NT - 08.03.1985, Blaðsíða 6

Föstudagur 8. mars 1985
6
Dr. Magni Guðmundsson:
Þáttur um daginn og
veginn 25/21985
■ „Öllum þykir lofið gott,“
er sagt. Vissulega væri
skemmtilegt að geta komið
fram fyrir hljóðnemann og
borið lof á okkar göfugu þjóð
og þá ekki síst landsfeðurna.
Það væri að minnsta kosti vin-
sælla en að gagnrýna stjórnar-
stefnuna. Slík gagnrýni er ekki
vel þegin hérlendis, - raunar
engin gagnrýni, jafnvel þó að
hún sé jákvæð og uppbyggj-
andi. Maður, sem var lang-
dvölum við nám í Sovétríkjun-
um, hefur greint mér frá því,
að þar í landi sé skörp gagnrýni
í fjölmiðlum á bókstaflega allt
og alla, nema Kremlverjana
sjálfa. Á þá má' ekki anda.
Enda þótt við séum ekki farnir
að beita þá, sem andæfa, varð-
haldi eða hælisvist, eins og þeir
austur þar, verða menn hér á
ýmsan hátt að gjalda fyrir
skoðanir sínar. Um það eru
mörg dæmi.
Fyrir eitt að minnsta kosti
má hrósa íslendingum. Þeir
hafa um langt árabil haldið
atvinnuleysi í lágmarki. Það
skyggir hins vegar nokkuð á
ágæti okkar að þessu leyti, að
þetta hefir tekist fyrir erlendar
lántökur, ekki fyrir stjórnvisku
okkar. Án erlendrar lántöku,
vaxandi frá ári til árs, hefði
atvinnuleysi vafalítið verið
svipað að tiltölu og í nágranna-
löndunum. Við höfum líka
frámkvæmt ósköpin öll fyrir
annarra fé. Skuldir okkar við
útlönd eru komnar yfir hættu-
mörk. Yfirvöld í peningamál-
um hafa látið viðvaranir sem
vind um cyrun þjóta og bætt
láni við lán. Mér koma í hug
orð hins kunna og vinsæla
listamanns. Þorsteins Ö. Step-
hensen, sem hann mælti í út-
Erindi dr. Magna Guðmundssonar hagfræðings sem hann flutti í útvarpið vakti
verðskuldaða athygli. NT fór þess á leit við höfundinn að fá að birta erindi hans
og veitti hann leyfi til þess.
Fjölmargir hafa haft samband við NT, símleiðis og bréflega og farið þess á leit að
fá erindið á prenti.
varpserindi fyrir nokkrum
árum: „í hvert sinn sem barn
fæðist á íslendi, þá er lagður í
vöggu þess 175 þúsund króna
reikningur í erlendum gjald-
eyri, sem það á að bera ábyrgð
á.“ Upphæðin, sem ég nefndi,
er heimfærð til stöðunnar
núna. Erlendar skuldir á ein-
stakling - per capita eins og
sagt er - eru hér hinar hæstu í
helmi.
Ástæða þess, að ég hefi gert
peningamálin að umræðuefni
um nokkurt skeið, er einfald-
lega sú, að aðrir hagfræðingar.
hafa verið þögulir um misfell-
urnar, hins vegar margir til að
verja þær. GunnarTómasson í
Alþjóðabankanum hefirþorað
að segja sannleikann um þessi
efni. Engin skyldi þó ætla, að
við séum einir á báti. Þegar ég
gagnrýni stjórn peningamála,
er það ekki af óvild til eins eða
neins. Ég geri það af þegn-
skyldu. Eg hefi langan náms-
og starfsferil að baki á þessu
sérstaka sviði og finn mig knú-
inn til að segja það, sem ég veit
sannast og réttast. Ætla ég nú
að yfirfara nokkur veigamiki!
atriði i hagfræði pcningamála
og leiðrétta rangfærslur.
Ein lævísasta aðferðin við
að villa almenningi sýn í vaxta-
málum er mistúlkun hagfræði-
hugtaksins raunvextir. Með
raunvöxtum er einfaldlega átt
við vexti að frádreginni verð-
bólgu. Ef vextir eru t.d. 15%
en verðbólga reiknast 10%,
eru raunvextir 5%; þeir eru þá
jákvæðir sem svo er kallað. Ef
vextir eru hins vegar 10% en
verðbólga 15%, eru raunvextir
+5%, eða neikvæðir. En nú
koma áróðurskarlar lánskjara-
vísitölunnar til skjalanna og
kalla vexti aðeins þann hluta
vaxta, sem er ofar verðbólgu-
mörkum. Þetta stangast að
sjálfsögðu á við skilgreiningu
vaxtahugtaksins, sem er á þá
lund, að vextir eru verðið, sem
greitt er fyrir notkun peninga
yfir ákveðið tímaskeið, - allt
verðið. Vextir eru líka skil-
greindir sem mismunur fjár-
hæðar, sem fengin er að láni,
og þeirrar, sem endurgreidd
er. Þarna er ekkert undan
skilið. En ruglingurinn er að
teygja sig inn í daglega um-
ræðu. í sjónvarpsþætti fyrir
skömmu var lánskostnaður
sýndur í töfluformi. Lán hafði
hækkað á tímabili um 54%, en
vextir voru sagðir 3% aðeins,
einum 51 hundraðshluta
vaxtanna var sleppt, líkt og
lánið hefði aukist af einhverj-
um ósýnilegum eða dularfull-
um orsökum. Slík talnameð-
ferð er villandi og varhuga-
verð. Við eigum að nefna hlut-
ina réttum nöfnum.
Það eru aðallega þrenns
konar rök, sem yfirvöld pen-
ingamála hafa notað til þess að
réttlæta hávexti og þar með
verðtryggingu lána, en ekkert
þeirra fær staðist.
Rök I. Hækkun innlánsvaxta
eykur sparnað í landinu. Þessi
staðhæfing er röng. Endur-
teknar kannanir nú og fyrr,
austan hafs og vestan, hafa
ekki leitt í Ijós neitt sannanlegt
samband þarna á milli. Fyrir
kemur að vísu, að heildar-
sparnaður aukist eitthvað þeg-
ar vextir eru hækkaðir, en
oftar hitt, að heildarsparnaður
standi í stað eða beinlínis
minnki. Auðvelt er að átta sig
á þessu. Þegar vextir almennt
eru hækkaðir, eykst rekstrar-
kostnaður fyrirtækja, og hagn-
aðurinn, sem lagður er til
hliðar, dvín. Á sama hátt auk-
ast útgjöld einstaklinga, eink-
um íbúðarbyggjenda, vegna
hærri vaxtabyrði, og minna er
aflögu til sparnaðar. Á móti
þessu kemur vaxtahækkunin
sjálf, sem leggst við innláns-
reikningana. Þannig að þeir
haldast yfir heildina lítið
breyttir. Hins vegar verða
gjarnan tilfærslur milli þessara
reikinga, þegar fólk eltir hæstu
vexti. Menn reyna að selja
verðbréf sín og leggja féð inn
á hávaxtareikningana. Það
leiðir til þess, að ríkissjóður
verður að bjóða mun hærri
ávöxtun skuldabréfa sinna,
sem skattþegnin verður svo að
borga um það er lýkur, og ekki
eykur það á sparnaðinn.
Ef einhver heldur, að þetta
séu gömul sannindi, en ekki ný
- sannindi frá dögum tiltölu-
lega stöðugs verðlags og vaxta
- skal honum bent á þetta: Frá
og með 1978 var létt hömlum
af innlánsvöxtum í Bandaríkj-
unum, sem leiddi beint og
óbeint til vaxtahækkana frá
5% nefnt ár og upp í 21 !ó%
árið 1981. Þetta var liðlega
fjórföldun vaxta, meira en
400% hækkun, sem var stærri
sveifla en varð hér - í landi
óðaverðbólgu - á sama tíma.
Eigi að síður stóð persónulegur
sparnaður í stað vestra. Hann
hélst óbreyttur 6% af persónu-
legum ráðstöfunartekjum,
hinn sami og á árunum eftir
1970 þegar vextirnir voru nei-
kvæðir, minni en verðbólgan.
Þarf frekar vitnanna við?
Rök II. Hækkun útlánsvaxta
dregur úr eftirspurn lána. Þetta
er ekki heldur svo í reynd. Ef
vaxtahækkun á að geta haft
slík áhrif, verða vextirnir að
vera virkir sem svo er kallað
(effective). Til þess þarf öflug
verðbréfaviðskipti á opnum
markaði, þar sem miðbankinn
stillir peningaframboði í hóf -
með sölu skuldabréfa þegar
peningaframboðið er of mikið
og kaupum skuldabréfa þegar
það er of lítið. Engin skipuleg
verðbréfaviðskipti eru hér,
enda þótt miðbanki/seðlabaki
hafi starfað í landinu nærfellt
aldarfjórðung. Hins vegar
höfum við beinar hömlur, þar
sem lán eru skömmtuð eða
hámark sett á heildarútlán. Það
er auðvitað mun öflugri ráð-
stöfun en breyting á vaxtakjör-
um. Segir sig sjálft, að ekki
þarf að hækka vexti til að
draga úr útlánum, þegar þau
eru takmörkuð með þessum
hætti. Sumar skýringar, sem
ráðamenn bankamála gefa á
pólitík sinni, eru svo fráleitar,
að í þeim felst lítilsvirðing á
dómgreind almennings.
Jón Baldvin gegn jafnaðarmönnum
■ Hafi það einhvern tíma
verið æðsti draumur Jóns Bald-
vins Hannibalssonar að verða
frægur maður, þá er hann nú
kominn í tölu þeirra, sem eru
svo lánsamir að geta látið
æðsta draum sinn rætast. Jón
Baldvin er nefnilega ekki bara
heimsfrægur á íslandi, heldur
einnig út um alla Skandinavíu
og nú bíðum við eiginlega bara
eftir því að allsherjarþingSam-
einuðu þjóðanna verði haldið
á íslandi, því þá er ekki að efa
að Jóni Baldvin takist á auga-
bragði að verða frægur út um
allan heim.
Frægð og vinsældir
Það er á hinn bóginn kannski
ekki alltaf alveg sama fyrir
hvað menn verða frægir. Og
raunar er, því miður, full
ástæða til að ætla að frægð
Jóns Baldvins á Norðurlöndun-
um sé töluvert meiri en vin-
sældir hans á sömu slóðum. Til
að allir skilji óhjákvæmilega
hvað við er átt skal hér minnt
á Idi Amin, harðstjóra í Ug-
anda sem vissulega var frægur
út um allan heim, en ekki að
sama skapi vinsæll. Allir vita
svo hvernig fór fyrir honum.
Hafandi misst þessi umrnæli
úr ritvélinni og á prent, þannig
að þau verða ekki aftur tekin,
vil ég nota tækifærið og biðja
Jón Baldvin þegar í stað af-
sökunar á þeim svo og alla
flokka íslenskra jafnaðar-
manna og þjóðina í heild.
Jafnaðarmenn og kjarn-
orkuvopn
En svo áfram sé haldið að
ræða frægð Jóns Baldvins á
Norðurlöndum, þá skapast
hún af því, að sögn ekki
ómerkari aðila en sænska ríkis-
útvarpsins,að hinum nýja for-
manni íslenskra jafnaðar-
manna tókst að „móðga“ alla
formenn norrænu bræðraflokk-
anna.
Sú hugmynd að Norðurlönd-
in taki sig saman og lýsi sig
kjarnorkuvopnalaust svæði, á
miklu fylgi að fagna á Norður-
löndum og jafnaðarmanna-
flokkarnir eru yfirleitt hlynntir
henni þótt menn geri misjafnar
kröfur til stórveldanna í þessu
efni. Afstaða íslenskra jafnað-
armanna, eins og hún er túlkuð
af formanni Alþýðuflokksins,
sker sig mjög úr. Á meðan
jafnaðarmenn á Norðurlönd-
um eru ýmis fylgjandi hlut-
leysisafstöðu í utanríkismálum
(í Svíþjóð og Finnlandi) eða
boða sjálfstæða utanríkis-
stefnu innan NATÓ (í Noregi
og Danmörku), verður ekki
glögglega séður munur á af-
stöðu Jóns Baldvins til utan-
ríkismála annars vegar og af-
stöðu hörðustu einstefnu-
manna í Sjálfstæðisflokknum
hins vegar.
Þessi afstaða, sem í raun
leyfir enga sjálfstæða utan-
ríkisstefnu, byggir fyrst og
fremst á því sem kallað hefur
verið hin svart/hvíta heims-
mynd og haldið hefur verið að
■ Er Jón Baldvin hinn eini
sanni boðberi jafnaðarstefn-
unnar og jafnaðarmannaflokk-
arnir á Norðurlöndum bara
laumukommar?
íslensku þjóðinni af þvílíku
offorsi um áratuga skeið að
með því hefur nánast tekist að
heilaþvo fjölda fólks.
„Ferfætlingar góðir“
Talsmenn hinnarsvart/hvítu
heimsmyndar, með lang-
stærsta og langútbreiddasta
dagblað landsins í broddi fylk-
ingar, minna á köflum ákaflega
á kindakórinn sæla í bók
Georgs Orwells um félaga
Napóieon, sem jarmaði jafnan
hástöfum „ferfætlingar góðir -
tvífætlingar vondir“. Málflutn-
ingi þeirra má nefnilega koma
fyrir í slagorði af þessu tagi:
„Kanar góðir- Rússarvondii".
Rökin fyrir þessari einföldu
en jafnframt auðvitað kol-
röngu heimsmynd, hafa alla
tíð verið fábrotin og einföld.
Þar hefur Rússagrýluna borið
hæst og hluti af henni er reynd-
ar það orð sem nú hefur verið
nokkuð á vörum fréttamanna
að undanförnu „Finnlandlser-
ing.
Það er kannski gott dæmi
um þann heilaþvott sem þessi
samfelldi áróður hefur skapað
að orð eins og „Finnlandiser-
ing“ skuli vera formannni
stjórnmálaflokks svo tamt á
tungu, að hann beiti því sem
veigamikilli röksemd í sjón-
varpsþætti, án umhugsunar -
en sjái sig svo tilneyddan að
biðja heila þjóð afsökunar á
ummælunum fáeinum mánuð-
um síðar. Það er út af fyrir sig
merki um heiðarleika og
drengskaparlund að viður-
kenna mistök sín og biðjast
afsökunar á þeim og slíkir
eiginleikar eru alltof sjaldgæfir
meðal stjórnmálamanna, jafnt
íslenskra sem erlendra.
Engu að síður eru þessi
ummæli afar nærtækt dæmi um
þau geigvænlegu áhrif sem sí-
endurtekinn áróður getur haft.
Sjálfstæð utanrfkis*
stefna
íslenska þjóðin hefur alltof
lengi verið klofin í tvær allt of
andstæðar fylkingar í afstöð-
unni til utanríkismála.
Umræða um þessi mál hefur
af einhverjum ástæðum ein-