Lesbók Morgunblaðsins - 24.04.2004, Síða 8

M
ig dreymdi í nótt að ég
var í gömlu íbúð afa og
ömmu í Vogahverfinu.
Þar hafði safnast sam-
an nokkur mannfjöldi
og eins og vanalega
þegar mig dreymir
húsnæði sem ég hef
búið í birtist íbúðin mér í allt annarri mynd en
hún átti að sér. Þó herbergjaskipan væri svip-
uð voru hlutföllin alröng og eldhúsið teygði
sig einhver ósköp út í garðinn. Inngangurinn
var þó sá sami. Nóttina þar á undan dreymdi
mig að ég bjó í húsi sem var svolítið laust á
grunninum og hafði tilhneigingu til að renna
til í vindhviðum. Líklega vegna þess að þetta
er byggt á mýri, sagði einhver í draumnum
við mig. Mér fannst þetta alls ekki svo óþægi-
legt og sætti mig við orðinn hlut, fyrir öllu að
eiga þak yfir höfuðið. Og þetta eru ekki einu
(freudísku) draumarnir sem ég á um hús og
húsnæði: mig dreymir oft að ég sé stödd í
nýrri íbúð sem ég hef tekið á leigu, yfirleitt
erlendis, og þegar gestir koma og fara að gera
athugasemdir við hvað þetta sé nú lítið, þá
segi ég: hvað, það er nóg pláss hér og opna al-
veg nýtt og fremur stórt herbergi, sem ég
hafði alls ekki áður vitað af. Í enn öðrum
draumum stend ég við stóra glugga í stóru
fremur auðu einbýlishúsi og finnst að allir sjái
inn, í gegnum þunnar gardínur. Áður en varir
hefur safnast saman dálítill hópur fólks fyrir
utan gluggana. Ég rifja upp útgönguleiðir í
hasti. Það eru engar.
Kannski var það eftir einn af þessum húsa-
draumum mínum sem ég fór og skoðaði ljós-
myndir Hrafnkels Sigurðssonar af nýbygg-
ingum. Allavega höfðuðu þær sterkt til mín í
sinni tæru formfegurð og fullkomnum ein-
manaleik. Grípa þessar myndir ekki einmitt á
skemmtilegan hátt inn í kenningar Freuds
um heimilið og hið óheimilislega? Skoðum
þetta nánar. (Eftir að hafa séð sýninguna og
farið að pæla frekar í þessari freudísku teng-
ingu dreymdi mig enn einn húsadrauminn: ég
var á einum af mínum fjölmörgu gömlu
heimaslóðum í einbýlishúsahverfi í Breiðholt-
inu og sá öll húsin í ljósi mynda Hrafnkels:
sem form, auða kassa, engar gardínur í glugg-
um, bara steinveggi og rúður.)
Freud
Þegar ég var nýflutt á núverandi heimili
mitt fór ég að rifja upp margvíslega merkingu
húsa og hlutverk þeirra í bíómyndum. Mér til
þónokkurrar hrellingar (ánægjuhrollur niður
bakið) reyndust flestar húsamyndir sem ég
mundi eftir vera hrollvekjur um draugahús
þarsem nýir eigendur og ábúendur ýmist
andast (og bætast í draugaflóruna) eða neyð-
ast til að flýja með hárbeitta búrhnífana fljúg-
andi á eftir sér. Hver man ekki eftir Polter-
geist-myndunum þarsem húsið hreinlega
hrundi rétt í því að fjölskyldan brunaði burt á
ílanga ameríska tekkbílnum sínum. Gott ef
gatan féll ekki saman líka. Hús hafa ekki bara
karakter, þau hafa margvíslega merkingu.
Húsið er tákn fjölskyldunnar og í Texas
Chainsaw Massacre er skemmtilega snúið
uppá þessa fjölskylda=hús-myndhverfingu,
þarsem mannætufamílían býr í þessari líka
huggulegu borgaralegu villu, með svölum og
allt.
En húsið er ekki bara tákn um fjölskyldu,
það er líka tákn einstaklingsins. Ef þig
dreymir hús, þá er þig að dreyma sjálfa þig.
Þú ert húsið þitt, og persónuleika þinn má
lesa í gegnum hvernig þig dreymir það. Í
kjallaranum er hið bælda, að sjálfsögðu, og
stundum líka á háaloftinu. Draugagangur í
húsum er þannig ákaflega táknrænn fyrir
allskonar innri óreiðu og umstang.
Fyrir sálgreinandann Sigmund Freud var
heimilið beinlínis staður hins óhugnanlega, en
í grein um ókennileikann frá 1919, „Das Un-
heimliche“ (á ensku „The Uncanny“), rekur
hann sig í gegnum orðabókaskilgreiningar á
orðunum „heim“ og „unheimlich“ (heimili og
ókennileiki, óhugnaður) og fellir að lokum
saman hið ókennilega eða óheimilislega við
hið huggulega eða heimilislega. Hann bendir
á að þrátt fyrir að þessi orð virðist í fyrstu
andstæður séu þau í raun hliðstæður; á þeim
forsendum að heimilið er einkasvæði, lokað
og afmarkað, og sem slíkt uppspretta leynd-
armála sem ber að vernda innan lokaðra
veggja heimilisins. Þannig tekur heimilið á
sig ógnvænlega mynd og verður í raun óheim-
ilislegt: ókennilegt.
Ekki nóg með það (Freud lætur nú ekki
staðar numið hér) heldur vísar húsið okkar,
hið heimilislega – nú óhugnanlegt – beinlínis í
heimili heimilanna, móðurkviðinn, þaðan sem
við öll komum og þangað sem okkur ‘alla’
langar (líkt og vanalega miðar Freud kenn-
ingar sínar við karla), jafnframt því að þess-
um stað fylgir óttinn mikli, sem er einskonar
stef við geldingaróttann, en það er óttinn við
að vera lifandi grafinn. (Samkvæmt þessu fela
samfarir alltaf í sér ókennileika fyrir karlinn.)
Hér birtist síðan ákveðinn samsláttur húss/
heimilis og konu, þarsem líkami konunnar er
myndhverfður í húsi og þetta tengist svo aft-
ur vangaveltum um heimilið og fjölskylduna,
en eins og áður sagði er vinsælt að túlka
draugagang sem fjölskylduvandræði; eitt-
hvað er rotið við fjölskyldusamsetninguna.
Grunnkenning Freuds í þessari grein er sú
að hið kunnuga verður ókennilegt þegar það
snýr aftur: það sem við höfum bælt (til dæmis
þráin eftir að skríða aftur upp í legið, komast
‘heim’) kemur aftur í ókennilegu formi; og
hann tekur dæmi um leikföng sem við álítum
lifandi þegar við vorum börn, en þegar við
sem fullorðin sjáum gerviveru hreyfast fáum
við óþægindatilfinningu, því það minnir á
þessa gömlu hugmynd, sem við höfum nú
hafnað eða bælt. Kannast ekki allir við það að
horfa á gínu og halda að hún hafi hreyft sig
eða finnast hún vera of eðlileg? Þannig geng-
ur kenning Freuds út á að það sem stendur
manni næst er uppspretta óhugnaðar, en ekki
hið fjarlæga, óþekkta eða óvænta; ókennileik-
inn skapast þegar hið kunnuglega snýr aftur í
nýju formi, laust úr viðjum bælingar breytist
það í óhugnað.
Hrafnkell
Myndirnir á sýningunni í Nýlistasafninu nú
í febrúar og mars voru fimm og sýna hús sem
eru mislangt komin í byggingu. Eitt virðist
fullklárað, á annað vantar bara svalir, hin eru
frumstæðari, utan um sum er enn slegið
timbri, veggirnir nýsteyptir og mótar fyrir
gluggum. (Það er allt önnur tilfinning að sjá
mótatimbur og steinsteypu á nýju húsi en
gömlu: nú er verið að gera upp húsið mitt og
það er einmitt slegið timbri, en það er allt
annað: ég upplifi þetta sem aðhlynningu,
svona eins og að hlúa að sjúklingi, húsið mitt
er veikt og það þarf að lækna það. En má þá
ekki líta svo á að sperrurnar um hús Hrafn-
kels séu minjar um návist fólks, fólks sem er
að taka þátt í uppvexti húsanna, skapa þau.)
Myndirnar eru mjög formfastar, sjónarhorn-
ið er beint og mér liggur við að segja fer-
kantað og húsin stilla sér upp í miðjum mynd-
fletinum. Einmanaleikinn áðurnefndi felst í
því að umhverfið er eyðilegt, á sumum mynd-
um sjást önnur hús í fjarska, en fólk er hvergi
sýnilegt. Myndirnar, sem eru allar í lit, eru
stórar og bjartar, næstum tærar í því sem við
þekkjum strax sem íslenska birtu, og í því
ljósi má skilja þær sem hugleiðingu um upp-
byggingu borgarinnar á undanförnum árum,
hina eilífu leit Íslendingsins að íbúð, húsi, sem
stöðutákni; þörfinni fyrir að eiga sitt hús,
byggja sitt hús. (Byggir fólk lengur eins
brjálæðislega og það gerði hér fyrir tuttugu-
þrjátíu árum? Eða er þetta liðin tíð?)
Út af fyrir sig kalla þessar pælingar um
húsbyggingakapphlaup landans á freudískar
vangaveltur um húsið sem táknmynd hins
heimilislega: fjölskyldan er ekki til án húss.
En það er þó annað í þessum myndum sem
snertir ókennileikann: hvað er húsið án íbúa?
Autt hús er einmitt hin klassíska uppspretta
óhugnaðar í hrollvekjunni: en það eru hús
sem hafa verið yfirgefin, hús þarsem voðaleg-
ir atburðir hafa gerst, hús sem eru hlaðin
minningum og eru ókennileg vegna þess. Ég
gleymi aldrei minni fyrstu upplifun af Írlandi:
þegar ég gekk um götur miðborgar Dyflinnar
voru auð hús svo víða, yfirgefin og í niður-
níðslu, slegið fyrir glugga, garðurinn eins og
ruslahaugur. Ég var rétt búin að venjast
þessu þegar ég heimsótti Belfast og komst að
því að þar var ástandið enn verra. Auðvitað
sögðu þessi auðu hús sína sögu um þjóð-
félagsástand, fátækt og átök, en fyrir Íslend-
inginn, vanan því að húsnæði væri næstum
heilagt, var þetta óþægilegt.
En hvað með hús sem enginn er enn fluttur
inní: kalla þau ekki á enn ókennilegri ókenni-
leika, ef svo má að orði komast. Þau eru ein-
hversstaðar á sviði hins óræða – draumsins –
eru ekki orðin að veruleika enn, þau eru ‘ekk-
ert’ án sinna íbúa. Eða allavega ekki hús,
heimili, heldur bara byggingar, mótatimbur,
steinsteypa og gler. Jón B.K. Ransu segir í
Lesbók Morgunblaðsins, 28. febrúar 2004, að
Hrafnkell hafi „lengi unnið með samspil hins
manngerða og náttúrunnar“. Þetta mætti
einnig orða þannig að Hrafnkell fjalli um skil
og samspil hins lífræna og ólífræna, eða lif-
andi og ólifandi, í verkum sínum. Og þessi
auðu hús draga einmitt þessi skil fram og
velta þeim upp á marga vegu: það er ekki
bara hin freudíska tákngerving húsa og
kvenna/fjölskyldu heldur einnig sá ókenni-
leiki sem birtist þegar hinu lífræna og ólíf-
ræna slær saman. Eins og dæmið með leik-
föngin, nema öfugt: það sem okkur finnst eiga
að vera lifandi, húsið, heimilið, fjölskyldan, er
það ekki og af því skapast – alveg einstök til-
finning. Það fer undarlegur hríslingur um
áhorfandann, sem hann getur ekki skilgreint
vel, því þetta er jú svo hversdagslegt, hús í
byggingu? Húsið, svo ég haldi áfram ótrauð
inn á frekari fræðilegar brautir, er í raun og
E F T I R Ú L F H I L D I D A G S D Ó T T U R
Er ekki eitthvað skylt með þessum ókennilegu
heimilapælingum Freuds og húsamyndunum mínum,
spurði Hrafnkell Sigurðsson listamaður greinar-
höfund og svarið var: Jú. Í þessari grein er að finna
ýtarlegra svar við spurningunni.
HRAFNKELL SIGURÐSSON HITTIR FREUD
Myndirnir á sýningunni í Nýlistasafninu nú í febrúar og mars voru fimm og sýna hús sem eru mislangt komin í byggingu. Eitt virðist full
HEIMA OG HEIMAN
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 24. APRÍL 2004