NT - 01.12.1985, Blaðsíða 18

18 Sunnudagur 1. desember NT
Guðmundur Daníelsson
i.
Þú spyrö rithöfund þessarar spurn-
ingar en ekki bókmenntafræðing?
Fljótt á litið treysti ég mér ekki til að
koma með neina skilgreiningu á því
hversérkenni ísl. skáldsögunnareru.
Þegar litið er yfir bókmenntir is-
lendinga frá því um stríðslok má sjá
ýmsar breytingar og vissulega eru
yngstu höfundarnir frábrugðnir um
margt þeim eldri, ekki síst Reykjavík-
urskáldin sem sækja efni sitt til höfuð-
borgarinnar. Það er eins og menn
hafi seint byrjað á því að skrifa sögur
um Reykjavík, Einar Kvaran gerði
það að vísu löngu á undan okkur sem
nú erum uppi.
Það hafa skotið upp kollinum ýms-
ar stíltegundir, nýi rómaninn, ýmsar
stefnur fáránleikans o.s.frv. En hin
svokallaða epíska skáldsaga virðist
standast allar tískustefnur, þó hún
kunni að svigna undan þeim af og til
þá réttir hún við aftur.
Einkenni bókmennta í dag er
kannski mikil gróska í skáldsagna-
gerð, þetta er ekki lýsing á verkunum
sjálfum en það virðist vera mikill
áhugi meðal rithöfunda.
2.
Ég hef aldrei fylgt neinni stefnu,
aldrei verið í neinum vinnuhóp. Einu
sinni var sagt að skáldsagan væri
dauð, ég hélt nú samt áfram. Mjög
gott skáld hætti að skrifa skáldsögur
í bili og fór að skrifa leikrit og þar með
var skáldsagan dauð eftir hans dómi
og allir átu þetta eftir honum.
Sem sagt ég hélt áfram að skrifa
skáldsögur og skipti mér ekkert af því
hvort ég var að framleiða dauðar
bókmenntir eða lifandi.
3.
Ég hef auðvitað bæði fengið góða
og vonda ritdóma. Fyrir mitt leyti get
ég sagt að ég verði að fara mína eigin
braut og horfa inní sjálfan mig aðal-
lega og reynar umhverfið líka. Ég læt
mér aldrei detta í hug þegar ég er að
skrifa hvort ég sé með verslunarvöru
í höndunum, verður þetta keypt?
Eina ráðið til þess að vera frumleg-
ur er að skoða sjálfan sig alveg
nákvæmlega inní dýpstu sálarkima,
því það eru engir tveir menn eins á
jörðinni. Ef maður getur túlkað sjálfan
sig og sínar tilfinningar rétt þá verður
Guðmundur Daníelsson hefur sent
frá sér fjölda ritverka allt frá árinu
1933 er fyrsta bók hans „Ég heilsa
þér“ kom út. Skáldsagan „Tólftóna
fuglinn", kom út hjá Setbergi í haust
í tiiefni 75 ára afmælis höfundar.
það öðruvísi en hjá öllum öðrum.
Gott getur ekkert orðið nema það
sem er sannekta frá höfundinum
sjálfum, hann á vissulega að læra af
öllum öðrum, sjúga í sig eins og
þerripappír það sem hentar honum
úr list annarra.
Páll H. Jónsson
frá Laugum
1. Mikils er nú spurt. Ég er nú ekki
svo vel að mér í heimsbókmenntun-
um að ég treysti mér til að svara því.
Og þar að auki finnst mér að íslensk-
ar skáldsögur hafi tekið miklum breyt-
ingum frá því að ég fór að lesa þær
fyrir fimmtíu-sextíu árum. Ég hef í
raun lifað með íslensku skáldsögunni
frá því að hún fór að þróast, ekki
kannski frá Jóni Thorarensen, en
sem barn las ég bækur þeirra Jóns
Trausta og Einars Kvaran sem að
einkenndust fyrst og fremst af því að
vera fyrstu íslensku skáldsagna-
höfundarnir sem fjölluðu um efni
tekið beint úr mannlífinu. Mér fyndist
ekki ólíklegt að ef íslenskar skáldsög-
ur hafi einhver sérkenni, sem ég
efast stórlega um, þá sé það að
höfundar hafi sótt sitt efni í mannlíf
sem þeir þekkja og sem þeir hafa
lifað með. Auk þess efast ég ekki um
að íslenskir skáldsagnahöfundar fyrr
á tímum hafi orðið fyrir einhverjum
áhrifum frá hinum gömlu fornu
bókum.
Mér finnst skáldsagan hafa breyst.
En þar sem ég er með krónískan
augnsjúkdóm á ég ákaflega erfitt
með að gefa svör við því hvernig hún
hefur breyst.
En miðað við norrænar bókmenntir
sem ég þekki svolítið til þá get ég ekki
sagt að íslenska skáldsagan hafi
mikil séreinkenni.
2. Ég byrjaði mjög seint að skrifa
og það sem ég hef skrifað hingað til
eru fyrst og fremst barnabækur, auk
þess sem ég skrifaði leikrit á tímabili.
Égsemerorðinn77áraernáttúrlega |
fyrst og fremst undir áhrifum frá þeirri
bókmenntahefð sem var meðan ég
var ungur og verð að játa það að ég
hef illa fylgst með nútíma-bókmennt-
um þó ég hafi dálítið reynt að gera
það. Ef staða mín er einhver sem ég
efast um þá er hún í fortíðinni.
3. Ég tek ekki mikið tillit til lesenda
eða gagnrýnenda. Ég skrifa fyrst og
fremst fyrir sjálfan mig. Til dæmis tek
ég í barnabókum ekki mikið tillit til
barnanna sem slíkra, ég skeyti ekkert
um að skrifa endilega á því máli sem
Ennþá eru sagðar sögur
Þórarinn Eldjárn sendir frá sér
smásagnasafnið Margsaga fyrir
þessi jól. Með góðfúslegu leyfi höf-
undar og útgefanda birtum við hér
tvær af sögunum úr bókinni.
Þórarin þarf ekki að kynna.
Saumavélin
Skáld kom gangandi eftir stéttinni í
líkingaleit. Það fékk vægt síbernsku-
kast og fór að reyna að stíga ekki á
strik. Það einbeitti sér svo mikið,
enda orðið kloflengra en síðast, að
það uggði ekki að sér fyrr en það
rakst á kirkju. Það nam staðar og
horfði um stund á kirkjuna. Er hún
ekki alveg eins og saumavél, hugsaði
það. Skáldinu létti, líkingin var komin.
Það lygndi augum. Aðgát, aðgát,
ekki mátti nykra. Ekki mátti sauma-
vélin til dæmis sigla eða syngja, hvað
þá hitta regnhlíf uppi á skurðborði.
Eða hvað? Snorri gamli hafði auð-
vitað ekki verið sterkur súrrealisti. Og
sigla? Hvers vegna ekki? Var ekki
talað um kirkjuskip? Nei, orðaleikir
eru nógir komnir í mínum höfund-
skap, hugsaði það.
Það ákvaö að halda sig við efnið.
Efnið já? Saumavél, efni og saum-
ur... Hvert er efnið? Og saumurinn
þá...?
Um leið gullu líkabangir þrisvar.
Kirkjudyrnar opnuðust og líkfylgd lið-
aðist út.
Saumurinn mættur, hugsaði
skáldið, og efnið verður þá bara að
vera lífið sjálft.
Skáldið fann að það var að komast
að kjötkötlunum. Stóru spurningarnar
voru farnar að leita á það úti á götu.
Það hljóp heim til sín og fór að
yrkja, en kom þessu engan veginn
heim og saman.
Perlur frá Hermanni
Kjögx eru bestar
Fyrir nokkrum árum fór ég fyrst að
finna öðru hverju fyrir mjög einkenni-
legri og óþægilegri tilfinningu í tánum.
Hún var einna líkust náladoöa, en þó
yfirleitt heldur sterkari, á köflum gat
þetta orðið allt að því sársaukafullt.
Lengi vel sinnti ég ekkert þessum
óþægindum, hélt að um væri að
ræða einhverskonar harðsperrur eða
gigt, sennilega atvinnusjúkdóm, ég
vann um þetta leyti í bókaverslun og
þurfti oft að tylla mér á tær.
Ég vísaði til vinnuverndarsjónar-
miða og tókst þannig að fá vinnuveit-
anda minn til að útvega mér tröppur.
En ástandið lagaðist samt ekki neitt,
versnaði jafnvel heldur. Kom þar að
lokum að mér hætti að standa á
sama og ég fór smátt og smátt að
verða alvarlega hræddur um að
eitthvað væri meira en lítið bogið við
fæturna á mér.
Ég tók að kenna skónum mínum
um, þeir væru alltof þröngir, og við
fyrstu hentugleika fékk ég mér rúm-
góða og þægilega íþróttaskó. En því
fór víðsfjarri aö þessi óþægilega
tilfinning lagaðist neitt við þessar
aðgerðir. Ef eitthvað var ágerðist
sársaukinn enn, uns hann jaðraði við
þjáningar, og um leið tók hann að
breytast. Það var eins og verkurinn
færi nú einnig vaxandi milli tánna.
Um svipað leyti var það sem ég fór
að taka eftir undarlegri möl eða salla
sem vildi setjast í sokkana mína, ekki
síst ef ég hafði verið lengi í sömu
skónum, helst í heitu veðri. Einkenni-
legast þótti mér, að fyrirbærið virtist
ekki standa í neinu sambandi við það
hvort ég hafði verið á ferli í möl og
sandi eða ekki. Það var hreinlega
eins og þessi óþrifnaður kæmi ekki
utan frá.
Þar kom.að mér fannst ég orðinn
alvarlega sjúkur og dreif mig til Jóns
Einarssonar læknis. Hann rannsak-
aði mig vel og lengi, fletti síðan upp í
nokkrum bókum og fáeinum tímarit-
um, en spurði svo strax að því loknu
hvort hann gæti fengið að skoða
sokkana mína. Datt mér þá helst í
hug að ég væri haldinn einhverskon-
ar sokkaofnæmi, og leist hreint ekki
á blikuna, ef til vill yrði ég tilneyddur
að ganga sokkalaus eða í einhverjum
hallærislegum sjúkrasokkum það
sem eftir væri ævinnar.
En Jón læknir skoðaði sokkana vel
og vandlega og spurði síðan hvort
hugsanlegt væri að ég hefði orðið var
við einhverskonar möl eða salla í
sokkunum. Þá var mér satt að segja
alvarlega brugðið, en gat þó auðvitað
ekki annað en játað þessu. Hann
lagði sokkana á borðið, sneri þeim
síðan við og hristi þá, svo fáein korn
hrundu á borðið, en þau skoðaði
hann gaumgæfilega undir smásjá.
Ég heyrði að hann greip andann á
lofti og sagði hvað eftir annað við
sjálfan sig, að hann væri svo aldeilis
hissa. Hann sveimérþáaði sér dug-
lega inn á milli, fletti upp í enn fleiri
bókum, skoðaði myndir, töflur og
línurit, bar saman og velti vöngum.
Þið getið rétt ímyndað ykkur líðan
mína á meðan.
Því næst kallaði hann á ritara sinn
og sagði henni að hún mætti fara
heim. Síðan sneri hann sér að mér
og sagði mér lágt hvað um væri að
vera. Hann var mjög ákafur og óða-
mála.
Ég væri með það sem kallað væri
perlutær eða „ostru-syndrómið" sem
væri ákaflega fágætur sjúkdómur eða
öllu heldur ástand, hann sjálfur hefði
til dæmis aldrei séð slíkt áður á langri
læknisævi, en hins vegar lesið um
það endur fyrir löngu og síðan aftur
nú.
Meinsemdin lýsir sér þannig að
tærnar taka skyndilega, af óþekktum
orsökum, að mynda perlur utan um
örsmá sandkorn, ryk eða annað sem
alltaf vill slæðast ofan í skó. Sjúkdóm-
inn sagði hann ólæknandi og stund-
um kvalafullan, en þó legðist sú líkn
með þraut, að hann væri mjög ábat-
asamur, þar sem perlurnar væru í
háu verði. Því miður legðist svo aftur
á móti sú þraut með líkn að perlu-
myndunin yrði örust og gæðin mest ef
fótraka væri haldið í hámarki, en
sokkaskiptum í algjöru lágmarki.
Perlusjúklingar leiðast því einatt
vegna gróðavonarinnar til athæfis
sem magnar sjúkdóminn, en veldur
um leið félagslegri útskúfun.
Jón upplýsti mig enn fremur um
það að mjög erfitt væri að koma
perlum þessum á markað ef neytand-
inn vissi hvaðan þær kæmu, en
umboðsmaður bundinn þagnarheiti
væri sú lausn sem yfirleitt hefði
reynst sjúklingunum best. Þar sem
hér væri um sjúkdóm að ræða og
hann sjálfur væri bundinn af Hippó-
kratesareiðinum um þögn þar að
lútandi, hlyti að vera einfaldast að
hann tæki þetta að sér, enda væri
slíkt trúnaðarsamband sjúklings og
læknis í sjálfu sér ekkert óeðlilegt.
Ég fann að mitt stóra tækifæri var
komið, þaö hefur alltaf verið mín
gæfa í lífinu að skynja augnablikið.
Við gengum strax til samninga.
Nú er ég aldrei þessu vant orðinn
efnaður maður og ég nýt þess eins
og ég mögulega get þó mér líði oft
ekki vel í tánum og þurfi alltaf að vera
einn. Mest finnst mér gaman að sjá
fínu frúrnar í sjónvarpinu skarta
perlufestum frá Hermanni Kjögx
gullsmiði á Laugaveginum, en við
skiptum aðallega við hann. Þá hugsa
ég oft að ef þær bara vissu. Og
stundum get ég hreinlega ekki varist
brosi þegar Hermann er að auglýsa.
Oktavía
■ Bók Vésteins Lúðvíkssonar,
Oktavía hefur nokkra sérstöðu meðal
íslenskra skáldverka í ár. Hún telst
varla eiginleg skáldsaga, því hér eru
á ferðinni 96 dæmisögur með zen-
búddiskum undirtón.
Umgjörð sagnanna er sú að félag-
ið, sem er kynnt í nokkurskonar
aðfaraorðum bókarinnar, hyggst ráða
framkvæmdastjóra og er Oktavía
meðal umsækjenda. Umsókn hennar
veldr glundroða og því er brugðið á
það ráð að stjórnarmennirnir tólf geri
grein fyrir atkvæði sínu með því að
segja átta stuttar sögur af Oktavíu.
Hér birtast fjórar þeirra.
Fyrsti maður
Þriðja saga
fyrsta manns
Kvöld eitt að vetrarlagi sat Oktavía
með dóttur sinni í stofunni, og var
aðeins kveikt á einum litlum lampa.
Uppúr þurru sagði dóttirin: -
Mamma, afhverju ertu stundum rík,
stundum fátæk?
Oktavía svaraði: - Það er ekki rétt
að ég sé stundum rík, stundum
fátæk. Ég er alltaf bæði rík og fátæk.
- Ef þú ert alltaf rik, sagði þá
dóttirin, hefurðu þá ekki nóga pen-
inga til að losna við fátæktina?
Þá benti Oktavía á lampann og
sagði: - Getur þú, án þess að slökkva
á honum.losað hann við Ijósið eðai
Ijósið við hann?
f leit að svari við þessari spurningu
varð dóttirin rík af skilningi á eðli
móður sinnar.
Annar maður
Fyrsta saga
annars manns
Ráðsett kona á sextugsaldri, sem
ég þekki vel, kom að máli við Oktavíu
og sagði eitthvað á þessa leið: - f
rúman aldarfjórðung hef ég verið að
leita að lífshamingjunni en hvergi
fundið hana. Ég hef verið gift þrem
mönnum en engan þeirra eiskað.
Með þeim hef ég eignast fimm börn
sem vissulega gáfu mér fyllingu í lífið
meðan þau voru lítil og þurftu á
umhyggju minni að halda en kunna
mér nú takmarkaðar þakkir. Ég varð
mér útum ágæta menntun án teljandi
ánægju og gegni nú ábyrgðarstarfi
sem ætti að vera skemmtilegt en er
það ekki. Ávallt hef ég kappkostað að
umgangast aðeins gott fólk en samt
hefur mér aldrei fundist þessir svo-
kölluðu vinir mínir get'a mér neitt.
Einnig hef ég leitast við aö rækta
sjálfa mig með því að lesa réttar
bækur, hlusta á góða tónlist og sækja
leikhús enda lengi haft orð á mér fyrir
að vera menningarlega sinnuð. Ég
hef líka fylgst með einsog ég hef
frekast haft tíma til; karlmenn hafa til
að mynda getað rætt við mig um
heimsmálin og undrast þekkingu
mína. Talsvert hef ég ferðast, ekki
aðeins um Vesturlönd heldur einnig
Afríku og Austurlönd nær og fjær;
alltaf hef ég þó verið þeirri stund