, nú og
hér, – töframeistarinn. Slík lífsvitund er jafn
einföld og verða má, stöðugt ný og ævaforn,
fólgin í vitneskju um að fræ, hverrar teg-
undar sem það er, hlýtur að sökkva til jarðar,
verða að öngvu í mold og myrkri, hætta að
vera það sjálft og til, því fyrr klofnar það
ekki til nýs og fjölbreyttara lífs. Þannig er
því varið um jurtir sem menn. Náttúran elur
af sér, eyðir upp, deyðir og fæðir í ævarandi
hringrás; vex og gildnar, visnar og blæs út á
nýjan leik. Þannig er það og ekki öðruvísi;
þótt sól hverfi í vetur um sinn þá snýr hún
aftur öðru sinni, af leyndum lindum rennur
tíminn fram.
Rúnameistarinn átti sér varla draum um
dagskímu handan við allt, líkt og kristnir
meinlætamenn, heldur lindir sem þessar, að
laugast í þeim eftir funaskírn ragnaraka þá
töflur finnast í grasi; og þetta væri ekki nýr
heimur heldur sá gamli, eldi efldur til öflugra
lífs, hinn nífaldi heimur guðsins sem skap-
aður var hinn níundi á leið tilverunnar upp úr
óskópni; sá sem maðurinn á sér þá þrá æðsta
að samlíkjast.
***
Við nemum ekki leyndardóm rúnanna með
skýlausri trúartryggð, heldur í tvílýsu vit-
undar, þegar augu blind af dauða bresta til
sjónar um aðra heima. Slíkt táknmál felur í
sér eitthvað sameigið og óhjákvæmilegt,
milda og bitra eining, sem ekki verður af-
máð, þótt hugur verði að þoku í þokum, hold
að moldu og blóð að vatni í vötnum. Þá sem
aldrei fyrr leiftra himinljós um manninn of-
an, því dauði er skírsla, kraftbirting efstu
einingar. Slík er heimspeki rúnanna, svona
og öðruvísi ekki, heimspeki sem við nemum
með innri hugan, bak við lukt augnalok; þeg-
ar við leyfum hug okkar að leika á hvörfum
og skyggnast um.
Matthías Viðar Sæmundsson hefur á und-
anförnum átján vikum birt flokk rúnalýsinga
og tvær greinar um heimsmynd rúnanna og
táknheim þeirra í Lesbók. Hann lést síðast-
liðinn þriðjudag, þriðja febrúar, aðeins 49
ára að aldri. Lesbók þakkar Matthíasi Viðari
samfylgdina en lesendur hennar hafa fengið
að njóta skrifa hans mörg undanfarin ár.
Neðanmálsgrein:
1 Edred Thorsson, 1987, bls. 140.
Nokkrar heimildir sem tengjast greinaflokknum:
Píslarsaga séra Jóns Magnússonar. Matthías Viðar
Sæmundsson sá um útgáfuna. Mál og menning, Reykja-
vík, 2001.
E.M.Butler: The Myth of the Magus. Cambridge: At
the University Press; New York: The Macmillan Comp-
any, 1948.
Björn Jónsson á Skarðsá: „Nockud lijted Samtak um
Runer“. Lbs. 756, 4to, bl. 207. Hdr. skráð að mestu 1777,
en til samanburðar haft Lbs. 636 4to, skráð að mestu ca
1750-1770. Sjá einnig Pál Eggert Ólason: Menn og
menntir siðskiptaaldarinnar á Íslandi. IV. Bókaverzlun
Ársæls Árnasonar, Reykjavík 1926, bls. 279-284.
Munnmælasögur 17. aldar. Bjarni Einarsson bjó til
pr. Hið íslenzka fræðafélag, Reykjavík, 1955.
Arngrímur Jónsson: Crymogæa. Þættir úr sögu Ís-
lands. Jakob Benediktsson þýddi. Sögufélag, Reykjavík
1985.
Cornelius Tacitus: Germanía. Páll Sveinsson íslensk-
aði. Hið íslenzka bókmenntafélag, Reykjavík, 2001.
Einar Ól. Sveinsson: Íslenzkar bókmenntir í fornöld I.
Almenna bókafélagið, Reykjavík, 1962.
D. Jason Cooper: Using the Runes. A comprehensive
introduction to the art of Runecraft. The Aquarian
Press, Northamptonshire, 1987.
Francois-Xavier Dillmann: „Um rúnir í norrænum
fornbókmenntum.“ Skírnir, haust 2000.
Rudolf Simek: Hugtök og heiti í norrænni goðafræði.
Ingunn Ásdísardóttir þýddi. Heimskringla, Reykjavík.
Snorra Edda. Árni Björnsson bjó til prentunar. Ið-
unn, Reykjavík, 1975, bls. 17-25.
Edred Thorsson: Runelore. A Handbook of Esoteric
Runology. Samuel Weiser, Inc., York Beach, Maine,
1988 (frumútg. 1987).
Helge Ljungberg: Tor. Undersökningar I indoeuro-
peisk och nordisk religionshistoria. Uppsölum, 1947.
Bruce Dickins: Runic and heroic poems and the old
teutonic peoples. Cambridge: at the University Press,
1915; Edred Thorsson, 1988, bls. 116-117.
Anders Bæksted: Goð og hetjur í heiðnum sið. Alþýð-
legt fræðirit um goðafræði og hetjusögur. Eysteinn Þor-
valdsson íslenskaði. Bókaútgáfan Örn og Örlygur hf.,
Reykjavík, 1986.
Finnur Jónsson: Goðafræði Norðmanna og Íslendínga
eftir heimildum. Hið íslenska bókmentafjelag, Reykja-
vík – MCMXIII).
Richard Cleasby/Guðbrandur Vigfússon: An Ice-
landic-English Dictionary. Oxford. At the Clarendon
Press, 1957, og Ásgeir Blöndal Magnússon: Íslensk orð-
sifjabók. Orðabók Háskólans, Reykjavík, 1989.
Gunnar Gunnarsson: „Örlög.“ Árbók 46-7. Helgafell,
Reykjavík, 1948.
James M. Peterson: The Enchanted Alphabet. A
Guide to Authentic Rune Magic and Divination. The
Aquarian Press, Northamptonshire, 1988.
Einar Ól. Sveinsson: Íslenzkar bókmenntir í fornöld I.
Almenna bókafélagið, Reykjavík, 1962.
Donald Tyson: Rune Magic. Llewellyn Publications,
St. Paul, Minnesota, 1999.
Carl G. Liungman: Dictionary of Symbols. W. W. Nor-
ton & Company, New York, London, 1991, bls. 10-11.
OG TÖFRATÁKN
Morgunblaðið/RAX
Við nemum ekki leyndardóm rúnanna með
skýlausri trúartryggð, heldur í tvílýsu vit-
undar, þegar augu blind af dauða bresta til
sjónar um aðra heima. Slíkt táknmál felur í sér
eitthvað sameigið og óhjákvæmilegt, milda og
bitra eining, sem ekki verður afmáð, þótt hug-
ur verði að þoku í þokum, hold að moldu og
blóð að vatni í vötnum. Þá sem aldrei fyrr
leiftra himinljós um manninn ofan, því dauði
er skírsla, kraftbirting efstu einingar. Slík er
heimspeki rúnanna, svona og öðruvísi ekki,
heimspeki sem við nemum með innri hugan,
bak við lukt augnalok; þegar við leyfum hug
okkar að leika á hvörfum og skyggnast um.