Morgunblaðið - 02.11.2004, Blaðsíða 24

24 ÞRIÐJUDAGUR 2. NÓVEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
REYNSLAN AF BUSH
Bandaríkjamenn ganga í dag aðkjörborðinu. Valið stendur á milliGeorge W. Bush og Johns F.
Kerrys. Bush komst til valda fyrir fjór-
um árum eftir að Hæstiréttur í Banda-
ríkjunum úrskurðaði að endurtalningu
atkvæða í Flórída skyldi hætt. Hann
hafði boðað að hann myndi stjórna í anda
sátta og samlyndis, en sú varð ekki raun-
in þegar á hólminn var komið þrátt fyrir
það nauma umboð, sem hann hafði.
Stjórn Bush hefur frá upphafi verið viss
í sinni sök, hvergi hefur verið gefið eftir
og sjálfsgagnrýni er ekki til. En það,
sem í upphafi var sjálfsöryggi, virðist nú
vera lítið annað en sjálfbirgingsháttur.
Bush hefur gefið sig út fyrir að vera
almúgamaður. Í kosningabaráttunni er
hann maður fólksins. Aðgerðir hans í
fjármálum hafa hins vegar einkum mið-
ast við að hygla þeim, sem mest hafa
milli handanna. Skattalækkanir eru virð-
ingarvert markmið. Bush hefur hins veg-
ar lækkað skatta og aukið eyðslu. Fjár-
lagaafgangurinn, sem spáð var þegar
hann tók við, fór fyrir lítið, og nú eru
fjárlög með nokkur hundruð milljarða
dollara halla.
Þegar hryðjuverkin voru framin í
Bandaríkjunum 11. september 2001 nutu
Bandaríkjamenn samúðar um allan
heim. Segja má að Bandaríkjastjórn hafi
sólundað þessum velvilja. Þeir nutu
stuðnings í aðgerðum sínum í Afganist-
an, en hafa fengið mikinn mótbyr vegna
og í kjölfar innrásarinnar í Írak. Morg-
unblaðið studdi þá ákvörðun að steypa
stjórn Saddams Husseins af stóli. Hann
framdi svívirðileg grimmdarverk á
langri stjórnartíð sinni og hefði átt að
vera búið að grípa til aðgerða gegn hon-
um fyrir löngu. Hins vegar hefur komið í
ljós að allur málatilbúnaður í kringum
innrásina var byggður á röngum upplýs-
ingum. Bush og hans nánustu samstarfs-
menn fullyrtu að Saddam Hussein hefði
efna- og sýklavopn undir höndum og
hefði reynt að hrinda af stað kjarnorku-
vopnaáætlun, tengsl væru milli stjórnar
hans og hryðjuverkasamtakanna al-
Qaeda og jafnvel var látið að því liggja
að hún hefði með einhverjum hætti
tengst hryðjuverkunum 11. september.
Nú er komið í ljós að innan stjórnkerf-
isins voru þessi gögn umdeild og gáfu
ekki tilefni til þeirra kokhraustu yfirlýs-
inga, sem stjórnin gaf. Bush hefur í
stjórnartíð sinni fylgt stefnu, sem kennd
hefur verið við fyrirbyggjandi stríð.
Grundvöllur hennar er að láta til skarar
skríða gegn ríkjum, sem ógna heimsfriði
með því að koma sér upp gereyðingar-
vopnum af einhverju tagi. Ætlast stjórn
Bush til að tekið verði mark á því næst
þegar hún heldur því fram að beita þurfi
hervaldi vegna þess að útlagaríki stefni
heimsfriðnum í voða með vopnum sín-
um?
Þá eru Bandaríkjamenn komnir í mik-
il vandræði í Írak. Þar hefur án efa verið
unnið mikið verk, þótt lítið sé fjallað um
það í fréttum, en stöðug hryðjuverk og
mannrán sýna hversu illa undirbúið her-
nám Íraks var og það mun verða mjög
erfitt að rétta kúrsinn hvernig sem kosn-
ingarnar í dag fara.
Einn svartasti bletturinn á stjórn
Bush er virðingarleysi hennar fyrir
mannréttindum. Varnarmálaráðuneytið
undir forustu Donalds Rumsfelds fól lög-
spekingum sínum sérstaklega það verk-
efni að finna glufur til þess að geta snið-
gengið Genfarsáttmálann í meðferð
fanga. Þegar upp komst um pyntingar í
Abu Ghraib-fangelsinu í Bagdad var
gerð tilraun til að láta líta út fyrir að um
einangrað fyrirbæri væri að ræða. Nú er
komið á daginn að pyntingarnar voru svo
víðtækar og markvissar að skuldinni af
þeim verður ekki skellt á undirmenn. Í
Guantanamo á Kúbu hafa nokkur hundr-
uð manns setið í fangelsi svo misserum
skiptir án dóms og laga. Yfirlýsingar um
útbreiðslu lýðræðis verða harla ótrú-
verðugar í ljósi þessara aðgerða Banda-
ríkjastjórnar.
John Kerry, öldungadeildarþingmað-
ur frá Massachusetts, hefur ekki verið
atkvæðamikill stjórnmálamaður. Það er
ekki hægt að segja til um það hvernig
forseti hann mun verða út frá stjórn-
málaferli hans og kosningabaráttu. Í
þeim efnum er hann óskrifað blað. Það
er George Bush ekki.
ÓÞÖRF ÁHÆTTA?
Lýsingar íslenzku friðargæzluliðannaþriggja, sem særðust í sjálfsmorðs-
sprengjuárás í Kabúl í Afganistan fyrir
rúmri viku, á aðdraganda árásarinnar í
viðtali í Morgunblaðinu í gær vekja ýmsar
spurningar. Þær snúa að því hver tilgang-
ur „verzlunarferðarinnar“, sem þeir tóku
þátt í, hafi verið, hvort með henni hafi ver-
ið tekin óþörf áhætta og hvort hún hafi
jafnvel stofnað lífi annarra í hættu.
Fram kemur í viðtalinu við friðargæzlu-
liðana að tilgangur fararinnar hafi verið
teppakaup og að yfirmaður þeirra hafi
verið inni í verzlun ásamt fleirum úr frið-
argæzluliði NATO í Afganistan. Jafn-
framt má draga þá ályktun af lýsingum
mannanna að ferðin hafi fyrirfram verið
álitin hættuför.
Fólk hlýtur að spyrja, hvort þessi ferð
hafi verið nauðsynlegur þáttur í því verk-
efni, sem íslenzku friðargæzluliðarnir eru
í Afganistan til að sinna. Friðargæzlulið-
arnir segjast hafa farið í þessa för sjálf-
viljugir, en ummæli eins þeirra benda þó
til þess að ætlazt hafi verið til þess að þeir
færu: „Ég var búinn að lýsa því yfir við fé-
laga mína að ég hefði engan áhuga á þess-
ari ferð því ég væri enginn áhugamaður
um teppakaup. Á því er engin launung en
ef ég hefði ekki farið í þessa ferð hefði því
verið varpað yfir á einhvern annan. Það lá
fyrir að einhvern Íslending vantaði í þetta
og ég skoraðist ekkert undan þegar til mín
var leitað.“
Þegar Íslendingar eru sendir til frið-
argæzlustarfa á átakasvæðum hlýtur það
að sjálfsögðu að vera algert forgangsat-
riði að tryggja öryggi þeirra eins og kost-
ur er. Sú skylda hvílir ekki sízt á stjórn-
endum friðargæzluliðsins.
Sömuleiðis hljóta Íslendingar, sem
sendir eru til að rétta bágstöddum þjóðum
hjálparhönd, að gæta þess í hvívetna að
gera ekkert, sem getur stefnt íbúum
landsins, þar sem þeir starfa, í hættu. Það
er ekki hægt að færa ábyrgðina á voða-
verkinu í Kabúl, þar sem tveir saklausir
borgarar létu lífið, yfir á neinn annan en
tilræðismanninn. Hins vegar hljóta menn
að velta því fyrir sér, þegar þeir telja sig
augljóslega geta átt von á árásum ef þeir
fara út á meðal almennra borgara, hvort
ástæða sé til að búa til kyrrstætt skot-
mark fyrir hryðjuverkamenn í miðri fjöl-
farinni verzlunargötu.
Lýsingar friðargæzluliðanna hljóta að
verða utanríkisráðuneytinu, sem fer með
málefni friðargæzlunnar, tilefni til að
rannsaka málið mjög rækilega og upplýsa
m.a. hver tilgangur ferðarinnar var og
hvernig stjórnendur friðargæzluliðsins
mátu þá hættu, sem að friðargæzluliðum
eða almennum borgurum gæti stafað
vegna hennar. Sömuleiðis þarf að leitast
við að draga nauðsynlega lærdóma af
þessum atburði til að fyrirbyggja að sam-
bærilegur harmleikur endurtaki sig. Á
þessu máli á ekki að taka af neinni léttúð
og rétt er að niðurstöður athugunar ráðu-
neytisins verði gerðar opinberar.
G
rímsvötn, í miðjum Vatnajökli vest-
anverðum, eru virkasta eldstöð á Ís-
landi og talin meðal öflugustu jarð-
hitasvæða heims. Er talið að í
Grímsvötnum hafi orðið yfir 50 eldgos
frá því að land byggðist á Íslandi. Gosið sem hófst í
gærkvöldi er hið þrettánda sem verður í Vatnajökli
frá árinu 1902, þar af hafa tíu eldgos átt upptök sín í
sjálfum Grímsvötnum, síðast árið 1998. Tveimur ár-
um áður varð eldgos í Gjálp, sem telst til Gríms-
vatnasvæðisins.
Skeiðarárhlaup hófst sem kunnugt er um helgina
og hafa slíkar hamfarir margsinnis orðið í tengslum
við eldgos í Grímsvötnum. Það er samspil hraunkvik-
unnar undir jarðhitasvæðinu við jökulbráð sem við-
heldur vatni í Grímsvatnaöskjunni og veldur Skeið-
arárhlaupum. Algengara var áður fyrr að slík hlaup
voru undanfari eldgosa í Grímsvötnum. Er talið að
það hafi síðast gerst árið 1934, þannig að svo virðist
sem svipuð atburðarás hafi gerst nú í fyrsta sinn í 70
ár, þ.e. að hlaup sé undanfari eldgoss.
Fyrsta Skeiðarárhlaupið sem heimildir eru til um
varð árið 1629. Frá þeim tíma og til ársins 1934 komu
hlaup á um tíu ára fresti að meðaltali. Voru þau allt
að 67 rúmkílómetrum að magni og gat rennslið náð
allt að 40 þúsund rúmmetrum á sekúndu. Frá 1934
urðu hlaupin tíðari í Skeiðará, tvö eða þrjú á hverjum
áratug. Gosið í Grímsvötnum 1934 var stórt, sem og
norðan við vötnin fjórum árum síðar, en á tveimur
næstu áratugum töldust gosin minniháttar. Í Morg-
unblaðinu 1. apríl árið 1934 var fyrirsögnin: Stórkost-
legt eldgos í Vatnajökli veldur hlaupi í Skeiðará. Í
undirfyrirsögn stóð: Gosmökkurinn sjest héðan úr
Reykjavík og reiknast 16–17 kílómetra hár. Í sama
blaði var haft eftir næturvörðum í Reykjavík sem
gengu upp að Leifsstyttu á Skólavörðuholti, og
horfðu til austurs, að svo þéttir hefðu „blossarnir“
verið að þeir hefðu talið eina 60 slíka á tveimur mín-
útum.
Eldgosinu spáð fyrir ári
Samkvæmt því sem fram kemur í bók Ara Trausta
Guðmundssonar jarðeðlisfræðings, Íslandseldar, eru
heimildir um að nokkrum sinnum hafi orðið Skeið-
arárhlaup án þess að eldgos brytist út í Gríms-
vötnum. Á 20. öld voru skráð sjö slík hlaup, fyrst árið
1913 og síðan árin 1960, 1972, 1976, 1982, 1986 og
1991. Fyrsta Skeiðarárhlaup á þessari öld, án þess að
eldgos varð, var fyrir tveimur árum. Frá árinu 1998
hefur land verið að rísa í Grímsvötnum og var orði
álíka hátt nú síðustu mánuði og fyrir sex árum. Ha
vísindamenn verið að spá líkindum á því að eldgoss
væri að hefjast í Grímsvötnum.
Þannig lét Freysteinn Sigmundsson, for-
stöðumaður Norrænu eldfjallastöðvarinnar, þau u
mæli falla á haustfundi Jöklarannsóknafélagsins í
október fyrir rúmu ári að búast mætti við eldgosi í
Grímsvötnum innan tveggja ára. Studdist Frey-
steinn þá við landhæðarmælingar með GPS-tækju
sem höfðu verið framkvæmdar í Grímsvötnum og
Kötlu. „Menn ættu að hafa varann á sér gagnvart
Grímsvötnum með sama hætti og vegna Kötlu,“
sagði Freysteinn í Morgunblaðinu 22. október 200
Hann var þá spurður hvort búast mætti við svipuð
eldgosi í Grímsvötnum og varð árið 1998. Freystei
sagði erfitt að segja til um það af nákvæmni en það
mætti teljast líklegt.
Gosið í Gjálp 1996
Segja má að nokkur undanfari hafi verið fyrir el
gosið í Gjálp, um tíu kílómetrum norðan Grímsvatn
í september árið 1996, fjórða mesta eldgosi 20. alda
á Íslandi. Í febrúar það ár varð hrina jarðskjálfta í
Hamrinum, rétt við Grímsvötn og í apríl hljóp
Skeiðará. Skaftárhlaup varð svo í ágúst en að morg
29. september 1996 hófst óvenjuleg jarðskjálftahri
í Bárðarbungu. Jarðskjálftafræðingar stigu þá fra
og spáðu því að gos gæti verið í aðsigi. Stóð hrinan
fram á kvöld hinn 30. september en þá dró skyndi-
lega úr skjálftum en stöðugur órói hófst. Markaði
óróinn upphaf eldgoss og í kvöldfréttum Rík-
isútvarpsins 30. september var gefin út viðvörun u
að eldgos væri yfirvofandi í sprungu undir jöklinum
milli Bárðarbungu og Grímsvatna. Hinn 2. október
hófst svo öskugos þegar gosið náði upp í gegnum jö
ulhelluna.
Fyrstu fjóra dagana var kraftur eldgossins mes
og talið að það hafi brætt um hálfan kílómetra af ís
dag. Í grein sinni í Morgunblaðinu í nóvember 199
benda vísindamennirnir Freysteinn Sigmundsson
Magnús Tumi Guðmundsson og Helgi Björnsson á
Grímsvötn ein virkasta eldstöð á Íslandi og meðal öf
Þrettánda eldg
Vatnajökli frá
Yfir 50 eldgos hafa
orðið í Grímsvötnum
frá landnámi
Mökkurinn frá eldgosinu í Grímsvötnum í desember 1998 var gríðarlegur og flugvélin á myndinni virk