Lesbók Morgunblaðsins - 13.03.2004, Blaðsíða 13

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. MARS 2004 13
er gerð og hver býr hana til. Það var á ferð til
hinna afskekktu Himalajasvæða í Bútan og Tíb-
et sem hugmyndin að þessu verkefni kviknaði.
Við vorum að ljúka við rannsóknir fyrir bók sem
listakonan Nell Sonnemann ætlaði að skrifa um
nútíma-appliqué, þ.e. skraut sem er gert með
því að festa eitt efni á annað. Hún hafði beðið
okkur um að fara til Bútan og Tíbet til að safna
dæmum. Í landslaginu í Tíbet má víða sjá tjöld
sem eru ríkulega skreytt með þessum hætti,
ævinlega með bláu munstri á hvítum grunni og
oft er blandað saman öðrum litum í gríðarmikl-
um táknmyndamunstrum. Í leit okkar lá leiðin
um hliðargötur í gamla bænum í Lhasa til tjald-
verksmiðju í Tíbet. Þar fundum við konur sem
unnu við þá margbrotnu iðju að búa til appliqué-
skreyti við miðaldaaðstæður. Strangar af dúki
voru breiddir á köld moldar- eða steingólf í hálf-
rökkvuðum herbergjum þar sem saumavélar
suðuðu og hendur saumuðu hratt og stöðugt.
Karlar ráku verksmiðjuna, en konur unnu öll
störf. Það var áhrifamikið að koma í ysinn og
þysinn á þessum stað.
Við urðum svo hrifin af sköpunarkraftinum,
efnismiklum verkunum sem urðu til úr form-
lausum dúki, að okkur langaði til að vinna þar að
okkar eigin hugmyndum. Ásamt tíbesku tjald-
saumakonunum fór ég að búa til ný munstur
fyrir appliqué-verk úr myndum af hversdags-
legum hlutum sem yfirleitt eru tengdir konum,
svo sem háhæluðum skóm, brauðristum og
handtöskum. En ég áttaði mig allt í einu á því að
myndir af þessum hlutum eru svo bundnar við
ákveðna menningu að það var einfaldlega ekki
hægt að þýða þær fyrir þessar tíbesku konur.
Ég velti þessu fyrir mér í marga mánuði eftir að
ég sneri aftur.
Verk mín fjalla, oft á skoplegan hátt, um hlut-
verk kvenna í nútímasamfélagi. Eftir að ég hafði
starfað í menningarheimum sem voru jafnólíkir
og Sádi-Arabía og Taíland velti ég því fyrir mér
hvaða myndir mundu tákna konuna í augum
kvenna í þessum menningarheimum. Það er að
segja, mig langaði til að þýða verk mín svo allur
heimurinn skildi. Þótt hugtök eins og „þver-
menningarlegur“ séu orðin klisjur hefur allt líf
mitt, frá barnæsku þar til ég tók að starfa sem
kennari og listakona, byggst á einmitt slíkum
hugtökum.
Ég ólst upp í Astoria í Queenshverfinu í New
York-borg, heiminum í hnotskurn með háhýsin
á Manhattan sem baksvið. Queens er marg-
breytilegasta sýsla í Bandaríkjunum að þjóð-
erni og þar eru mest nýttu bókasöfnin. Þrjátíu
tungumál voru töluð í framhaldsskólanum mín-
um. Í hverfinu mínu lýstum við okkur öll, eins og
margir Bandaríkjamenn af fyrstu og annarri
kynslóð gerðu á sjötta áratugnum, sem Ítölum,
Pólverjum, Grikkjum og svo framvegis. Við nut-
um matarins hvert hjá öðru, stríddum hvert
öðru á bakgrunni okkar og reyndum að glata
aldrei þeim hefðum sem voru eini farangurinn
sem forfeður og formæður okkar höfðu efni á að
taka með sér. Ég varð þeirrar gæfu aðnjótandi
að eiga víðsýna foreldra sem dæmdu fólk aðeins
af gjörðum þess og hugarfari. Þessi kynni af
Kínverjum, Indverjum, Suður-Ameríkubúum,
Ameríkubúum af afrískum uppruna sem fólki
sem maður þekkti, virti og blandaði geði við
voru gjöf sem fáir gáfu börnum sínum. Foreldr-
ar mínir gáfu hana af einlægni og pökkuðu
henni inn með áskriftum að National Geograph-
G
ríðarlegar þjóðfélags-
breytingar á síðustu öld
hafa veitt konum tæki-
færi til sjálfstæðis sem er
gleðilegt fyrir konur af
minni kynslóð. Ég komst
á fullorðinsár í sömu
mund og kvennahreyf-
ingin varð til og óx. Sú tilfinning að möguleik-
arnir væru óendanlegir, ásamt frelsinu til að tjá
þá – gegnum internetið, ódýr ferðalög, tafarlaus
samskipti, listir, blaðamennsku og stjórnmál –
hafa gert konur að afli sem taka þarf tillit til.
Iðja mín sem listakona, gamalreyndur há-
skólaprófessor, heimshornaflakkari og baráttu-
kona varð til þess að ég lagði altæka spurningu
fyrir listakonur um allan heim okkar sem er sí-
fellt að skreppa saman: hvaða ímynd táknar
„konu“? Með þetta hugtak að vopni ákvað ég að
setja mig í samband við eina listakonu í hverju
landi á jörðinni og biðja þær að skapa listaverk
sem túlkaði grundvallareiginleika konunnar.
Þetta verkefni var hugsað án tillits til tíma,
peninga, erfiðleika, umfangs eða áreynslu. Ég
er listakona, ekki sýningarstjóri eða listfræð-
ingur. Ég hafði ekki hugmynd um hvað ég væri
að steypa mér út í, bæði hve mikil vinna fælist í
því og hvaða afrakstri þetta skilaði mér. Hvert
skref fól í sér ákveðna erfiðleika. Ég hafði sam-
band við öll lönd í heiminum og flest svöruðu –
sum eftir að eytt hafði verið hundruðum dollara
í föx, póst og símtöl. Ég notaði alla samskipta-
miðla sem hægt er að hugsa sér: persónuleg
sambönd, söfn, sendiráð, Sameinuðu þjóðirnar,
Menningarmálastofnun Sameinuðu þjóðanna,
Upplýsingaþjónustu Bandaríkjanna, banda-
ríska flotann, þá stofnun í Bandaríkjunum sem
sinnir uppbyggingarstarfi í þróunarlöndum
(Peace Corps), menningarmiðstöðvar og há-
skóla. Sum lönd höfðu strax samband, en önnur
svöruðu aldrei vegna styrjaldar, hungursneyðar
eða fátæktar. Endanlegur listi minn byggðist að
meira eða minna leyti á aðildarríkjum Samein-
uðu þjóðanna.
Á móti hverri ágætri listakonu sem var valin
var því miður önnur skilin út undan. Upphaflega
ætlaði ég að opna sýninguna öllum sem hefðu
áhuga á þátttöku. Eins og vænta mátti leiddi
þetta til þess að fjöldi bandarískra myndlist-
arkvenna lýsti yfir áhuga sínum. En ég var
ákveðin í að koma í veg fyrir að Bandaríkja-
menn réðu lögum og lofum í heiminum, að
minnsta kosti í þetta eina skipti. Það hefði eyði-
lagt tilganginn með verkefninu ef þúsundir
bandarískra kvenna hefðu komið þar við sögu
ásamt fáeinum konum frá öðrum löndum sem
auðvelt var að ná til. Ég ákvað því að nota jöfn-
unarkerfi: eitt land, ein listakona.
Með því að leysa eitt vandamál skapaði ég
samstundis annað. Hver átti að vera fulltrúi
Bandaríkjanna? Vissulega ekki ég sem skipu-
leggjandi. Engin af þeim mörgu tillögum sem
safnstjórar, safnarar og vinir lögðu fyrir mig
virtist rétt. Eftir mikla umhugsun valdi ég þann
kennara minn sem hafði haft mest áhrif á mig,
lærimeistara minn, móður mína í myndlistinni.
Þessi kona kenndi mér það sem ég met mest
sem listakona, persóna og kennari. Vegna þess
að hún er (og vill halda áfram að vera) utan við
sviðsljósið hefur hún beðið um að nafns hennar
verði ekki getið. Ég hef virt þá ósk hennar.
Sumt fólk er þannig að við værum ófullnægð ef
við nytum ekki góðs af því í lífinu. Í mínum huga
er hún slík manneskja.
Með eiginmanni mínum, myndhöggvaranum
Ed McGowin, hef ég ferðast til rúmlega sjötíu
og fimm ríkja og skoðað myndlist, hvernig hún
ic. Þau sögðu okkur undursamlegar sögur af
rauða brúðarkjólnum sem dóttir kínversks vin-
ar þeirra klæddist og hávaxna, myndarlega
sikhanum sem kvæntist stelpunni á efri hæð-
inni. Foreldrar mínir höfðu ekki tækifæri til að
ferðast um heiminn nema í bókum, en þau veittu
mér bæði tækifæri til að sjá hann og skilning til
að meta hann og þjóðir hans.
Þegar ég lærði í háskólanámi mínu á sjöunda
áratugnum um hinar miklu rústir Maya og Ast-
eka sem eru svo nálægt landi okkar varð ég æf
yfir því að hafa ekki verið sagt frá þeim fyrr.
Hvernig stóð á því að bandarískar kennslubæk-
ur fræddu okkur aðeins um egypsku pýramíd-
ana fyrst þessar menjar voru rétt handan við
landamærin? Í framhaldsskóla naut ég þess að
fá kennslu í listasögu hjá konu sem sýndi aldrei
litskyggnu af neinu sem hún hafði ekki séð eigin
augum. Þetta er aðdáunarvert með tilliti til þess
að meðal námskeiða sem hún kenndi voru vest-
ræn, indversk, kínversk og japönsk listasaga.
Ég trúði ekki að einhver hefði séð öll þessi fyr-
irbæri, hefði staðið fyrir framan þau. „Skoðið
loftið í San Agnese við Piazza Navona,“ sagði
hún, „en borðið líka súkkulaðibúðing í Tre Scal-
ini.“ Ágengar lýsingar hennar á framandi stöð-
um kveiktu hjá mér draum um að ferðast. Líkt
og hún sannfærðist ég um að allir ættu að sjá
Hallarhótelið við stöðuvatnið í Udaipur áður en
þeir dæju.
Frá því snemma á þrítugsaldri hef ég því
gripið hvert tækifæri til að ferðast. Mér virðist
það jafnlífsnauðsynlegt og matur. Það var ekki
til sá staður sem mig langaði ekki að fara til – því
fjarlægari, þeim mun gjöfulli. Ellefu árum eftir
að ég lauk framhaldsskóla steig ég varlega ofan
í valtan trébát á stöðuvatni í Udaipur, fékk háls-
festar úr flauelsjurt að gjöf og var ferjuð að ei-
lífu inn í dýrðir reynslunnar. Ferðalög geta af
sér ferðalög. Maður hittir fólk sem býr á öðrum
stöðum og er boðið að ferðast meira. Vegna til-
viljanakenndra kynna og gæsku ókunnugra hef
ég eignast vini fyrir lífstíð.
Á öllum ferðalögum mínum hef ég haft mest-
an áhuga á stöðum sem eru minnst snortnir af
vestrænum áhrifum. Ég býst við að alla ferða-
langa langi til að sjá staði áður en þeir eru „eyði-
lagðir“. En ég hef komist að því að vestræn áhrif
eru alls staðar. Þegar ég ferðaðist til Irian Jaya
á eynni Nýju-Gíneu vestanverðri flaug ég í lítilli
skrúfuflugvél fullri af grænmeti og með dauðum
hundi sem verið var að flytja heim til greftr-
unar. Eftir að hafa gengið þrjá daga inn í Dani-
hálendið – þar sem búa karlmenn sem eru í reð-
urslíðrum einum fata og konur sem gefa grísum
brjóst – fann ég Coca-Cola í trúboðsstöð. Fyrst
varð ég fyrir vonbrigðum, en ég hef komist að
því að þegar fyrirbærum úr ólíkum menningar-
heimum er stillt upp hlið við hlið kvikna nýir
sjónarhættir. Sannleikurinn er sá að þótt þessi
vestrænu áhrif séu víðtæk gegnsýra þau ekki
allt. Við höfum líka orðið fyrir áhrifum.
Það var ætlun mín með þessu verkefni að
halda til haga hinum ýmsu stíltegundum og
hefðum hvers lands ásamt óhjákvæmilegum
áhrifum frá öðrum löndum. Ég lagði ekki mat á
verkin út frá einangruðu gildismati í listaheimi
Vesturlanda nú á dögum. Ég reyndi heldur ekki
að finna frægustu listakonuna í hverju landi.
Þótt margar þeirra séu vel kunnar og hafi sýnt á
alþjóðavettvangi eru aðrar alls óþekktar. Þær
eru einfaldlega listakonur að sinna sínu starfi, af
alvöru, án frægðar eða mikillar viðurkenningar.
Þessu verkefni var ætlað að vera víðfeðmt, ekki
takmarkað. Ég vildi undirstrika hve myndlist er
búin til og skoðuð á marga ólíka vegu.
Afraksturinn fór fram úr mínum björtustu
vonum, þarna voru verk sem ég hefði aldrei get-
að séð fyrir. Söfn af hugmyndum og aðferðum
virtust koma í ljós, en þau yfirstigu öll land-
fræðileg mörk. Viðbrögð listakvennanna voru
jafnmargbreytileg hvað snertir miðla sem
myndmál. Hefðbundið handverk, svo sem út-
saumur og „appliqué“-tækni frá Úsbekistan,
Kasakstan, Aserbaídsjan, Kanada, Seychelles-
eyjum og Srí Lanka, ber glöggt vitni varðveislu
staðbundinna siðvenja. Á hinn bóginn birtust
hvarvetna nýjar tækniframfarir í stafrænni list,
allt frá Malasíu til Austurríkis til Argentínu.
Einu sinni bjó ég til myndröð úr útklipptum
kvenímyndum sem hét Munaður líkamsþjálfun-
ar – aðeins á Vesturlöndum erum við nógu rík
og lánsöm til að axla þá „byrði“ að stunda lík-
amsrækt til að halda okkur í formi. Mörg af
þeim verkum sem bárust minntu mig á þetta
verkefni því að þau sýndu konur bera böggla á
höfðinu á þokkafullan hátt, konur við vinnu úti á
akri, konur í flóttamannabúðum, konur án rétt-
inda af nokkru tagi.
Einu skorðurnar sem ég setti listakonunum
var sú beiðni að verkin sem send yrðu væru 20
sm að flatarmáli. Verkin kæmust þá í stöðluð
umslög og auðvelt væri að ljósrita þau á vélrit-
unarblöð í staðlaðri stærð. Það mundi auka á
sjónræn áhrif sýningarinnar að hafa öll verkin í
sömu stærð. Stærðartakmörkunum mínum var
oft ekki fylgt út í æsar. Engu að síður gæddu
smávægileg tilbrigði í stærð og lögun verkefnið
sérstöku og óvæntu lífi. Það minnti mig á að
geta ekki litað innan línanna sem barn!
Þetta verkefni, eins og þessi ritgerð, steyptist
út úr hjarta mér. Í því runnu persónuleg reynsla
mín og faglegur áhugi saman við reynslu og
áhuga kvenna út um allan heim. Þótt þessi hug-
mynd hafi verið hugarfóstur mitt er sköpunar-
máttur hennar sprottinn frá viðkomandi lista-
konum og þær eiga skilið mestan heiður. Til að
sýna þessum konum sóma, sem unnu kauplaust
og gáfu af sjálfum sér, er mikilvægt að meta
hverja rödd, að vita að hver á sér sögu: einstæða
móðirin sem kennir blindum í Sambíu, leiðtogi
kvenréttindahreyfingarinnar í Úsbekistan, afg-
anska konan með blæjuna sem syrgir myrtan
bróður sinn. Allar þessar konur skapa myndlist,
allar eru fúsar að taka þátt og allar leggja fram
verk sín til að þau verði boðin upp í góðgerð-
arskyni öðrum konum til aðstoðar. Ég hef sér-
stakt samband við hverja þeirra, við hvert land
(að ekki sé talað um hið mikla nútímalega frí-
merkjasafn).
Með þessu verkefni er hvorki verið að kenna
landafræði né sýna hvað ég á auðvelt með að
mynda tengsl. Það er tjáning á mannsandanum
í upphafi tuttugustu og fyrstu aldarinnar, frá
fólki sem sjaldan heyrist í. Nú fær það loks að
yrkja sín eigin ljóð.
Sýningin Allar heimsins
konur verður opnuð í
Listasafninu á Akureyri í
dag og stendur til 9. maí.
Á sýningunni verða til
sýnis verk eftir 176 konur
frá jafnmörgum löndum.
Hér er birt grein eftir
bandarísku listakonuna
CLAUDIU DEMONTE
sem er samstarfsaðili
safnsins við sýninguna.
Tékkland – Hata Hlavata.Túrkmenistan – Yaznur Ovganova.
Claudia DeMonte hefur haldið yfir sextíu einkasýn-
ingar og tekið þátt í mörg hundruð samsýningum,
bæði innan Bandaríkjanna og utan. Verk DeMonte
bera sterkan svip af ferðalögum hennar til yfir 75
landa og áhuga hennar á myndlist utangarðsfólks.
Undanfarin 25 ár hefur hún starfað við háskólann í
Maryland. Árni Óskarsson þýddi.
TJÁNING Á MANNSANDANUM