Íslendingaþættir Tímans - 15.07.1981, Blaðsíða 7

Þegar ég kom á heimili þeirra á seinni
árum stöðvaöist athyglin öðru fremur við
bókasafnið. Það er mikið og fagurt en það
var einkum þáttur Margrétar sem hélt
huganum föstum. Húnerágætur bókbind-
ari og þar er mörg bókin i þeim glæsibún-
ingi sem hún hefur búið orðsins list og
andans speki.
Meðan ég skrifa þessi orð verður mér
tiðum litið til bókar sem er tækifærisgjöf
frá þeim hjónum. Þyrnar Þorsteins Er-
lingssonar i vönduðu skrautbandi eru
alltaf dýrgripur en hér er þó um annað og
meira að ræða. Þessi vinargjöf hefur
minjagildi sem ekki verður metið til fjár.
Hún er tákn þess kærleika sem leggur
listræna fegurð i umbúðir andans. Þessi
dýrgripur býr yfir þeim huggandi mætti
að þegar ég handleik hann finnst mér að
Jón Helgason sé ekki að fullu misstur
þrátt fyrir sviplegt og að minu viti ótima-
bært fráfall hans. Og nú verður þessi
minjagripur mér varanlegt tákn um vigð-
an þátt i sambúð og samstarfi þessara
hjóna.
Betri tækifærisgjöf sé ég ekki hvernig
hefði verið hægt að velja.
Halldór Kristjánsson.
+
Laugardaginn 4. júli var ég á ferðalagi
um Borgarfjörð i góðum og skemmtileg-
um félagsskap. Við sigldum á Akranes,
sáum inneftir grænum og bláum Hval-
firði, ókum siðan i Borgarnes, þá um
Mýrarogþvinæst uppsveitir beggja meg-
in Hvitár en loks um Uxahryggi á Þing-
völl, og svo til Reykjavikur. Veður var
blitt og indælt, Borgarfjörður hló við
okkur. Engum gat dulist að hann væri eitt
fegursta og búsældarlegastá hérað lands-
ins.
Þann sama dag varð Jón Helgason rit-
stjóri bráðkvaddur norðan fjalla. Hann
var sannur borgfirðingur, ágætur lslend-
iugur og einn besti drengur meðal
samtiðarmanna. Finnst mér einkennileg
blviljun að ég skyldi staddur i átthögum
hans eða aámunda við þá er hann lést.
Jón Helgáson var ekki langskólageng-
inn þó þvi væri likast. Að lokinni barna-
fnæðslu heima i sveit sinni stundaði hann
nám við alþýðuskólann á Laugum einn
vetur og samvinnuskólann nokkra
niánuöi. Jön þötti ágætur ndmsmaður. Þó
ráðst hann ekki i lengri skolagöngu enda
siúdentsmenntun sérréttindi örfárra i þá
iið. Hann gerðist blaðamaður og siöar rit-
stjóri allt til æviloka. En jafnframt varð
hann mikilvirkur og snjall rithöfundur.
Blaðamennsku og ritstjórn Jóns lýsi ég
ekki enda munu aðrir kunnugri rekja þau
störf hans. Samt skal þess getið að hann
varð brátt einn af ritfærustu og málhög-
ústu blaðamönnum okkar fyrr og siðar.
fiánn liföi mestu tækniöld prentlistar á ts-
'andi en var blaðamaöur af gamla skól-
ánum. Jóni lét miklu betur að skrifa
greinar og afla ritsmiða en hafa i frammi
’slendingaþættir
nýtiskulega fréttamennsku þar sem
tillitsieysi og ósvifin samkeppni ræður
meira en hófi gegnir. Hann var samvisku-
samur og heiðarlegur blaöamaður. Þó er
enn meiri saga af honum sem rithöfundi.
Rithöfundarferill Jóns Helgasonar
skiptist i þrjá megináfanga. Fyrsti var sá
að hann þýddi f jölda bóka. Er túlkun hans
á frægum skáldsögum eftir A.J. Cronin,
Eric Kástner, Vilhelm Moberg, Alberto
Moravia, David Graham Phillips, Sally
Salminen og Leo Tolstoj ærið frásagnar-
verð. Helst mætti finna að þýðingum Jóns
á skáldskap að still hans sé of þungur i
vöfum og sérstæður. Enn betur lét honum
að þýða ferðabækur þær eftir Bengt Dani-
elsson, Peter Freuchen, Thor Heyerdahl,
Nicholas Monsarrat og Knud Rasmussen
er hann sneri á islensku. Mun einkum
ástæða til þess að fagna árangri hans er
hann lagði af mörkum þýðingarnar á Akú-
Akú eftir Heyerdahl og Sleðaförinni miklu
eftir Rasmussen.
Annar áfangi á rithöfundarferli Jóns
byrjaði 1950 er hann sendi frá sér rit um
Borgarfjarðarsýslu sunnan Skarðsheiðar
sem var árbók Ferðafélagsfislands. Lýsti
hann þar skilmerkilega átthögum sinum i
Borgarfirði, mannlifi þeirra, atvinnuhátt-
um, sögu og menningu. Atta árum siðar
hóf hann svo að gefa út ritgerðasafn sitt
Islenskt mannlif sem nam alls fjórum
bindum. Framhald þess, Vér islands
börn, er i þremur bindum og mjög af
sama tæi. Jón hafði einlægan áhuga á
aldafari liðinna tima og örlögum horfinna
kynslóða. Viðaði hann að sér efni i bækur
þessar af natni og þekkingu fræðimanns
en samdi þær af orökynngi og stilsnilli
skálds. Telst varla ofmælt að bestu rit-
gerðir hans séu frábærar.
Þriðji áfangi á rithöfundarferli Jóns
Helgasonar hófst svo 1970. Kom þá frá
hendi hans smásagnasafnið Maðkar i
mysunni, og brá Jón þar á nýtt ráð. Smá-
sagnasöfn hans uröu fjögur á niu árum.
Sanna þau ótviræöa skáldgáfu og einstaka
málsnilld höfundar. Ætla ég vandfundna
islenska rithöfunda er samiö hafi fleiri
listrænar smásögur siðasta áratug en Jón
Helgason. Rithöfundarhæfileikar hans
njóta sin prýðilega i smásögunum, og þær
tryggðu honum maklegan sess á islensku
skáldaþingi.
Orð skulu standa, heimildarsagan um
Pál Jónsson vegfræðing frá Elliðakoti i
Mosfellssveit, hinn vammlausa mann
sem dyggilegast hélt ellefta boðorðið, er
mjög af sama tæi og ritgerðir og smásög-
ur Jóns. Sameinaði hann þar kosti sina
sem fræðimaður og skáld á þann hátt að
einsdæmi munu. — Grunar mig að sú bók
verði iengi i gildi talin.
Jón Helgason frumsamdi sextán bækur
i stopulum tómstundum á þremur áratug-
um og tók saman að auki fjögur rit um
minnisverð tiðindi fyrri alda. Má af þvi
ráða hver hamhleypa hann var. Þó urðu
afköst hans aldrei á kostnað alúðar og
vandvirkni. Málfar Jóns varð stundum
nokkuð sérlegt, en bvi réð ásetningur og
persónulegur smekkur. Pennaglöp hentu
hann naumast. Og rit hans vitna öll um
leit hins frjálslynda og heilskyggna
manns er skoðar glerbrot þó hann leiti
gulls.
Jón Helgason orti forðum daga kvæði
sem heitir Konan i garðinum og birtist i
Borgfirskum ljóðum 1947 en mun kveðið
nokkru fyrr. Þaö fjallar um konu er gref-
ur eftir fólgnum sjóði i garði sinum og
hefur ekki erindi sem erfiði. Niðurlag
þess lýsir höfundi sýnu betur en mála-
lengingar annarra:
Og kannski við séum öll að grafa i garöinn
þar sem guliið liggur og fjársjóð dylur
moldin
og það hve mikið við leitum sé mæli-
kvarðinn
sem miðað er við þegar daglaunin skulu
goldin.
Ég kynntist Jóni Helgasyni strax fyrsta
vetur minn i Reykjavik en hafði áður
heyrt hans að góðu getið. Hann var fé-
lagslyndur og vænlegur til umsvifa og for-
ustu en eigi að siður duiur i skapi. Mér tók
hann eins og yngra bróður. Var ég vel-
kominn heim til hans hvenær sem mér
datt i hug að leita fundar við hann og jafnt
á nóttu sem degi. Fáir menn óvanda-
bundnir hafa orðið mér nákomnari. Jón
hvatti mig og studdi ungan og óreyndan
og varmér alla ævi vinurog hjálparhella.
Gööur kunningsskapur tókst og meö fjöl-
skýldum okkar er fram liðu stundir.
Þakka ég hjartanlega kynni og samskipti
við Jón og votta ekkju hans, Margréti
Pétursdóttur, og sonum þeirra, Helga,
Pétri og Sturlu innilega samúð.
Laugardagurinn 4. júli var hlýr og
bjartur. Jón Helgason dó þá sviplega á
bakka Svartár við fjallasýn, gróðurilm og
vatnanið. Það var fagur dauödagi og hon-
um samboðinn þó hann sé allt of fljótt á
brott úr hópi lifenda. En leitin heldur
áfram á nýjum slóðum. Ég fel Jóni þeim
guði er skóp ljós og lif.
Helgi Sæmundsson
t
Stundum koma þær stundir i lifi okkar,
að okkur finnst sem veröldin hafi á einu
andartaki skipt um ham og sé skyndilega
oröin önnur ogsvipminni en áður. Þannig
fór fyrir mér, þar sem ég var að störfum
austur i Rangárvallasýslu fyrir nokkrum
dögum og hlustaði jafnframt á útvarpsþul
lesa tilkynningar. Allt i einu heyrði ég
ekki betur en aö tilkynnt væri lát Jóns
Helgasonar ritstjóra. Ég hrökk við, og
mér féll verk úr hendi. Gat þetta átt sér
stað? Hafði ég ekki tekið skakkt eftir?
Þulurinn endurtók tilkynninguna, og I
kvöldfréttum litilli stundu siðar var
harmafregnin staðfest: Jón Helgason rit-
stjóri og rithöfundur var látinn, aðeins 67
ára aö aldri. Veröldin var orðin einum
snillingi fátækari, ætt jörð vor hafði misst
einn sinna bestu sona.
7