Lesbók Morgunblaðsins - 12.06.2004, Síða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 12. JÚNÍ 2004
§1 Leyst þraut og óleystar
Flugurnar snerta þrjár þrautir sem leiða í
ljós að þjóðareignir og skyld fyrirbæri eru eng-
in lömb að leika sér við.1 Fyrsta þrautin hefur
verið leyst með glæsibrag, hinar eru óleystar.
Leysta þrautin held ég sé lærdómsrík. Óleystu
þrautirnar eru stórar, óljósar, umdeilanlegar
og ögrandi.
Leysta þrautin er handritamálið.
§2 Handritamálið
Danska stjórnin afréð að leysa handritamálið
með því að skipta íslenzkum handritum í
dönskum söfnum milli þjóðanna. Í Danmörku
var römm andstaða við lausnina. Í ársskýrslu
Konungsbókhlöðu í Kaupmannahöfn 1997 er
ágrip af sögu málsins, samið af Erland Kolding
Nielsen konungsbókaverði.2
Stjórnin fékk fremsta lögfræðing Dana til að
semja frumvarp um skiptinguna. Þriðjungur
þingmanna taldi frumvarpið brjóta í bága við
eignarréttarákvæði stjórnarskrár með því að
meginhluti handritanna var, eftir erfðaská
Árna Magnússonar, í eigu Árnastofnunar, og
hún var sjálfseignarstofnun innan Hafnarhá-
skóla. Þessi þriðjungur dugði til þess, eftir
dönsku stjórnarskránni, að afgreiðslu frum-
varpsins var frestað fram yfir næstu kosningar,
frá 1961 til 1965. Þegar frumvarpið var loksins
orðið að lögum tóku við málaferli, og dómur féll
í Hæstarétti Dana 1967 á þá leið að lögin stæð-
ust stjórnarskrána. Kolding Nielsen segir um
lögin að þau hafi „að margvíslegu leyti verið
Kólumbusaregg“ án þess að fara nánar út í þá
sálma.
Lögfræðingurinn sem lét eggin standa upp á
endann var Alf Ross, prófessor í Hafnarhá-
skóla. Það er því ástæða til að minnast hans á
Íslandi. Svo má hann heita heimskunnur, einn
örfárra norrænna lögfræðinga, og einkum fyrir
réttarheimspeki sína. Hann var baráttumaður
fyrir stjórnarskrárbótum í Danmörku. Hann
samdi merkilegar bækur um þjóðarétt. Her-
námsárunum varði hann meðal annars til að
skrifa stóra bók handa almenningi til varnar
lýðræðinu, Hvorfor demokrati? (Hvers vegna
lýðræði?).3 Sú bók er höfuðrit.
Eitt atriði í afhendingarlögunum var af-
brigðilegt eignarréttarhugtak: menningareign
(kultureje). Vænn hluti handritanna var talinn
vera íslenzk menningareign. Bláhugmyndina
um menningareign gat Ross sótt í alþjóðasátt-
mála um meðferð slíkra eigna í stríði.4 En hjá
honum fylgdi hugmyndinni tilkall til umráða
sem vega mætti á móti tilkalli reistu á venjuleg-
um eignarrétti. Jafnframt gætti hann þess að
lögin styddust ekki við neinar forsendur úr
þjóðarétti. Þau voru danskt innanríkismál,
sambærilegt við ráðstafanir sem Danir þurftu
að gera þegar þeir misstu Noreg 1814 og her-
togadæmin 1864. Þar með mátti ekki nota þau
til að styðja aðrar útlendar kröfur á hendur
Dönum um gripi í Danmörku, né kröfur Dana
um gripi í öðrum löndum. Kolding Nielsen seg-
ir að um þjóðréttarhliðina á málinu séu til mikil
fræði. Ég hef ekki haft tóm til að kynna mér
þau. Þjóðréttarhliðin snertir kröfur Grikkja um
myndirnar úr Meyjarhofi í British Museum,
kenndar við Elgin lávarð, og mýmargar kröfur
aðrar um víða veröld.
En kjarni málsins er óbrotinn á mæltu máli,
segir Kolding Nielsen: handritin voru gjöf
Dana til Íslendinga. Svo vill til að lengi vel
höfðu Íslendingar ekki mátt heyra það nefnt að
handritamálið yrði leyst með því að Danir gæfu
Íslendingum handrit. „Ég læt ekki gefa mér
það sem ég á,“ er haft eftir íslenzkum alþing-
smanni. Kannski var eitt Kólumbusareggið að
fá Íslendinga ofan af þessari afstöðu.
Hugtakið menningareign er bersýnilega
skylt þjóðareignarhugtakinu. Ekki bara vegna
þess að bæði hugtökin varða afbrigðilegan
eignarrétt sem getur þó stangazt á við venju-
legan eignarrétt. Sambandið er nánara. Eig-
andinn að menningareign virðist hljóta að vera
þjóð.
En þá er eftir að vita hvert inntakið er í
menningareign og þjóðareign. Hvernig á að
skilgreina hugtökin? Hvaða reglur eiga að gilda
um umráðin yfir menningareignum og þjóðar-
eignum? Eða arð af þeim ef einhver er? Ef við
byggjum til almennan þjóðareignarrétt mundi
hann einkum snúast um slíkar reglur.
Fleira skiptir máli um handritin. Hugtakið
menningareign var búið til í því skyni að leysa
vanda í samskiptum tveggja þjóða, sem og inn-
anríkisvanda í Danmörku. Hitt skiptir líka
miklu að lausnin skyldi standast öll próf, bæði á
þjóðþingi og fyrir dómstólum. Hyggjum nú að
óleystu þrautunum.
§3 Erfðamengi og einkaleyfi
Bill Clinton og Tony Blair gerðu heyrinkunn-
ugt 26ta júní árið 2000 að erfðamengi mannsins
hefði verið raðgreint í öllum höfuðatriðum.
Tvær stofnanir höfðu unnið að því árum saman:
National Institutes of Health í Bandaríkjunum
sem er ríkisstofnun og The Wellcome Trust á
Bretlandi sem er sjálfseignarstofnun. Einka-
fyrirtækið Celera kom einnig mjög við sögu á
síðasta sprettinum.5
Þremur mánuðum áður, 14da marz, höfðu
þeir Bill Clinton og Tony Blair látið sameig-
inlega yfirlýsingu frá sér fara.6 Hún gekk út á
aðgang að þeim fróðleik sem aflað hafði verið
um 60.000, eins og þá var talið, erfðavísa í
mannslíkamanum. Hann ætti að vera öllum
heimill endurgjaldslaust. Þetta orðaði forstjóri
Wellcome Trust svo í New York Times, þó að
forustumennirnir tveir létu það vera, að erfða-
mengi mannsins væri að sjálfsögðu sameign
mannkynsins, og þess vegna kæmi ekki til álita
að einhver fyrirtæki gætu eignað sér væna
hluta af menginu með einkaleyfum og gert sér
að féþúfu.
Hér höfum við aftur skylt hugtak þjóðareign-
arhugtakinu: ekki menningareign heldur
mannkynseign. Og okkur vantar reglur um
réttinn sem um er að ræða. Mannkynseign-
arhugtakið kviknar hér, eins og menningar-
eignarhugtakið í Danmörku, í viðureign við að-
kallandi vanda. Nema hvað sá vandi er fyrst og
fremst einkaleyfaréttur líftæknifyrirtækja.
Hann er umfangsmikill á síðustu árum, og afar
umdeildur.7
Lítum á svipmynd af vandanum.8 Fyrirtækið
Myriad Genetics hefur amerískt einkaleyfi á
erfðavísi tengdum krabbameini í brjósti. Hann
heitir BRCA2. Fyrirtækið innheimtir gjald í
hvert skipti sem erfðavísirinn er notaður, til
dæmis til læknisskoðunar á einstökum sjúk-
lingum. Heilbrigðisyfirvöld í Ottawa vöktu at-
hygli á því árið 2001 að slík rannsókn á sjúk-
lingi þyrfti ekki að kosta nema $800. Vegna
einkaleyfisins kostar hún $3.950 á hvern sjúk-
ling. Út af þessu geisa málaferli í Kanada. Við
þetta bætist að erfðavísirinn er engin uppgötv-
un Myriad Genetics. Hann var uppgötvaður ár-
ið 1995 í Háskólanum í Cambridge á Englandi,
á vegum Institute for Cancer Research sem er
góðgerðafélag, af vísindamönnum sem eru ein-
dregnir andstæðingar einkaleyfa á erfðavísum.
Allt um það tókst Myriadmönnum að næla sér í
amerískt einkaleyfi fyrir fimleik lögfræðinga
sinna. Institute of Cancer Research varði þá
100.000 pundum til að tryggja sér evrópskt
einkaleyfi, og veitir síðan líffræðingum og
læknum ókeypis aðgang að vísinum hér í álfu.
Vorið 2004 hefur þýzka þingið í Berlín hug-
leitt að setja ný lög um frjálsan aðgang að
erfðavísum. Um sömu mundir fjallar Evrópu-
dómstóllinn um uppreisn margra ríkja – þar á
meðal Þýzkalands og hinna fimm af upphaf-
legum stofnríkjum Evrópusambandsins, auk
Austurríkis og Svíþjóðar – gegn tilskipun sam-
bandsins um einkaleyfi í líftækniiðnaði sem út
var látin ganga 1998. Sjá má að það logar allt í
ágreiningi um einkaleyfin og lífið.
Við könnumst við deilurnar um erfðabreytt
matvæli. Blöð skrifa mest um áhrif erfða-
breyttra jurta á umhverfi sitt, enda eru vist-
fræði og náttúruvernd mörgum hugstæð á okk-
ar tímum sem betur fer. Nú í vor mátti lesa í
heimsblöðunum um stórhneyksli í ræktun
erfðabreyttra sojabauna í Argentínu. Auðvitað
sýnist sitt hverjum um hneykslið það. En það
gleymist gjarnan í atinu út af umhverfisáhrif-
unum að vandinn um erfðabreytt matvæli er
lagalegur og efnahagslegur ekki síður en vist-
fræðilegur. Á erfðabreyttum jurtum eru einka-
leyfi. Einkaleyfaréttur er eitt af heldri valda-
tækjum alls iðnaðar í heiminum.9
Yfirlýsing Blairs og Clintons breytti litlu um
einkaleyfarétt. Sumir erfðavísar voru þegar
orðnir leyfisbundnir (í tuttugu ár). Þeir bræður
virtust beygja sig fyrir því, svo að eftir stóð
áskorun til fyrirtækja að fara nú hægt og sið-
samlega að öllu ráði sínu. Þetta var það sem
stjórnmálamenn kalla „að senda skilaboð út í
samfélagið“ á síðustu tímum. Þess má geta að
Hvíta húsið lak því út að morgni dags 14da
marz 2000 að forsetinn hygðist banna einka-
leyfi á erfðavísum. Vefarar hússins máttu éta
þetta ofan í sig áður en þrír klukkutímar voru
liðnir. Samt hröpuðu hlutabréf líftæknifyrir-
tækja í verði um stundarsakir.10 Á frétta-
mannafundi 5ta apríl baðst Clinton forláts á
verðhruninu. Hann sagði að þeir félagar hefðu
valdið því alveg óvart.11
Dæmið af erfðamenginu er hliðstæða við eig-
inlegar þjóðareignir. Eða menningareignir.
Það er til dæmis frábrugðið þeim að því leyti að
vandinn sem sameign mannkynsins á erfða-
menginu er viðbragð við snertir sér í lagi einka-
leyfi sem falla undir höfundarétt. En hvað sem
því líður kallar hugsanleg sameign mannkyns-
ins á erfðamenginu, eins og þjóðareignir og
menningareignir, eftir nánari greinargerð.
Hún vekur líka spurningar um hvað annað en
erfðamengið kæmi til álita sem sameignir
mannkynsins.12 Og síðan spurningar um regl-
urnar um réttindi og skyldur sem af því mundu
leiða að til dæmis lofthjúpur jarðar teldist til
mannkynseigna.
§4 Blóm á Madagaskar
Þriðju fluguna fæ ég úr snjallri ritgerð eftir
Valdimar Hafstein þjóðfræðing.13 Þar segir
meðal margs annars frá blómi á Madagaskar
(catharanthus roseus). Heimamenn höfðu lengi
haft þetta blóm til lækninga, og grasalæknar úr
þeirra hópi höfðu vísað vestrænum lyfjafræð-
ingum, frá Eli Lilly Pharmaceuticals, á jurtina
og áhrif hennar upp úr 1950. Nú kom í ljós að
lyfjafyrirtækið gat unnið úr jurtinni tvö máttug
lyf (vinblastín og vincristín) sem dugðu á ýmis
krabbamein, svo sem Hodgkinsveiki og hvít-
blæði í börnum. Batavonir barna með hvítblæði
sem tóku annað lyfið (vincristín) jukust úr 20%
í 90%. Á síðasta áratug seldi Eli Lilly þessi lyf
fyrir 100 miljónir dollara á ári. Bæði blómið og
frumþekkingin á eiginleikum þess er fengið frá
Madagaskar.
En íbúar Madagaskar njóta þess ekki. Og
þeir hafa ekki efni á að kaupa lyfin sem gerð
eru úr blóminu. Einkaleyfalöggjöfin í heimin-
um kemur í veg fyrir það. Við þetta bætist að
nýfætt barn á Madagaskar á minni von til þess
að lifa fram á sjötta ár en barn með hvítblæði á
Vesturlöndum á til þess að fá bata.
§5 Þjóðareignarréttur
Eigum við þá að búa til nýjan þjóðareign-
arrétt, kannski handa íbúum Madagaskar yfir
blómum á eynni, eða menningareignarrétt, til
dæmis handa íbúum Madagaskar yfir fræðum
grasalækna sinna? Eða getum við brugðizt við
því hróplega ranglæti sem þarna blasir við með
einhverjum snjallari hætti? Það veit ég ekki.
Sennilega er bezt að þjóðareignarréttur eða
mannkynseignarréttur verði til smám saman, í
vandaðri viðureign við afmörkuð vandamál.
Eins og hjá Dönum í handritamálinu. Höfunda-
réttur og einkaleyfaréttur urðu til smám saman
á löngum tíma. Við erum enn að búa hann til.
Og vonandi höfum við kjark til að endurskoða
sum frumatriði þessa réttar ef þörf er á. Valdi-
mar Hafstein heldur að slíka endurskoðun
þurfi til ef við viljum reyna að ráða við vanda
eins og þann um blómið á Madagaskar.
Svo þarf að vanda til verka eins og Alf Ross
gerði. Þar er hin alþjóðlega mannréttindalög-
gjöf síðustu hálfa öld víti til að varast. Hún er
hálfdauður bókstafur víðast um veröldina. Það
er vegna þess hve illa hefur verið að henni stað-
ið frá upphafi og enn í dag. Jafnvel alþjóðarétt-
urinn um stríð og frið, sem er meira en fjögurra
alda gamall í Evrópu, er sem reykur í vindi
þessa dagana í Írak.
Neðanmálsgreinar:
1 Greinin er byggð á erindi á málstofu Framtíðarhóps
Samfylkingarinnar í Norræna húsinu miðvikudaginn 12ta
maí kl. 16.30. Ég þakka Hjördísi Hákonardóttur dómstjóra,
Skúla Sigurðssyni vísindasagnfræðingi og Valdimar Haf-
stein þjóðfræðingi fyrir aðstoð og ábendingar.
2 Erland Kolding Nielsen: „Fokus: Afslutningen på den
dansk-islandske håndskriftsudlevering“ í Årsberetning for
Det kongelige bibliotek 1997. Sbr. Þorstein Gylfason:
„Fiskur, eignir og ranglæti“ í Réttlæti og ranglæti, Heims-
kringla, Reykjavík 1998, einkum 116–117.
3 Alf Ross: Hvorfor demokrati? Munksgaard, Kaup-
mannahöfn 1946.
4 Convention for the Protection of Cultural Property in
the Event of Armed Conflict, samþykkt í Haag 14da maí
1954. Gekk í gildi 7da ágúst 1956. Valdimar Hafstein benti
mér á þennan sáttmála. – Fólk getur flett upp orðinu „kult-
ureje“ í Google á Netinu og fengið ýmsar tilvísanir sem
varða flestar handritamálið.
5 Kevin Davies: Cracking the Genome: Inside the Race to
Unlock Human DNA, The Free Press, New York, London
o.v. 2001. Ég þakka Skúla Sigurðssyni vísindasagnfræðingi
fyrir að vísa mér á þessa bók og skrif í Nature sem nefnd
eru í næstu tilvísun.
6 New York Times lagði alla forsíðu sína undir yfirlýs-
inguna og útleggingar á henni 15da marz 2000. Nature 404,
23ðja marz 2000, 324–325, 405, 22an júní 2000, 875 og 29da
júní 2000, 983–985. Sjá síðan samfellda frásögn hjá Kevin
Davies: Cracking the Genome: Inside the Race to Unlock
Human DNA, 205–207.
7 Sbr. Hjörleif Finnsson: „Af nýju lífvaldi: Líftækni, ný-
frjálshyggja og lífsiðfræði“ í Hug 15, 2003, einkum 180–182.
8 Hér haft eftir „Patently absurd“ í Private Eye 1105,
30sta apríl–13da maí 2004, 26.
9 George Monbiot: „Starved of the truth“ í The Guardian
9da marz 2004. Greinin kann að vera viðbragð við Dick
Taverne: „How science can save the world’s poor“ í The
Guardian 3ðja marz 2004.
10 Ricki Lewis: „Clinton, Blair Stoke Debate on Gene
Data“ í The Scientist 14[7]: 1sta apríl 2000.
11 Kevin Davies: Cracking the Genome: Inside the Race
to Unlock Human DNA, 209.
12 Samkvæmt 11tu grein svonefnds tunglsáttmála
(Agreement Governing the Activities of States on the Moon
and Other Celestial Bodies) er tunglið sameign mannkyns-
ins („the common heritage of mankind“).
13 Valdimar Tr. Hafstein: „The Politics of Origins:
Collective Creation Revisited“. Væntanleg í Journal of Am-
erican Folklore 117 (2004) #465, 300–315. Valdimar leyfði
mér að lesa greinina í handriti.
Höfundur er prófessor í heimspeki.
ÞRJÁR FLUGUR UM
ÞJÓÐAREIGNIR
E F T I R Þ O R S T E I N G Y L FA S O N
„Sennilega er bezt að þjóðareignarréttur eða mannkynseignarréttur verði til smám saman, í vandaðri viðureign
við afmörkuð vandamál. Eins og hjá Dönum í handritamálinu. Höfundaréttur og einkaleyfaréttur urðu til smám
saman á löngum tíma. Við erum enn að búa hann til. Og vonandi höfum við kjark til að endurskoða sum frum-
atriði þessa réttar ef þörf er á,“ segir í þessari grein.
Catharanthus roseus er blóm á Madagaskar
sem heimamenn höfðu lengi haft til lækninga.
Grasalæknar úr þeirra hópi vísuðu vestrænum
lyfjafræðingum, frá Eli Lilly Pharmaceuticals, á
jurtina. Eli Lilly græðir nú fúlgur fjár á henni.