Lesbók Morgunblaðsins - 13.03.2004, Qupperneq 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. MARS 2004
S
koski siðfræðingurinn H.J.
Paton, sem lengi var prófessor
í Oxford á síðustu öld, skrifaði
eitt sinn að sennilega væri
engin jafn mikilvæg bók í sögu
siðfræðinnar jafn hlægilega
lítil og Grundvöllur að frum-
speki siðlegrar breytni eftir
Immanúel Kant. Þessi hlægilega litla bók
kom út á síðasta ári sem Lærdómsrit Hins ís-
lenska bókmenntafélags, í íslenskri þýðingu
Guðmundar Heiðars Frímannssonar, heim-
spekings og deildarforseta kennaradeildar
Háskólans á Akureyri. Þetta er í fyrsta sinn
sem út kemur íslensk þýðing á bók eftir
Kant.
Guðmundur Heiðar tekur undir það að
bókin sé ekki mikil að vöxtum. „Það er rétt
að hún er ekki löng en höfundinum tekst á
þessum 90 síðum eða svo að koma ótrúlega
miklu efni fyrir. Í rauninni tekst honum að
setja fram flest aðalatriði kenninga sinna í
siðfræði í þessari bók þótt hann rökstyðji þau
ekki öll í henni. Nafnið gefur til kynna hvaða
augum höfundurinn leit á bókina. Hann taldi
hana vera inngang að kenningum sínum um
eðli siðlegrar hegðunar. Hann byrjar á að
greina ákveðna þætti í viðteknum siðaskoð-
unum síns tíma og forsendur þeirra, og hann
leiðir rökfærsluna áfram að heimspekilegri
framsetningu grundvallarreglu siðferðisins
með því að setja grundvallarregluna fram
með ólíkum hætti. Í síðasta kafla bókarinnar
leiðir hann grundvallarreglu siðferðisins af
frumspekilegri kenningu sinni um verklega
skynsemi og leitast við að rökstyðja og rétt-
læta regluna.“
Kant skrifaði Grundvöll að frumspeki sið-
legrar breytni 1784, er hann var sextugur, og
ári síðar kom hún út í Ríga í Lettlandi, segir
Guðmundur Heiðar.
„Í þessari bók tekst Kant að orða hugsun
sína um siðferðisefni betur en í öðrum bókum
sínum og með hnitmiðaðra hætti. Skoðanir
og kenningar Kants birtust ekki bara í einni
bók heldur í nokkrum bókum og ýmsum
greinum sem hann skrifaði. Það er einn vand-
inn við að átta sig á skoðunum hans og kenn-
ingum um þessi efni. Fyrir utan Grundvöll-
inn eru Gagnrýni verklegrar skynsemi og
Frumspeki siðlegrar breytni mikilvægastar.
En þessi síðastnefnda bók átti að setja fram
siðakenningu Kants og Grundvöllurinn var
inngangur að henni. Það er svo kaldhæðni ör-
laganna að Grundvöllurinn hefur orðið fræg-
asta bók Kants um siðferðisefni.
En það er ekki einvörðungu að bókin þiggi
mikilvægi sitt af því að birta siðakenningar
Kants. Það skiptir enn meira máli að Kant
tekst að setja fram og rökstyðja markverða
siðferðilega kenningu sem nýtur stuðnings
meðal siðfræðinga enn í dag. Það má orða að-
alatriði kenningar Kants svo að í siðferðileg-
um ákvörðunum og siðferðilegu mati eigum
við að styðjast við almennar reglur, raunar
algildar reglur og þær þurfa líka að vera
óskoraðar eða undantekningalausar. Þetta
þýðir til dæmis að ef við erum sannfærð um
að rangt sé að segja ósatt eða ljúga þá er það
ævinlega svo og gildir við allar aðstæður.
Það verður líka að geta annars atriðis sem
markar kenningu Kants sérstöðu og það er
að hann rökstyður þá skoðun að skynsemin
stjórni siðlegri breytni, ekki hvatir eða til-
finningar. Þessi þáttur kenninga hans er ekki
síður mikilvægur en sá að siðferðið mótist af
algildum reglum.“
Guðmundur Heiðar segir það alls ekki hafa
verið áhlaupaverk að þýða bókina á íslensku.
„Þetta er fyrsta bók Kants sem er þýdd á
íslenzku en áður hafði ritgerðin „Svar við
spurningunni: Hvað er upplýsing?“ verið
þýdd en það gerðu Elna Katrín Jónsdóttir og
Anna Þorsteinsdóttir. Það er orðið mjög
langt síðan ég gerði fyrstu atlöguna að þess-
ari þýðingu. Hún heppnaðist ekki vel. Hún
var samt ekki alveg ónýt. En það sem eyði-
lagði hana var tilraun til að einfalda texta
Kants. Það er ekki hlutverk þýðingar að ein-
falda, breyta eða útleggja textann sem þýdd-
ur er. Það var samt ákveðin uppistaða í
fyrstu tilrauninni sem hægt var að nota
áfram. Fyrir um það bil tíu árum byrjaði ég
að líta á þetta aftur. Ég var síðan svo hepp-
inn sumarið 1999 að geta dvalið tvo mánuði í
Þýzkalandi í boði Ludger Kühnhardts, fram-
kvæmdastjóra Zentrum für Europäische
Integrationsforschung í Bonn. Erindið þar
var að vísu að skrifa um þegnmenntun en
mér tókst þó að nota nokkurn hluta tímans í
þessa þýðingu og slípast ofurlítið í þýzku en
ég hafði aldrei áður dvalið um lengri tíma í
þýzkumælandi landi. Ég fór það sumar eina
heila umferð yfir allan textann og bar saman
nákvæmlega frumtextann og þýðinguna. Ég
gerði það síðan nokkrum sinnum til viðbótar
áður en ég skilaði af mér til útgáfunnar. Á
sama tíma skrifaði ég langan inngang. Ég
var búinn að vera svo lengi að þessu og fara
svo oft yfir þetta að þetta var orðið vand-
ræðalegt á heimilinu. Ég gat varla sagt frá
því sem ég var að gera þær vikur á hverju ári
sem ég eyddi í þetta því að það var alltaf eins
og ég kæmist ekki úr sporunum. Ég fékk
spurningar eins og: Nú, varstu ekki að gera
þetta í fyrra og fyrir tveimur árum? Ætlarðu
aldrei að klára þetta? Málinu var svo komið
að ég varð að fara að losa mig við þetta af til-
litssemi við annað heimilisfólk og sjálfan mig.
Ég þykist samt viss um að enn leynist villur í
textanum.
Það sem gerði þýðinguna erfiða og tíma-
freka var fyrst og fremst texti Kants. Þótt
Kant hafi átt auðvelt með að skrifa sjálfur þá
skrifaði hann ekki auðveldan texta fyrir aðra.
En hann skrifaði þannig bækur að þær þola
það að vera lesnar bæði nákvæmlega og oft.
Ef maður gefur sér næði til þess þá ljúkast
upp miklir fjársjóðir: maður finnur frumlegar
hugmyndir, snjallar rökfærslur og stundum
þurrlegan húmor. Verkefnið í svona þýðingu
er að búa til texta á íslensku sem hegðar sér
með svipuðum hætti: er fráhrindandi í fyrstu,
jafnvel allt að því óskiljanlegur, en opnast
eftir nokkra yfirlegu og maður byrjar að
hugsa með þeim tækjum sem hann leggur
manni til.
Til að þetta gangi eftir þá verður að þýða
nokkuð nákvæmlega og sérstaklega verður
að huga að lykilhugtökum. Lykilhugtökin eru
ýmist úr mæltu máli eða heimspekileg. Það
þurfti að finna orð fyrir þau. Dæmi af fyrra
taginu er hugtakið „Interesse“ sem gegnir
mikilvægu hlutverki í kenningu Kants um
ástæður til breytni. Ég varð að nota tvö ís-
lenzk orð til að þýða það, „áhuga“ og „hags-
muni“. Dæmi af síðara taginu er hugtakið
„Idee“ en hann léði því sérstaka tæknilega
merkingu í kenningakerfi sínu. Þýzka orðið
er rótskylt gríska orðinu „eidos“ sem var
mikilvægasta hugtak Platóns og hefur verið
þýtt á íslenzku með orðinu „frummynd“. Um
þetta hugtak hefur verið samfelld rökræða
frá Grikkjum til forna og fram á okkar dag.
Ég ákvað að þýða þetta tæknilega hugtak
Kants með orðinu „Hugmynd“ en þýðingin á
þýzka orðinu „vorstellung“ er „hugmynd“.
Munurinn er lítill og stór upphafsstafur.
Þetta er vandræðaleg lausn, kannski á end-
anum ómöguleg, en ég fann enga aðra sem ég
felldi mig við. Ég á mér það til afbötunar að í
Grundvellinum skiptir þessi greinarmunur
ekki eins miklu máli og í öðrum verkum
Kants.
Mér vitanlega nota ég ekkert orð í þýðing-
unni sem ekki hefur áður verið notað af öðr-
um. Þegar ég var ungur stúdent við Háskóla
Íslands að læra heimspeki þá naut ég leið-
sagnar ágætra kennara sem gerðu kenning-
um Kants prýðileg skil. Mikilvægastir þeirra
voru Þorsteinn Gylfason prófessor og Páll
Skúlason, núverandi rektor Háskóla Íslands.
Þorsteinn skipti þó meira máli fyrir mig því
að hann fór í gegnum þekkingarfræði Kants
með okkur nemendunum og svo skrifaði ég
lokaritgerð hjá honum. Ég nota orð og orða-
lag, sem ég vandist í námi, frá honum víða í
þýðingunni.“
Um tengsl siðfræði Kants og annarra sið-
fræðikenninga segir Guðmundur Heiðar:
„Kannski er bezt að nálgast þessa spurn-
ingu með því að hafa í huga siðfræði Aristót-
elesar annars vegar, en Siðfræði Níkómakk-
osar eftir hann kom út á íslenzku fyrir
nokkrum árum, og nytjastefnu Johns Stuarts
Mills hins vegar. Aristóteles hugleiddi hvern-
ig okkur bæri að lifa og taldi að dómgreindin
léki stórt hlutverk við að komast að réttri
niðurstöðu í hverju máli og hin rétta nið-
urstaða væri gullinn meðalvegur milli
tveggja andstæðna. Maðurinn væri skynsamt
dýr sem sífellt leitaðist við að öðlast hamingj-
una og hana öðlaðist hann að öllu jöfnu með
því að breyta rétt.
Kant spyr sig hver hin æðstu gæði séu og
þykist finna þau í hinum góða vilja sem sé hið
eina sem er skilyrðislaust gott í öllum al-
heimi. Hinn góði vilji bendi okkur svo á siða-
lögmálið sem kveði á um það að breyta alltaf
eftir reglu sem geti á sama tíma verið algilt
lögmál. Allar slíkar siðlegar reglur séu al-
gildar í tvennum skilningi, ef svo má að orði
komast: þær eiga við alla og þær eru und-
antekningalausar. Hann telur að leitin að
hamingjunni sé villuljós og geti ekki þjónað
okkur til að skilja siðlega breytni.
Mill setti fram einfalda reglu eins og Jer-
emy Bentham á undan honum: manni ber
ævinlega að gera það sem stuðlar að sem
mestri ánægju. Ánægja er sama og ham-
ingja. Ánægja allra kemur með sama hætti
inn í mat á því hvað stuðlar að mestri ham-
ingju. Þetta er grunnregla nytjastefnunnar.
En það verður svo að bæta við að Mill var
HLÆGILEGA LÍTIL BÓK
Fyrir skemmstu kom út í
íslenskri þýðingu bókin
Grundvöllur að frumspeki
siðlegrar breytni eftir
þýska heimspekinginn
Immanúel Kant. KRIST-
JÁN G. ARNGRÍMSSON
skiptist á tölvuskeytum við
þýðandann, Guðmund
Heiðar Frímannsson.
Morgunblaðið/Kristján
Það er einfaldlega ekki hlutverk þýðingar að einfalda, breyta
eða útleggja textann sem þýddur er.
Þýska skáldið Heinrich Heine skrifaðium landa sinn og heimspekinginnImmanúel Kant: „Það er erfitt að lýsaævisögu Kants því að hann átti sér
ekkert líf og enga sögu. Hann lifði vélrænt
skipulögðu, næstum óhlutbundnu, pipar-
sveinslífi í rólegri götu í útborg Königsberg,
gamalli borg á norðausturlandamærum
Þýskalands. Ég held að stóra dómkirkju-
klukkan hafi ekki sinnt hlutverki sínu af
minni ástríðu og minni reglufestu en landi
hennar Immanuel Kant. Að vakna, drekka
kaffi, skrifa, flytja fyrirlestra, borða, fara í
gönguferð, allt hafði sinn ákveðna tíma.“
Þann 12. febrúar síðastliðinn voru 200 ár liðin
frá því að Kant lést, en hann fæddist 22. apríl
1724. Alla ævi bjó hann í Königsberg, sem nú
heitir Kalíníngrad, og var kunnasti heim-
spekingur hins þýskumælandi heims á
átjándu öld. Guðmundur Heiðar Frímanns-
son sagði m.a. í erindi sem hann flutti í minn-
ingu Kants á opnum degi í Háskólanum á
Akureyri 14. febrúar sl.: „Líkið stóð uppi í
tvær vikur og íbúar bæjarins biðu í röðum til
að sjá það. Það var svo kalt í Königsberg
þessar vikur að ekki var hægt að taka gröf
vegna þess hve jörð var frosin. En 28. febrúar
var hann jarðaður að viðstöddu fjölmenni,
flutt var kantata við útförina, sú sama og við
útför Friðriks mikla enda þótti við hæfi að
merkilegasti heimspekingur Prússlands nyti
sömu viðhafnar og merkasti konungur Prúss-
lands.“
Ekkert líf og engin saga