Lesbók Morgunblaðsins

Ulloq
Ataaseq assigiiaat ilaat
Saqqummersitaq pingaarneq:

Lesbók Morgunblaðsins - 27.03.2004, Qupperneq 17

Lesbók Morgunblaðsins - 27.03.2004, Qupperneq 17
J acques Prévert fæddist aldamótaárið 1900 og lést úr lungnakrabba sjötíu og sjö árum og allnokkrum gaulois- es-sígarettum síðar. Faðirinn vann hjá trygginga- félagi og missti vinnuna þegar Jacq- ues var sex ára. Fjölskyldan þurfti að flytja í minna húsnæði, skuldirn- ar hlóðust upp og fjárnámsmenn tóku búslóð- ina. Þau fluttu þá til Toulon í Suður-Frakk- landi þar sem faðirinn bjóst við að fá vinnu en fékk ekki. Sagan segir að hann hafi reynt að kasta sér í sjóinn í örvæntingu sinni en hinn ungi Jacques hafi fengið hann ofan af því. Þeg- ar þau komu aftur til Parísar 1907 fékk André Prévert loks vinnu við eftirlit hjá Fátækra- hjálp Parísarborgar. Hlutverk hans var að heimsækja fátæklingana til þess að fá það á hreint að þeir væru ekki að svindla á kerfinu. Gjarnan var hans opineygi sonur með í för og kynntist Jacques Prévert þannig barn að aldri kjörum þeirra sem voru neðan við fátæktar- mörk. Kynslóðin sem fædd er kringum aldamótin fékk fyrri heimsstyrjöldina í fermingargjöf, stríð sem er kannski eitt mesta áfall sem vest- ræn siðmenning hefur orðið fyrir. Eftir tak- markalausa bjartsýni aldamótanna kom nú viðurstyggileg slátrun ungu kynslóðarinnar í Evrópu, slátrun í ofsafengnu návígi í skotgröf- unum. Prévert er einn þeirra listamanna sem alla tíð voru merktir þessu áfalli enda þótt hann væri ekki sjálfur á vígvellinum enda lauk stríðinu um það leyti sem hann mátti búast við að vera sendur á vettvang. „Best að láta ykkur vita það strax gamlingjar best að láta ykkur vita það strax fjölskyldufeður þeir tímar þegar þið gáfuð föðurlandinu syni ykkar eins og að fleygja brauðmolum í dúfurnar þeir tímar eru liðnir og koma ekki aftur …“ Þannig byrjar eitt af þeim mörgu ljóðum Préverts sem lýsa andúð á hernaðarhyggju og raunar hvers kyns stirðnuðum valdkerfum, hvort sem um er að ræða her, kirkju eða skóla. Enda leið ekki langur tími frá stofnun súrreal- istahreyfingarinnar á þriðja áratugnum þar til Prévert var komin í slagtog með forystumönn- unum, André Breton og félögum. Súrrealism- inn var eitt af skilgetnum afkvæmum fyrri heimstyrjaldarinnar, uppreisnarhreyfing knú- in áfram af hryllingi á því sem svonefndar sið- menntaðar þjóðir lentu í. Þegar félagar í hreyf- ingunni ætluðu á tímabili að víkka út rammann og setja þjóðfélagsbyltingu á dagskrá með því að ganga í Kommúnistaflokkinn, þá fylgdi Pré- vert ekki félögum sínum. Raunar stóðu all- flestir hinna ungu súrrealista stutt við í flokkn- um, ýmist gengu þeir út eða voru reknir enda þótt lykilmaður í fylkingu súrrealista yrði síðar lykilmaður hjá kommúnistum allt til æviloka, Louis Aragon. En það er önnur saga. Í stuttu máli var Jacques Prévert of óhlýð- inn, írónískur og uppreisnargjarn til þess að rekast nokkurs staðar vel í flokki, jafnvel ekki hjá súrrealistum enda þótt margir þeirra væru alla tíð hans nánustu vinir. Jacques Prévert átti tvo bræður, Jean, sem var tveimur árum eldri og Pierre, sex árum yngri. Jean dó úr taugaveiki aðeins sautján ára en Jacques og Pierre voru nánir vinir og sam- starfsmenn en sameiginlegan vettvang á lista- sviðinu fundu þeir á fjórða áratugnum; hand- ritaskrif fyrir kvikmyndir. Jacques Prévert skrifaði handritið (stundum bara samtölin) að mörgum af þekktustu kvikmyndum Frakka frá þriðja áratugnum og þeim fjórða, ýmist einn eða í félagi við bróður sinn Pierre. Meðal þeirra má nefna Le Crime de Mon- sieur Lange, Drôle de Drame, Quai des Brum- es, Les Visiteurs du Soir, Les Enfants du Paradis, Les Portes de la Nuit... Einnig skrifaði hann fjölmarga texta fyrir baráttuleikhús ýmiss konar frá því snemma á fjórða áratugnum. Sumir þessara texta voru ljóð og þau birtust hér og hvar í hverfulum tímaritum, blöðum eða dreifiritum. Höfundur- inn hélt að þau væru týnd og tröllum gefin og hafði af því litlar áhyggjur. En hann vissi ekki að mörg þessara ljóða voru orðin eftirlætisljóð margra út um allt Frakkland. Jacques Prévert hefði líklega aldrei gefið út bók af sjálfsdáðum og það er ekki fyrr en vinur hans, René Bertelé, var búinn að smala helstu ljóðunum saman í bók, að eitt frægasta ljóða- safn tuttugustu aldarinnar varð til, bókin Paroles, margföld metsölubók árum og ára- tugum saman. Hún kom út árið 1946 og sama ár fæddist þeim Janine og Jacques dóttirin Michèle, eina barn þeirra hjóna. Síðar komu út margar ljóðabækur eftir Pré- vert og ekkert lát er á vinsældum þeirra, þær halda stöðugt áfram að seljast í miklu upplagi á hverju ári. Sum ljóðanna eru samt börn síns tíma, mörg þeirra eru tækifærisljóð, ort af skýrt ákveðnu tilefni. Eigi að síður vísa þau greinilega langt út fyrir upphafstíma sinn því nýjar kynslóðir virðast tengjast þessum ljóð- um nánum böndum. Einkenni þessara ljóða er hversdagslegt orðfæri en jafnframt er víða einstakur leikur með tungumálið. Óvenjuleg skynjun á hvers- dagsleikanum verður stundum nokkuð súr- realísk. Víða má greina djúpa samúð og sam- stöðu með þeim sem eru ástfangnir, einir með unga ást sína í illa hönnuðum heimi þar sem fjandsamleg bælingaröfl reyna alltaf að ná völdum. Þrá, frelsi, frelsisþrá; allt eru þetta lykilorð í skáldskap Prévert. Mikið er ort um fugla, þeir eru frjálsir, táknmyndir frelsis. Lengi vel þótti fræðingum Jacques Prévert ekki nógu djúpt skáld en smám saman hafa þeir áttað sig á því að þótt hann sé yfirleitt ein- faldur er hann aldrei einfeldningslegur og bak við léttúðina og orðaleikina leynist eitt helsta ljóðskáld síðustu aldar. Hann er semsé orðinn tuttugustu aldar klassík og því til staðfestingar kom hann nýlega út í Pléiade-ritröðinni hjá Gallimard á biblíupappír í hinu fallega sniði út- gáfunnar með gylltum röndum á kili. Að koma út í Pléiade er í Frakklandi talin ótvíræð stað- festing á því að höfundur sé klassík. Sem þýðandi ljóða Prévert get ég vottað að í fyrstu vanmat ég hann. Ég hélt að þetta myndi maður þýða milli matar og kaffis. En hann kenndi mér lexíu auðmýktar og virðingar gagnvart þessum einföldu, djúpu og einstak- lega nákvæmu ljóðum. Þau eru gjarnan kæru- leysisleg á yfirborðinu en það kæruleysi er þaulhugsað, slípað, fágað, yfirvegað. Mér tókst á endanum að þýða meirihluta ljóðanna í Paroles og kom safnið út árið 1987 hjá Máli og menningu og var kallað Ljóð í mæltu máli. Þó svo upplag hafi verið stórt af ljóðabók að vera hefur bókin verið uppseld um nokkurt skeið en verður vonandi endurútgefin svo nýjar kyn- slóðir fái notið. NOKKUR ORÐ UM JACQUES PRÉVERT Leikhópurinn Á senunni frumsýnir uppfærslu á kabarettverkinu „Paris at night“, byggt á ljóðum franska ljóðskáldsins Jacques Prévert, annan sunnudag, 28. mars, á Litla sviði Borgarleik- hússins. Hér er sagt frá skáldinu. Lengi vel þótti fræðingum Jacques Prévert ekki nógu djúpt skáld. E F T I R S I G U R Ð PÁ L S S O N Höfundur er skáld. Í LOKAORÐUM doktorsritgerðar sinnar, Túlkun Íslendinga- sagna í ljósi munnlegrar hefðar, segir Gísli Sigurðsson um þá sem skráðu sögur eftir munnmælum: „Fyrirrennarar þeirra hafa um aldir sagt frá sama fólki og sömu atburðum, hver með sínu lagi, og kannski ekki alltaf logið eins miklu og okkur hætt- ir á stundum til að halda.“ Þessi athyglisverða ályktun kom mér í hug þegar ég las nokkrar vel valdar tilvitnanir Jónasar Ragnarssonar í íslensk blöð frá síðustu öld (Lesbók 13. mars 2004). Ein tilvitnunin hljóðar svo: „Þingmaður Vestur-Húnvetninga vekur enn á sér eftirtekt með nýstárlegum hætti,“ sagði Ísafold 13. mars 1928. „Á nætur- fundi aðfaranótt þess 1. mars sótti þingmanninn svefn svo mikill að hann féll fram á borðið og sofnaði. Tók hann síðan að hrjóta svo hátt að hroturnar heyrðust að forseta. Hringdi forseti bjöll- unni til þess að vekja þingmanninn. Er þetta bar eigi tilætlaðan árangur sendi forseti þingskrifara einn sem æfður er í hnefa- leik og skipaði honum með nokkrum þunga að stjaka við þing- manninum svo hann vaknaði. Tókst skrifara að inna þetta verk af hendi.“ Nú vill svo til að Bernharð Stefánsson alþingismaður Eyfirð- inga sagði mér frá þessum sama atburði fyrir 47 árum. Hann sagði að á þessum næturfundi hefði Hannes Jónsson þingmaður Vestur-Húnvetninga grúft sig fram á borðið, en tók reyndar ekki fram að hann hefði sofnað. Þá læddist Ólafur Thors á bak við hann, settist á hækjur sínar og fór að hrjóta. Það heyrði for- seti deildarinnar, Benedikt Sveinsson afi núverandi alþingis- forseta, kallaði á starfsmann þingsins og mælti á fornmáli eins og honum var tamt ef hann hafði dreypt á guðaveigum: „Vil- helm, greið þú þingmanni Vestur-Húnvetninga högg nakkvart svá at hann vakni.“ Ekki tók Bernharð fram hvort Vilhelm hefði tekið skipunina bókstaflega eða gegnt henni með mildi- legri aðförum. Þessum tveimur frásögnum ber allvel saman í meginatriðum, en þó er blær þeirra nokkuð ólíkur. Sýnilega ætlar Ísafold að gera heldur lítið úr Hannesi þingmanni (afa okkar fallegu Hófíar). Það hefði ekki tekist eins vel ef sagt hefði verið frá þætti æringjans ágæta, Ólafs Thors, og því síður hefði mátt hafa skipun forsetans orðrétt eftir honum eða skýringu Bern- harðs á fornu orðalagi. En sú athugasemd Ísafoldar að Vilhelm hafi æft hnefaleika er góð viðbót og ágætt tilefni þeirra orða sem Bernharð segir forsetann hafa viðhaft, og um leið til vitnis um góðan húmor Benedikts. Mér er tjáð á Alþingi að Vilhelm Jakobsson hafi verið þingskrifari árið 1928 en ekki þingsveinn eins og mig minnti að Bernharð hefði sagt. Það er trúlega mitt misminni. Mér sýnist að af þessu megi draga þá ályktun að 76 ára gömul munnmæli sem hafa gengið frá manni til manns geti verulega betrumbætt skráða samtímafrásögn og fært okkur ekki aðeins fyllri og safaríkari sögu, heldur líka að flestu leyti trúverðugri. Það er íhugunarefni fyrir sagnfræðinga og styður þau ummæli Gísla Sigurðssonar sem ég gat um í upphafi þessa greinarstúfs. Vegna mágsemda þekkti ég Bernharð vel, en hann var langafi fréttakonunnar góðkunnu Berghildar Erlu Bernharðs- dóttur. Hann var fastmæltur og íhugaði alvarlega hvert orð sitt, en var um leið húmoristi sem hlífði ekki alltaf sjálfum sér. Á flugi til Akureyrar í vondu veðri sagði hann eitt sinn við Hrefnu konu sína sem var honum gamansamur verndarengill: „Nú för- umst við, og ég ódrukkinn og það er þér að kenna góða.“ Þau lentu heilu og höldnu, enda hefðu þessi ummæli annars ekki lif- að. MUNNMÆLI OG SAMTÍMAHEIMILDIR E F T I R PÁ L B E R G Þ Ó R S S O N Höfundur er veðurfræðingur. Hann gengur út úr húsi sínu Mjög snemma morguns Þessi maður er mjög dapur Það blasir við í andliti hans Allt í einu sér hann gamla Símaskrá í ruslatunnu Gott að drepa tímann þegar maður er dapur Og maðurinn tekur símaskrána Hristir hana flettir henni annars hugar Hlutirnir eru bara eins og þeir eru Þessi dapri maður er svo dapur af því hann heitir Fáni Og hann flettir Og heldur áfram að fletta Og svo staðnæmist hann Við stafinn F Og hann skoðar síðuna með FÁ Og dapurlegt augnaráðið verður glaðlegra bjartara Enginn Ekki nokkur maður heitir sama nafni Það er enginn annar Fáni til Muldrar hann með sjálfum sér Og fleygir bókinni slær rykið af höndum sér Og heldur stoltur áfram leiðar sinnar JACQUES PRÉVERT SIGURÐUR PÁLSSON ÞÝDDI EINHVER

x

Lesbók Morgunblaðsins

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.