Lesbók Morgunblaðsins - 24.04.2004, Qupperneq 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 24. APRÍL 2004 7
K
olskeggur Ásbjarnarson hinn
fróði eða hinn vitri, eins og
sumir höfðu nafnauka hans,
var ættaður úr Seyðisfirði á
Austurlandi. Ekki vitum við
hvenær hann var fæddur en
hér er það metið svo að hann
hafi fæðst um 1070. Er það í
samræmi við áætlaðan aldur þess fólks sem
hér er nefnt í ættartölum, en þar er fæðingarár
hvers og eins áætlað og miðað við heilan tug
ára.
Kolskeggur var einn af höfundum Frum-
landnámu ásamt Ara fróða Þorgilssyni, en tal-
ið er að sú bók hafi verið sett saman fyrir níu
öldum, laust fyrir 1104. Þá hefur Kolskeggur
verið um þrítugt. Vitneskju um þátt Kolskeggs
í ritverkinu höfum við úr einni setningu í Land-
námu. Þar stendur: „Nú hefir Kolskeggur fyr-
ir sagt héðan frá um landnám.“ Ekki er alveg
ljóst hvernig þessi orð ber að skilja staðfræði-
lega, en af þeim má ráða að Landnáma geymi
ættartölur sem Kolskeggur samdi.
Í mikilli ættdreif 2 frá Þorgeiri Vestarssyni
er ætt Kolskeggs að finna. Þorgeir var faðir
þriggja landnámsmanna á Austurlandi. Tveir
þeirra koma hér við sögu, Brynjólfur gamli og
Herjólfur. Okkur ætti að vera óhætt að gera
ráð fyrir því að ættartölur frá þessum manni,
Þorgeiri, hafi Kolskeggur samið. Sá hluti
þeirra sem mestu máli skiptir í samhengi þess-
arar greinar kemur fram þegar rakin er ætt
frá Þorvaldi Ásröðarsyni en þar segir um aðra
dóttur hans: „… önnur Ástríður, móðir Ás-
bjarnar loðinhöfða, föður Þórarins í Seyðis-
firði, föður Ásbjarnar, föður Kolskeggs ins
fróða og Ingileifar, móður Halls, föður Finns
lögsögumanns.“ [Landn., I, 181, Íslsútg.]
Þessa ættartölu skilja menn ekki eins og
vera ætti, og enginn veit hve lengi svo hefur
staðið. Virtustu fræðimenn þjóðarinnar á
þessu sviði glímdu við þetta verkefni á síðustu
öld og birtu niðurstöður sínar í ættarskrám,
sem þeir létu fylgja útgáfum sínum, með ár-
angri sem var í samræmi við þekkinguna eða
skilninginn sem þeir höfðu. Til þess að fá skýra
mynd af því sem í ættartölunni stendur og til
þess að setja hana í víðara samhengi hefur
Ættskrá3 I verið gerð. Til vinstri er rakin
framætt Kolskeggs. Þar er hann áttundi liður
frá nefndum Þorgeiri. Til hægri er karlleggur
frá sama manni í sjö raðtengdum ættliðum,
þegar Finnur er talinn með.
Af þessari skrá sést að Hallur og að ein-
hverju leyti Finnur sonur hans eru sameig-
inlegir liðir í báðum ættleggjum. Það gefur vís-
bendingu um að Ingileif Ásbjarnardóttir hafi
verið kona eða barnsmóðir Órækju Hólm-
steinssonar. Á þessu byggir Íslendingabók á
neti sinn skilning á ættartölunni. Hún telur
Órækju fæddan um 1020, nær lagi er 1010, og
flytur Ingileifu á sama ár með því að þjappa
saman liðum í framætt hennar en gáir ekki að
því að með Ingileifu flytur hún einnig Kol-
skegg „bróður“ hennar. Í tíma er hann færður
fram um tvö kynslóðabil eða um 60 ár, skv.
Ættskrá I. Það fær ekki staðist þegar miðað er
við ritunartíma Frumlandnámu. Varla hefur
Kolskeggur staðið í því ritverki á tíræðisaldri.
Samsvarandi ættarskrár sem fylgja Land-
námu og Austfirðinga sögum [Íslensk fornrit I
og XI] eru í aðalatriðum eins og Ættskrá I, að
því fráteknu að þar er ekkert sagt um fæðing-
arár manna. Um Finn Hallsson í Hofteigi á
Jökuldal er vitað að hann var lögsögumaður
1139–45 og dó 1145. Ef miðað er við fæðing-
arárin í Ættskrá I ætti Finnur að hafa orðið
lögsögumaður 9 ára og dáið 15 ára gamall.
Af þessum dæmum og mörgum öðrum má
ljóst vera að réttar tengingar milli ættliðanna
átta sem hér hafa verið til umfjöllunar munu
seint nást ef einblínt er á það að Kolskeggur og
Ingileif hafi verið systkin. Úr flækjunni greið-
ist hins vegar fljótt og auðveldlega ef við trúum
því að Kolskeggur hafi sett greinarmerki
(kommu) á eftir nafni sínu þegar hann ritaði
ættartöluna, nánar til tekið á milli þess og sam-
tengingarinnar ‘og’ í setningunni til að sýna að
Ingileif var ekki hans systir.4 Greinarmerki á
slíkum stað er að finna í sambærilegri ætt-
rakningu annarri sem ætla má að Kolskeggur
hafi samið en það er ættrakning frá Ljóti
Hallssyni til Skarðverja.
Þegar ‘komma’ Kolskeggs er komin aftur á
sinn stað flytur samtengingin ‘og’ næsta nafn,
Ingileifu, fram um tvö sæti í ættliðaröðinni (tvö
kynslóðabil) og með fylgja sonur hennar og
sonarsonur. Eftir sem áður er hún Ásbjarn-
ardóttir en nú er það Ásbjörn loðinhöfði sem er
faðir hennar því hann er maðurinn sem rakið
er frá. Margt hefur nú færst í réttar skorður.
Ingileif hefur nú eignast nýjan bróður (Þórarin
í Seyðisfirði), er afasystir en var áður systir
Kolskeggs, og nú ná þau Órækja og Ingileif
saman eftir margra alda aðskilnað. Við þetta
má bæta því að nú eru þeir Kolskeggur og
Finnur orðnir þremenningar og eru báðir rétt
staðsettir í því tímatali sem við notum en það
er mikilvægt í sambandi við þessa lausn máls-
ins. Allt þetta sýnir Ættskrá II okkur og meira
til því nú höfum við að öllum líkindum fyrir
framan okkur ættartölu Kolskeggs eins og hún
mun hafa verið í Frumlandnámu fyrir um 900
árum.
Í ættartölu Kolskeggs, sem hér er unnið
með, vantar greinarmerkið sem gerir kleift að
skilja textann. Ekki veit sá er þetta ritar
hvernig á því stendur en getur sér þess til að
það hafi máðst út, gleymst af afritara eða til
dæmis verið látið hverfa til „leiðréttingar“ sem
gerð var ófyrirsynju en með þeim afleiðingum
að grindin í verki meistarans hrundi og ættliðir
rugluðust.
Það sem hér hefur komið fram í umfjöllun
um fræðimanninn Kolskegg Ásbjarnarson
eykur vonandi einhverju við þá litlu þekkingu
sem fyrir var um þennan speking sem notaði
eitt lítið greinarmerki til að halda uppi og
styðja við ritlistarverkið sem hann setti saman
með vitrænum stílbrögðum um forfeður sína
og átti að standa um aldur.
Neðanmálsgreinar:
1) Ekki er nú vitað hvernig greinarmerkið, sem Kol-
skeggur notaði, leit út.
2) [Ættdreif kemur fyrir í Skáld-Helga rímum.]
3) Ættskrá, hér notað til aðgreiningar frá ættarskrá í
fræðiritum.
4) ‘Hans systir’: ekki er nýnorsk áhrif. Sjá nánar „… né
þinn sonur“, Íslsútg., IX 300.
UM ÆTTARTÖLUR Í LANDNÁMU
KOMMA1 KOLSKEGGS VITRA OG SAMTENGINGIN ‘OG’



 
 
  
  
 

 
!"
  #"$"
% % 

% &  # % ' ( )
 ' *+
 , 
& -.)/*  

% % 01)% %  % &  

% 


 
 
  
  
 

 


 
    
% %   % & 
 
 ' *+
 , 
& -.)/*  

% % 01)
% & 
% 23 % ' 
 % '  %%  

%% 

E F T I R G U Ð M U N D H A N S E N F R I Ð R I K S S O N
Í þessari grein er því haldið fram að samtengingin
‘og’ hafi ruglað ættfræðinga í ríminu þegar þeir hafa
lesið Landnámu. Það hafi valdið því að fólk hafi verið
talið systkin án þess að vera það.
Höfundur er áhugamaður um ættfræði.
S
aartjie Baartman bjó í Höfða-
borg í Suður-Afríku, en um tví-
tugt tók líf hennar stakkaskipt-
um. Hún var færð í skip árið
1810 sem sigldi til London.
Sara (Saartjie) stóð á þilfarinu
og horfði heim en grunaði ekki
að hún kæmi aldrei til baka, né
að hún yrði táknmynd um viðhorf nýlendu-
herranna til Afríku.
Sara hafði búið í Höfðaborg í nokkur ár og
átt þar börn og eiginmann. Tímarnir voru erf-
iðir, m.a. sökum uppskerubrests. Enska skips-
lækninum William Dunlop, sem þar var stadd-
ur, tókst því að sannfæra Söru um að ef hún
kæmi með honum í sýningarferð til Evrópu
yrði hún rík á skömmum tíma.
Það sem vakti fyrir Dunlop var að Sara
Baartman var ekki vaxin eins og dæmigerðar
evrópskar konur, og hann hugðist græða á því
fé. Útlit hennar var í samræmi við aðrar Kho-
ikhoi- og San-konur sem voru með mikinn sitj-
anda. Sara fór til Evrópu með honum og var
sýnd á Piccadilly í Lundúnum sem viðrini.
Hann kom fram við hana eins og dýr og aug-
lýsti sem týnda hlekkinn milli manna og apa.
Samtök gegn kynþáttahatri kærðu þessar sýn-
ingar, en yfirvöld töldu sig ekki geta stöðvað
þær þar sem Sara hafði skrifað sjálfviljug und-
ir samning við Dunlap. Margir efast þó um að
Sara hafi séð þann samning sem Dunlop lagði
fram fyrir rétti.
Eftir dauða Söru
Sara fór fjórum árum síðar til Parísar, var
sennilega seld í hendurnar á spilltum sýning-
arstjóra. Hann auglýsti hana sem La Venus
Hottentote – Ástargyðju hinna blökku. Eftir
þessa slæmu reynslu hóf Sara stífa drykkju og
lenti fljótlega í ræsinu. Hún lést úr berklum og
brjósthimnubólgu árið 1816, en hún fæddist á
ári Frönsku byltingarinnar 1789 sem spratt
fram af hugsjóninni um jafnrétti, frelsi og
bræðralag.
Sagan er ekki öll. Áður en líkaminn var kruf-
inn tók Georges Cuvier skurðlæknir Napo-
leons, afsteypu af líkama hennar. Afsteypan
sem var máluð húðlit Söru var til sýnis í Mann-
kynssafninu (Musée de ĺHomme) í París til
ársins 2002. Heili hennar og kynfæri voru sett í
sýningarkrukkur. Beinagrindinni var raðað
saman og flutt á sýningu í öðru frönsku safni.
Þar var hún alveg til ársins 1974. Sara varð
táknmynd fordóma hvítra og hefur aldrei horf-
ið alveg úr sviðsljósinu.
Suður-afríski kvikmyndagerðarmaðurinn
Zola Maseko gerði vandaða heimildarmynd
um hana sem nefnist The Life and Times of
Sara Baartman, „The Hottentot Venus“. Hún
fékk mjög fína dóma, þótti glæsileg og sterk.
Í nýrri skáldsögu, Hottentot Venus (útg.
Random House) eftir Barböru Chase-Riboud,
kemur fram að Sara hafi misst mann sinn og
barn, og að Englendingur hafi lofað henni gift-
ingu og ríkidæmi. Karlinn græddi síðan á tá og
fingri með sýningunum en tapaði Söru síðan í
spilum yfir til Frakklands. Bókin kom út seint
á síðasta ári og hefur vakið mikla athygli og
fengið góða dóma. Önnur bók Chase-Riboud
varð á sínum tíma metsölubók, en hún var um
Sally Hemings. Nýja bókin hefur fengið góða
dóma og sagt að höfundurinn vinni úr sannri
sögu Söru á áhrifamikinn hátt.
Saga Söru er svo lygilegri en skáldsaga og
nefna má að margar lærðar greinar í ýmsum
fræðigreinum hafa verið
skrifaðar um hana og eru
enn. Samt var ekkert
óvenjulegt við persónu
Söru Baartman þótt kom-
ið hafi verið fram við hana
af miskunnarleysi. Það
sem virtist óvenjulegt við
hana vakti ekki athygli í
Khoikhoi- og San-þjóð-
flokkunum. Höfuðástæða
athyglinnar var að Evr-
ópubúar bjuggu við þá
ranghugmynd að þeir
sjálfir væru algilt viðmið
líkamsfegurðar.
Uppreisn Söru
Árið 1994 lofaði Franc-
ois Mitterand forseti
Frakklands, nýjum for-
seta Suður-Afríku Nelson Mandela að jarð-
neskar leifar Söru Baartman yrðu sendar til
heimalands hennar. Leifar, líffæri og afsteypa
Söru voru loks afhentar Thuthukile Skweyiyu,
sendiherra Suður-Afríku í París, árið 2002.
Franski ráðherrann Roger-Gerard Schwart-
zenberg sagðist við þetta tækifæri vonast til að
Sara myndi öðlast frið og endurheimta virð-
ingu sína. Virðingin kom þó ekki fyrr en á 21.
öldinni: Nokkrar afrískar konur sungu sálma
yfir leifum Söru sem í þessari athöfn voru
huldar fána og blettatígursskinni.
Hálfum mánuði síðar var Sara jarðsett í
Gamtoos-dalnum austan Höfðaborgar, þar
sem hún fæddist fyrir rúmlega tveimur öldum.
Thabo Mbeki, forseti Suður-Afríku, lýsti hvíld-
arstað hennar þjóðarminnisvarða. Hann til-
kynnti jafnframt að henni yrði reistur annar
minnisvarði í Höfðaborg. Sara Baartman var
komin aftur heim.
Saga Söru Baartman er óvenju dramatísk, því for-
dómar Evrópubúa bitnuðu harkalega á henni í byrjun
19. aldar. GUNNAR HERSVEINN gluggaði í skáld-
sögu um hana sem Chase-Riboud gaf út í fyrra. Frönsk teikning sem sýnir niðurlægingu Söru undir fyrirsögninni:La Belle Hottentot.
TENGLAR
..........................................................
http://www.frif.com/new99/hottento.html
www.amazon.com
guhe@mbl.is
FÓRNARLAMB
FORDÓMA