NT - 29.03.1985, Blaðsíða 11

Föstudagur 29. mars 1985 11
Hrávöruframlciðaruii Framlciðandi Heildsali Smásali
Texti:
Magnús Ólafsson
...skatturinn mun
hafa í för með sér
umtalsverða hækk-
un á byggingar-
kostnaði.
■ Þessi skýringarmynd fylgir athugasemdum við frumvarp um virðisaukaskatt og skulum við
styðjast við hana til að skýra út framkvæmd skattheimtunnar í reyndinni.
Hér er gengið út frá að varan fari gegnum fjögur framleiðslustig og til einföldunar þarf
hrávöruframleiðandinn ekki að kaupa aðföng til framleiðslunnar. Hann selur aðföng til
framleiðandans fyrir 1000 kr. og leggur 210 kr. virðisaukaskatt ofan á, sem hann borgar í ríkissjóð.
Framleiðandinn, sem kaupir vöruna á 1210, fær hins vegar þessar 210 kr. endurgreiddar úr
ríkissjóði og borgar þannig í raun aðeins 1000 kr. Þegar framleiðandinn er búinn að fullvinna vöruna,
selur hann heUdsalanum hana á 1600 kr. (auk þess sem hann leggur síðan skatt ofan á). Þannig
hefur starfsemi hans skapað 600 kr. virðisauka og á þennan virðisauka er lagður 21% skattur eða
kr. 126 og það er upphæðin, sem framleiðandinn skilar í raun í ríkissjóð.
TU einföldunar og í samræmi við skýringarmyndina, er hins vegar gert ráð fyrir að framleiðandinn
leggi 21% skatt á 1600 kr., þ.e. 336 kr. og þær borgar hann í ríkissjóð.
Þannig gengur varan gegnum framleiðslustigin fjögur og við sjáum að endanlegt verð tU
neytandans er 2783 kr. og þar af fara 483 kr. í ríkissjóð sem 21% virðisaukaskattur. Mismunurinn
á þessu og söluskattinum liggur hins vegar í því, að í stað þess að öll upphæðin komi frá smásalanum,
koma aðeins 105 kr. þaðan, en 210 kr. frá hrávöruframleiðandanum, 126 kr. frá framleiðandanum
og 42 kr. frá heildsalanum.
Við sjáum að í stað þess að hafa aðeins einn greiðanda, eru nú fjórír. Þetta gerir kerfið
óhjákvæmilega umfangsmeira. Upphæðimar hjá hverjum greiðenda eru hins vegar minni en í
söluskattskerfinu og gerir það skattsvikahvötina minni, segja sumir.
Hnökrar á
söluskattskerfinu
Samkvæmt gamla sölu-
skattskerfinu okkar á skattur
aðeins að leggjast á síðasta stig
viðskiptanna, þ.e. á sölu til
neytenda og er hann því nefnd-
ur einstigsskattur. Frá þessu
kerfi hafa síðan verið veittar
ýmsar undantekningar og við
skulum líta á nokkur vanda-
mál, sem hafa komið upp í
þessu kerfi og eru meðal helstu
vopna þeirra, sem vilja leggja
skattinn niður til að taka upp
virðisaukaskattinn.
Skattsvikin og
undanþágurnar
Það söluskattskerfi, sem við
búum við í dag, kom til með
lögum nr. 10 árið 1960, þegar
veltuskatturinn var tekinn
upp. Við gildistöku laganna
var hlutfallið 3%, en í dag
24%.
Þessi stöðuga hækkun á
söluskattshlutfallinu gegnum
árin hefur haft hvetjandi áhrif
í þá átt að stinga undan skatti,
enda til mikils að vinna. Þessi
háa tala hefur einnig haft í för
með sér æ meiri ásókn í undan-
þágur. Sem dæmi um undan-
þágur má nefna matvörur,
áburð, varahluti til flugvéla-
viðgerða, þjónusta lögfræð-
inga, fólksflutningar o.s.frv.
Þá hafa ýmsar tímabundnar
undanþágur verið veittar, t.d.
á starfsemi tívolía.
Undanþágurnar hafa gert að
verkum, að erfitt er að halda
aðgreindri sölu á söluskatts-
skyldri og söluskattsfrj álsri
vöru. Beita þarf mjög flóknum
aðferðum til að finna sölu-
skattsstofninn hjá hinum ýmsu
innheimtuaðilum. Þetta hefur
auðveldað skattsvik.
Uppsöfnun söluskatts
En það eru fleiri hnökrar á
núgildandi kerfi og vega þar
hin svonefndu uppsöfnunará-
hrif söluskattsins þyngst. Þau
koma til þegar fyrirtæki kaupir
vöru (t.d. orku), sem er með
■ ■■ landbúnaðarvörur
munu hækka um
19% þann dag sem
skatturinn verður
tekinn upp. Þessi
mikla hækkun mun
óhjákvæmilega
draga úr neyslu,
sem aftur myndi
hafa samdrátt í för
með sér. Að mati
margraerhannþeg*
ar orðinn nægileg-
ur.
álögðum söluskatti þrátt fyrir
að hana eigi að nota í fram-
ieiðslunni. Þannig verður
endanlegt verð framleiðslunn-
ar hærra en ella því söluskattur
hefur verið lagður ofan á sölu-
skatt.
Þessi uppsöfnunaráhrif eru
skaðleg, því þau vinna augljós-
lega gegn sérhæfingu og því
verkaskiptingu milli fyrirtækja.
Því meira, sem fyrirtæki kaupir
frá öðrum fyrirtækjum í tengsl-
um við framleiðslu sína, því
hærra verður verðið. Þetta hef-
ur áhrif á val kaupenda og rýrir
stöðu íslenskra vara utan lands
sem innan í samkeppni við
vörur framleiddar erlendis.
Áhrifin af uppsöfnun sölu-
skatts eru mismikil eftir at-
vinnugreinum og ræðst það
m.a. af samsetningu rekstrar-
kostnaðar og almennum
undanþágum frá söluskatti.
Það er því ekki óeðlilegt, að
stjórnvöld hafi íhugað endur-
greiðslur á uppsöfnuðum sölu-
skatti og voru þær fyrst teknar
upp árið 1974 vegna útfluttra
iðnaðarvara 1973. Síðan hafa
þessar endurgreiðslur verið
með óreglulegum hætti, en þó
færst í fastara form á síðustu
árum.
Útfluttar iðnaðarvörur hafa
hér orðið fyrir valinu til að
jafna samkeppnisaðstöðu okk-
ar á erlendum mörkuðum, en
nokkrar heimamarkaðsgreinar
hafa einnig fengið endur-
greiðslur. Þannig er ekki með
aðrar greinar, eins og t.d. út-
fluttar sjávarafurðir, en þar er
um veruleg uppsöfnunaráhrif
að ræða.
Þessi uppsöfnun er sennilega
mest í landbúnaði svo og í
vinnslu landbúnaðarafurða, en
minnst í fiskveiðum.
Kostir sölu-
skattskerfisins
Söluskattskerfi okkar ís-
lendinga hefur þó óneitanlega
marga kosti,sem við ættum
ekki að gleyma í umræðunni
um virðisaukaskatt. Þar ber
hæst, að framkvæmd kerfisins
er mjög einföld, ódýr og litlu
■ ■• Reynslan frá ná-
grannalöndum okk-
ar sýnir þó, að
undanþágumar
hverfaallsekkimeð
virðisaukaskattin-
um. Það má því bú-
astvið,aðkröfurum
undanþágur komi
fljótlega upp á Is-
landiogverðiþávís-
að til fordæma í ná-
grannalöndum
okkar.
hefur verið til kostað. Þá eru
söluskattsskyldir aðilar frekar
fáir, ef miðað er við umfang
skattsins, og fylgir því ótvíræð-
ur kostur.
Endurbætur á
núverandi kerfi
Nú er vitað til þess, að
virðisaukaskatturinn er
óhemju flókinn og umfangs-
mikill í framkvæmd. Til að
nefna aðeins eitt dæmi má
benda á, að skattskyldum aðil-
um mun fjölga úr 9000 í 19500
við breytinguna eða um 120%.
Þá má einnig benda á, að í
athugasemdum við frumvarp
...nú eru til 11 að-
ferðir við skattsvik í
Noregi, en þær voru
aðeins þrjár í gamla
söluskattskerfinu.
til laga um virðisaukaskatt er
fullyrt að þörf á virku eftirliti
skattyfirvalda mun „ekki verða
minni með tilkomu virðisauka-
skatts.“ T.a.m. þyrfti að efla
mjög allt bókhaldseftirlit frá
því sem nú er.
Nú starfa um 20-25 menn
hjá yfirvöldum við störf, sem
snerta aðeins söluskattinn. Við
breytingu yfir í virðisaukaskatt
þyrfti að fjölga um a.m.k.
100%.
Veigamesta atriðið í þessu
sambandi er þó það óhagræði,
sem snýr að atvinnurekendum,
því það má búast við að þeir
þurfi að vinna mun meir við
...Á ttalíu var t.d.
metið, að 40%
tekna ríkisins af
virðisaukaskattin-
um kæmu aldrei í
ríkiskassann.
uppgjör virðisaukaskatts en
söluskatts auk þess, sem sá
fyrrnefndi mun snerta 10500
fleiri aðila en sá síðarnefndi.
Þá má ekki gleyma, að breyt-
ingunni sjálfri mun fylgja mik-
ill kostnaður.
Það er því ekki að undra,
þótt sumir vilji frekar reyna að
gera endurbætur á núverandi
kerfi í stað þess að taka upp
virðisaukaskattinn. Slíkar
endurbætur þyrftu að ráðast
gegn skattsvikunum, afnema
undanþágurnar og leysa upp-
söfnunarvandamálið. Ótrú-
lega lítið hefur verið um hug-
myndir að heildarlausn þessa
vandamáls og er SUF tillagan
sennilega hin eina, sem getur
talist vera heilsteypt.
Lítum aðeins nánar á þá
hugmynd.
SUF tillagan
Þessi hugmynd kom fram
fullmótuð á síðasta ári og felur
í sér endurbætur á núverandi
söluskattskerfi. í örstuttu máli
er lagt til, að allar undanþágur
verði afnumdar, þ.m.t. á land-
búnaðarafurðir, en jafnhliða
því verði söluskattshlutfallið
lækkað.
Með þessum hætti er hægt
að koma í veg fyrir meint
skattsvik í versluninni, jafn-
framt því sem hvötin til skatt-
svika myndi minnka með lægri
skatthlutfalli. En til að bæta
heimilum upp kostnaðarauka
vegna matarkaupa, felur tillag-
an í sér stórfelldar endur-
greiðslur til heimila í samræmi
við þær auknu tekjur, sem
ríkið myndi fá með afnámi
undanþága. Slíkar endur-
greiðslur yrðu mánaðarlegar
og færu einfaldlega fram gegn-
um skattkerfið.
Þegar hugmyndin var útfærð
á síðasta ári, voru endur-
greiðslurnar reiknaðar kr.
7500 á hvert mannsbarn á ári,
eða 30000 kr. á fjögurra manna
fjölskyldu. Rétt er að taka
fram, að þetta endurgreiðslu-
kerfi yrði mjög einfalt í
framkvæmd.
Til viðbótar má síðan nefna,
að gegn uppsöfnunaráhrifun-
um má ráðast meðvíðtækari
endurgreiðslum svipuðum
þeim, sem nú þegar tíðkast
varðandi útfluttar iðnaðarvör-
ur.
Niðurstödur
Söluskatturinn er mikilvæg-
asti tekjustofn íslenska ríkis-
ins, því hátt í 40% af heildar-
skatttekjum þess koma frá
honum og er það hærra hlutfall
en gengur og gerist erlendis
með sambærilega skatta. Öll
umræða um þennan skatt og
þá sérstaklega allar breytingar
á honum eru því mjög mikil-
vægar.
Það er ekki tilgangur þessar-
ar úttektar að leggja dóm á
upptöku virðisaukaskattsins.
Þann dóm verða lesendursjálf-
ir að fella. f þessum niðurstöð-
um er ætlunin að draga saman
þau atriði málsins, sem ætla
má að séu mikilvægust.
Söluskattskerfið hefur alvar-
lega galla: Undanþágur eru
þungar í vöfum og auðvelda
skattsvik. Þá vinna uppsöfn-
unaráhrifin gegn eðlilegum
viðskiptum. Meðan skatturinn
er svo hár og hann er á íslandi,
er hvötin til skattsvika veruleg,
sérstaklega þar sem hann er
innheimtur á aðeins einu við-
skiptastigi.
A hinn bóginn hefur kerfið
ótvíræða kosti: Það er sáraein-
falt í framkvæmd og kostai
ákaflega lítið fjármagn.
Virðisaukaskattskerfið hef
ur aðlaðandi kosti, a.m.k
fræðilega séð: Greiðendum
fjölgar, þannig að um minm
upphæð frá hverjum aðila er
að ræða, svo hvötin til skatt-
svika minnkar. Ekki er um
nein uppsöfnunaráhrif að
ræða, svo skatturinn er hlut-
laus, ef undanþágur verða ekki
. veittar. Fullyrt er, að í kerfinu
sé sjálfseftirlit hvað skattsvik
varðar.
Kerfið er hins vegar ekki
heldur gallalaust: Það er mjög
þungt í vöfum og kostnaðar-
samt. Það virðist heldur ekki
hafa komið í veg fyrir
skattsvik, sbr. dæmin frá Evr-
ópu hér að ofan. Ásókn í
undanþágur og eftirlátsemin
virðist einnig vera nákvæmlega
hin sama og í söluskattskerf-
inu.
Virðisaukaskattinum er ætl-
að að leysa söluskattinn af
hólmi og þau vandamál, sem
við hann loða. Þetta er mjög
dýr lausn og því grundvallar-
atriði að spyrja sjálfan sig
hvort lausnin skapi ekki verri
vandamál en hún leysir.
Með skattinum á að afnema
allar undanþágur. Það værí
hægt að gera í söluskattskerf-
inu án þess að taka upp virðis-
aukaskatt. Jafnvel þótt undan-
þágur yrðu afnumdar um tíma,
er ekki þar með sagt að þær
kæmu ekki seinna til. Reynsl-
an frá Evrópu sýnir okkur, að
skattkerfin þar eru full af
undanþágum og ásóknin í þær
vex með árunum.
Með skattinum á að koma í
veg fyrir skattsvik. Reynslan í
Evrópu sýnir okkur að þrátt
fyrir allt er mjög mikið um
skattsvik í þessu kerfi, sbr.
40% skattsvikin á Ítalíu og
skattsvikaleiðirnar 11 í Noregi.
Með skattinum eiga upp-
söfnunaráhrifin að hverfa.
Leiðréttingar vegna uppsafn-
aðs söluskatts hafa átt sér stað
á Islandi í meir en tíu ár vegna
útfluttra iðnaðarvara og spurn-
ing hvort ekki væri hægt að
víkka þær endurgreiðslur í Ijósi
þeirrar reynslu, sem tíu ár hafa
veitt stjórnvöldum.
Ert þú hlynntur upptöku
virðisaukaskattsins?
Magnús Ólafsson.