Morgunblaðið - 27.08.2004, Blaðsíða 2

2 B FÖSTUDAGUR 27. ÁGÚST 2004 MORGUNBLAÐIÐ
GYLFI Þ. GÍSLASON
síðast þurfum við að rækta þá mann-
kosti, sem gera okkur kleift að lifa
auðugu menningarlífi, því að einhvers
staðar á þeim slóðum er hamingjunn-
ar að leita. Með orðum hans sjálfs:
„Ef hófsemi og heiðarleiki ásamt virð-
ingu fyrir sannleika og réttlæti eru
hornsteinar stjórnmálalífs, verður ár-
angurinn gott þjóðfélag.“
Þannig talaði hinn mikli húmanisti í
stjórnmálalífi Íslendinga á tuttugustu
öld. Þannig talaði stjórnmálamaður,
sem var frjór í hugsun og ungur í
anda, til hinsta dags. Slíkur maður
„magnast við slit og auðgast við ör-
læti“.
Jón Baldvin Hannibalsson
fv. formaður Alþýðuflokksins.
Gylfi Þ. Gíslason skilur eftir ein-
staka arfleifð í stjórnmálum sem
verðskuldar meiri athygli en sagan
hefur enn gefið henni. Hann var hinn
upplýsti og fágaði foringi sem hafði
framsýni og kjark til að brjóta nýjum
og umdeildum hugmyndum braut.
Margar þeirra bergmála enn í póli-
tískri umræðu dagsins. Við jafnaðar-
menn lítum svo á að Gylfi hafi með
vissum hætti verið faðir nútíma-
stjórnmála á Íslandi. Hann kom ung-
ur hagfræðingur frá námi í hinni upp-
lýstu Evrópu millistríðsáranna. Í
farteskinu hafði hann ferskar hug-
myndir um frelsi í atvinnulífinu og af-
nám viðskiptahafta en hélt um leið
fast um hin klassísku gildi evrópskra
sósíaldemókrata um virka samhjálp
og stéttlaust samfélag. Sýn hans var
sýn heimsborgarans sem skildi að
frelsi með ábyrgð í samskiptum ein-
staklinga og þjóða var lykillinn að far-
sæld beggja. Það var því gæfa hins
kornunga lýðveldis að fá til starfa í
ríkisstjórnum menntaðan hugsjóna-
mann sem færði með sér nýjan al-
þjóðlegan andblæ frelsis og jöfnuðar.
Í pólitískri arfleifð Gylfa Þ. Gísla-
sonar má greina þrjá þætti sem bæði
þjóðin og ekki síst íslenskir jafnaðar-
menn búa ríkulega að í dag. Gylfi
hafði ótvíræða forystu um frelsisbylt-
inguna í atvinnulífinu sem var helsta
framlag viðreisnarstjórnarinnar
1959–1971. Afnám viðskiptahafta fór
einsog hressandi gustur um atvinnulíf
Íslands og sleit viðjar af framtaki fjöl-
margra þróttmikilla Íslendinga sem
fundu krafti sínum viðnám í sköpun
nýrra verðmæta. Á sama tíma stóð
Gylfi líka fyrir mestu byltingu
menntakerfisins á lýðveldistímanum.
Hann var menntamálaráðherra
tveggja ólíkra ríkisstjórna í samtals
15 ár, 1956–71, lengur en nokkur ann-
ar í sögunni. Hann setti á stofn Lána-
sjóð íslenskra námsmanna sem var
upphafið að fullu frelsi ungra Íslend-
inga til háskólanáms án tillits til efna-
hags eða uppruna. Samhliða réðst
hann í stórfellda uppbyggingu fram-
haldsskólastigsins og nýir mennta-
skólar urðu til vegna pólitískra
ákvarðana hans, meðal annars sá við
Hamrahlíð í Reykjavík og á Ísafirði.
Þetta tvennt, Lánasjóðurinn og fram-
haldsskólinn, er líklega mikilvægasta
skrefið sem nokkur íslenskur stjórn-
málamaður hefur stigið til að tryggja
jafnræði til mennta. Fyrir það munu
jafnaðarmenn og allir Íslendingar
ávallt minnast hann með hlýju og
þakklæti. Framsýni Gylfa birtist þó
einna skýrast í viðhorfi hans til Evr-
ópu. Strax árið 1957, árið eftir að
hann settist fyrst í ríkisstjórn, virtist
hann orðinn sannfærður Evrópusinni
og skildi manna best að leið lítillar
þjóðar til bjargálna lá í gegnum aukið
viðskiptafrelsi við umheiminn. Árið
1961 hóf hann sem viðskiptaráðherra
að skoða hugsanlega aðild að því sem
nú heitir Evrópusambandið. Hann
stóð fyrir víðtæku samráði um mögu-
lega aðild við helstu hagsmunasamtök
í landinu, auk þess sem hann átti við-
ræður við flesta leiðtoga sambandsins
og frændþjóða okkar á Norðurlönd-
um. Gylfi komst að þeirri niðurstöðu
að aukaaðild að sambandinu væri
besti kostur fyrir Íslendinga. Málið
tók aðra stefnu þegar de Gaulle
Frakklandsforseti hafnaði aðild
Breta að sambandinu 1963, og vægi
Fríverslunarsamtaka Evrópu,
EFTA, jókst, meðal annars vegna
ákvarðana Norðurlandaþjóða um að
sækja um aðild að EFTA. Upp úr því
var aðild Íslands að EFTA talin
ákjósanleg sem fyrsta skref. Þrátt
fyrir harðvítugan mótbyr pólitískra
andstæðinga tókst Gylfa með dyggri
aðstoð annarra ráðherra viðreisnar-
stjórnarinnar að stýra Íslandi í frí-
verslunarhöfn EFTA. Það varð lykill-
inn að gjöfulli utanríkisverslun
Íslendinga allar götur síðan. Sú um-
ræða sem nú er í gangi um hugsan-
lega aðild Íslands að ESB sýnir því
betur en flest annað hversu lifandi
hugmyndir Gylfa Þ. Gíslasonar eru
enn í dag, röskum aldarfjórðungi eftir
að hann hætti virkri þátttöku í stjórn-
málum árið 1978.
Frelsi í viðskiptum, fjárfesting í
menntun, þróun skynsamlegs vel-
ferðarkerfis og sterk tengsl við Evr-
ópu eru hornsteinar þess sem Sam-
fylkingin hefur skilgreint sem
nútímalega jafnaðarstefnu. Þegar
horft er yfir pólitískt lífshlaup Gylfa
Þ. Gíslasonar er auðvelt að komast að
þeirri niðurstöðu að hann hafi sann-
arlega verið fyrsti nútímalegi jafnað-
armaðurinn hér á landi. Ýmsar aðrar
hugmyndir sem færðu honum storm-
inn í fangið á sínum tíma hafa sömu-
leiðis orðið hornsteinar í stefnu Sam-
fylkingarinnar. Áhersla hans á
auðlindagjöld í sjávarútvegi til að
koma í veg fyrir rányrkju og hámarka
afrakstur greinarinnar er dæmi um
það. Annað dæmi eru hugmyndir
hans um úrbætur í landbúnaði sem á
tímum hefðbundinnar vanahugsunar
í stjórnmálum mættu mikilli andstöðu
en engum dylst að staða bænda og
neytenda væri önnur og betri í dag
hefði Gylfi ráðið meiru í þeim efnum.
Gylfi Þ. Gíslason skildi frá fyrstu
tíð nauðsyn þess að sameina jafnaðar-
menn í einum flokki og á fyrstu dög-
um Samfylkingarinnar var hann ós-
ínkur á ráð og uppörvun, auk þess að
taka heiðurssætið á framboðslista
Samfylkingarinnar í höfuðborginni
1999 og 2003. Það skipti mig miklu
máli þegar hann hringdi í mig meðan
óvíst var hver tæki að sér formennsku
fyrir Samfylkinguna eftir að hún varð
að formlegum stjórnmálaflokki og
hvatti ekki bara mig til að taka það
kóngsins járn og arbeið að mér heldur
bað Árnýju konu mína eindregið að
hvetja mig hins sama. Það skipti ekki
minna máli þegar á móti blés fyrstu
árin að fá frá honum uppörvandi sím-
töl þar sem hann rifjaði upp andbyr af
sínum eigin ferli og spáði því að fyrr
en seinna skipti úr skúrum í sólskin.
Það reyndust orð að sönnu.
Gylfi Þ. Gíslason ólst upp á mót-
unarskeiði íslensks borgarsamfélags í
Reykjavík. Faðir hans var þekkt
skáld og ritstjóri, meðal annars
Morgunblaðsins, en líka þýðandi
söngljóðs sósíalista: Sjá roðann í
austri. Þetta umhverfi hafði efalítið
rík áhrif á Gylfa. Í honum varð til fín-
gerður listamaður. Á annasömum
ferli fann Gylfi sér hvíld og svölun við
að semja einstaklega falleg lög sem
lengi munu lifa. Ást hans á tónlist
birtist þjóðinni líka með öðrum hætti.
Á efri árum flutti hann frábær erindi
um tónsnillinga sögunnar í útvarp svo
tekið var eftir. Listamaðurinn birtist
líka í því ástfóstri sem hann tók sem
stjórnmálamaður við listir og menn-
ingu landsmanna. Í röðum listamanna
er tíma hans sem menntamálaráð-
herra enn minnst með söknuði og
enginn eftirmaður í því embætti hefur
stutt af jafnmikilli einlægni og tilfinn-
ingu við listalíf okkar Íslendinga. En
hinn fágaði listunnandi birtist ekki
síst í málflutningi sem var byggður á
þekkingu og yfirsýn, ræðum sem
voru fluttar af listrænum þokka og
næmi, og voru á stundum ögrandi í
hugsun sinni. Það á við um ræðuna
sem Gylfi flutti í nóvember 1959, þeg-
ar Ríkisútvarpið fékk nýtt húsnæði
fyrir starfsemi sína á Skúlagötu. Að
sjálfsögðu hélt hann til haga því meg-
inhlutverki útvarpsins að bæta og
fegra þjóðlífið, en í þjóðfélaginu
þyrftu einnig að rísa háar öldur og
blása vindar í andlegu lífi þjóðarinn-
ar: „Vitibornir menn hafa alltaf og alls
staðar skiptar skoðanir á ótal hug-
myndum og fyrirbærum. Það er að-
alsmerki frjáls þjóðfélags að menn
geti greint á og deilt, án þess að þurfa
að óttast afleiðingar skoðana sinna.
Og deilur á að heyja með heiðarleik
og hófsemi, annars varpa þær ekki
ljósi heldur skugga. Það er trú okkar
sem aðhyllumst andlegt frelsi og lýð-
ræði í stjórnmálum að einmitt slík
skoðanaskipti og jafnvel deilur á öll-
um sviðum mannlegra vitsmuna og
tilfinningalífs séu enn besti sporinn á
vaxandi andlegan þroska og þar með
framþróun mannsins. Og hvernig
gæti þá útvarp gegnt hlutverki sínu í
þágu framfara, ef það héldi öllu slíku
ölduróti, öllum slíkum stormsveipum
utan veggja sinna?“ Niðurstaða Gylfa
Þ. Gíslasonar við þetta tækifæri var í
stíl við það stef sem hann söng inn í
þjóðina með lífi sínu og pólitískum
störfum, um heilbrigð skoðanaskipti
og um nauðsyn frjálslyndis og um-
burðarlyndis.
Að leiðarlokum þakkar Samfylk-
ingin honum fyrir einstakt framlag í
þágu íslenskrar jafnaðarstefnu og
ekki síður einlægan stuðning á
bernskuskeiði flokksins. Við Árný
sendum fjölskyldu hans innilegar
samúðarkveðjur og óskum henni
Guðs blessunar.
Össur Skarphéðinsson,
formaður Samfylkingarinnar.
Með andláti Gylfa Þ. Gíslasonar er
horfinn af sviðinu einn þeirra manna
sem mestan svip settu á þjóðlíf Ís-
lendinga á síðara helmingi síðustu
aldar. Þegar hann kom heim til Ís-
lands sumarið 1939 að loknu háskóla-
námi, aðeins tuttugu og tveggja ára
gamall, lét hann fljótlega til sín taka á
þeim tveimur sviðum sem hann átti
eftir að helga starfskrafta sína það
sem eftir var ævinnar: háskóla-
kennslu og stjórnmálum. Það var eitt
af hans fyrstu verkefnum að skipu-
leggja nám í viðskiptafræði við Há-
skóla Íslands, og var hann fyrsti fasti
kennarinn í þeim fræðum við skólann,
fyrst sem dósent en síðan prófessor
frá árinu 1946. Jafnframt lét hann
fljótlega til sín taka í stjórnmálum,
var kosinn í miðstjórn Alþýðuflokks-
ins 1942 og á Alþingi 1946 þar sem
hann sat síðan samfleytt til vorsins
1978.
Eftir að ég hóf störf sem hagfræð-
ingur Landsbankans 1954 hófust náin
kynni og síðar samstarf okkar Gylfa
sem síðan féll aldrei nokkur skuggi á.
Gylfi var að eðlisfari örlyndur hug-
sjónamaður en hafði þann eiginleika
umfram flesta slíka menn að festast
aldrei í kreddum heldur vera sífellt
leitandi að bestu leiðum að þeim
markmiðum sem honum voru kær.
Eins og svo mörgum öðrum blöskr-
uðu honum þær ógöngur sem þjóð-
arbúskapur Íslendinga var enn fastur
í á sjötta áratugnum þrátt fyrir batn-
andi ytri skilyrði, og hann gerði sér
miklar vonir um að vinstri stjórnin
sem hann tók sæti í sem mennta- og
iðnaðarráðherra sumarið 1956 gæti
ráðið hér bót á. Þegar þær vonir
brugðust með öllu var hann reiðubú-
inn að endurmeta stöðuna í ljósi
reynslu annarra þjóða og taka upp
gjörbreytta stefnu í efnahagsmálum,
þar sem markaðsbúskapur kæmi í
stað miðstýringar, jafnvel þótt það
fæli í sér stjórnarsamstarf Alþýðu-
flokksins við Sjálfstæðisflokkinn sem
Gylfi hafði lengi átt í hörðum deilum
við.
Nú meira en fjörutíu árum síðar, á
tímum einkavæðingar og alþjóðlegs
markaðsbúskapar, kann mörgum að
reynast erfitt að skilja hve mikið póli-
tískt átak þurfti til að koma á þeirri
róttæku stefnubreytingu sem við-
reisnarstjórnin beitti sér fyrir og
festa hina nýju stefnu í sessi á tólf ára
valdatímabili þrátt fyrir nauman
þingmeirihluta og harða stjórnarand-
stöðu. Hversu farsællega þetta tókst
var öðru fremur að þakka því gagn-
kvæma trausti og virðingu sem skap-
aðist milli forystumanna stjórnar-
flokkanna. Á þessum árum vorum við
Gylfi í nánast daglegu samstarfi og er
á engan er hallað þótt ég minnist nú
sérstaklega á ómetanlegan þátt sem
ég tel Gylfa hafa átt í þeim mikla ár-
angri sem ríkisstjórnin náði á tólf ára
ferli sínum. Allir bestu eiginleikar
hans, góðvild, sanngirni og skyldu-
rækni, nutu sín hér til fulls, og hann
lét einskis ófreistað til þess að ná
góðri sátt og samstöðu um öll þau mál
sem hann átti aðild að. Starfa hans í
viðreisnarstjórninni verður líka lengi
minnst vegna forystu hans um lausn
tveggja stórmála í samskiptum Ís-
lendinga við aðrar þjóðir, handrita-
málsins við Dani og samningsins um
inngöngu Íslands í EFTA.
Þótt Gylfi hefði sem viðskiptaráð-
herra og eini hagfræðingurinn í rík-
isstjórninni ærin verkefni á sviði efna-
hagsmála, var honum þó áreiðanlega
ekki síður kært að geta sem mennta-
málaráðherra unnið að framgangi
lista, vísinda og menntunar, enda var
hann sjálfur bæði skólamaður og ein-
lægur unnandi tónlistar og annarra
fagurra lista. Á þeim fimmtán árum
sem Gylfi sat samfleytt í embætti
menntamálaráðherra, sem er reynd-
ar einsdæmi, fékk hann tækifæri til
að beita sér fyrir margvíslegum um-
bótum í skóla- og menningarmálum
sem við enn búum að.
Þótt hér hafi verið drepið á fáeina
þætti á langri og farsælli starfsævi
Gylfa Þ. Gíslasonar er mér nú að leið-
arlokum minnisstæðastur maðurinn
sjálfur, vinátta hans, drenglyndi og
tryggð. Fáum á ég jafnmikið að
þakka fyrir stuðning og hvatningu í
lífi mínu og starfi og dýrmætar eru
þær minningar sem við Dóra eigum
frá góðum og glaðværum samveru-
stundum með Gylfa og Gurru á heim-
ilum okkar og annars staðar. Megi sú
bjartsýni og heiðríkja sem einkenndi
afstöðu Gylfa til hinstu raka tilver-
unnar verða ástvinum hans leiðarljós
um ókomin ár.
Jóhannes Nordal.
Við Gylfi Þ. Gíslason vorum sam-
tíma einn vetur í Menntaskólanum í
Reykjavík, og er mér enn minnisstætt
hve þungt mér féll, þá nýkomnum í
skólann, að nokkur atkvæði skyldi
skorta til þess að hann yrði kjörinn in-
spector scholae haustið 1935. Náin
kynni okkar á milli tókust þó ekki fyrr
en ég kom heim frá námi í Svíþjóð að
styrjöldinni lokinni, en þá var Gylfi
orðinn prófessor við hina nýju við-
skiptadeild Háskóla Íslands og stóð
framarlega í röðum Alþýðuflokksins.
Enda þótt ég hefði skipað mér í annan
stjórnmálaflokk en hann, komumst
við Gylfi fljótlega að raun um að fátt
bar okkur á milli í skoðunum og lífs-
viðhorfum. Við höfðum báðir mótast
af þeim nýju sjónarmiðum innan hag-
fræðinnar sem litu á eindregin af-
skipti ríkisins af efnahagsmálum sem
brýna nauðsyn og aðhylltumst hug-
myndir jafnaðarmanna í Vestur-Evr-
ópu um uppbyggingu atvinnulífs og
eflingu velferðar að styrjöldinni lok-
inni. Við Gylfi ræddumst mikið við á
þessum tíma og sátum saman í hag-
fræðinganefndinni svokölluðu, ásamt
þeim Klemensi Tryggvasyni og Ólafi
Björnssyni, auk þess sem við héldum
samræðum vakandi í fámennum fé-
lagsskap hagfræðinga. En hér heima
var við ramman reip að draga. Snögg
aukning þjóðartekna á styrjaldarár-
unum hafði leitt til upplausnar og
verðbólgu og pólitísk sundrung
kreppuáranna reyndist djúpstæð og
langvinn. Ég er enn þeirrar skoðunar
Morgunblaðið/Ólafur K. Magnússon
Vær saa god Flatöbogen, sagði Helge Larsen menntamálaráðherra Dana er hann færði Gylfa Þ. Gíslasyni Flateyj-
arbók árið 1971 við hátíðlega athöfn sem fram fór í Háskólabíói. Fyrstu handritin voru þar með komin heim.
Gylfi Þ. Gíslason heilsar Hannibal Valdimarssyni á flokksþingi Alþýðu-
flokksins 1986, en þeir gegndu báðir embætti formanns á síðustu öld. Á
milli þeirra er Jón Baldvin Hannibalsson, þáverandi formaður.