Vikublaðið - 12.11.1993, Síða 8

8
VIKUBLAÐIÐ 12. NOVEMBER 1993
Séreignastefnan þarf að víkja
Laugardaginn 6. nóvember stóð Húsnæðisnefnd
Reykjavíkurborgar fyrir ráðstefnu um félagslegt
húsnæði. Jón Rúnar Sveinsson félagsfræðingur sat
ráðstefnuna, sem varð honum tilefni eftirfarandi
hugleiðinga.
Af einhverjum ástæðum er
mikið um húsnæðisráð-
steíhur og fundi þessa dag-
ana. Samtímis því að Húsnxðis-
nefnd Reykjavíkur fjallaði um fé-
lagslegt húsnæði í Ráðhúsinu við
Tjörnina, hélt Verktakasambandið
ráðstefhu um byggingarmál á
Holliday Inn. Viku áður hafði
Itúseigendafélagið haldið fjöl-
mennan og mikið umskrifaðan
borgarafund um hversu örugg fjár-
varsla væri í steinsteypu á Islandi í
dag.
Horft til baka
Það vill svo til að fyrir nákvæm-
lega 49 áruin, í byrjun nóvember á
lýðveldisárinu 1944, var einnig
haldin mikil og merkileg ráðstefna
um húsnæðis- og byggingarmál
landsmanna. Eftir þessa ráðstefhu
var gefin út sérstök bók, „Bygging-
armálaráðstefhan 1944,“ sem fróð-
legt er að fletta.
Ráðstefnan hófst sunnudaginn
5. nóvember 1944, nokkrum dög-
um eftir að nýsköpunarstjórnin var
mynduð og nokkrum dögum áður
en Goðafossi var sökkt á Faxaflóa.
A byggingarráðstefnunni á lýð-
veldisárinu voru menn býsna mikið
að velta fyrir sér sömu hlutuni og á
húsnæðisráðstefnum okkar daga.
Þeir lögðu mat á hið ríkjandi hús-
næðisástand, reyndu að meta
byggingarþörfina og veltu jafn-
ffamt fyrir sér fjármögnunarleið-
um og hvernig félagslegu skipulagi
húsnæðismálanna væri best háttað.
-.j-Lcngsta greinin í bókinni frá
Byggingarmálaráðstefnunni 1944
er eftir Arnór Sigurjónsson og
byggir á sérstakri úttekt sem Arnór
vann ásamt öðrum fyrir svonefhda
Skipulagsnefhd atvinnumála. Eftir
þennan lesmr rennur sú staðreynd
upp fyrir lesandanum að fyrir hálfri
öld hefur húsnæðisástand hér á Is-
landi að öllum líkindum verið það
versta um norðan- og vestanverða
Evrópu. Einn fyrirlesaranna, Guð-
mundur H. Þorláksson, orðaði
þetta svona:
„Það er hörmuleg staðreynd, að
nokkur hluti þjóðarinnar skuli
þurfa að hafast við í hermannaskál-
um, skúrum og óhæfum kjallaraí-
búðum og í suinum byggðarlögum
landsins skuli 4 af hverjum 5 af
svokölluðum mannahíbýlum vera
spýtnarusl og moldarhaugar."
A sama hátt og að húsnæðisá-
stand hér fyrir hálfri öld var með
því versta sem þekktist í okkar
heimshluta, þá er það jafhvíst að í
dag er húsnæði almennings á ís-
landi eitthvertþað besta sem gerist
í heiminum. A hálfri öld hefur í
rauninni gerst „kraftaverk einnar
kynslóðar" í húsnæðismálum.
Hin „þurra tölfræði" segir okkur
t.d. að fyrir 50 árum bjuggu fimm
manns að meðaltali í hverri íbúð,
sem að jafhaði var þriðjungi minni
en nú. Af íbúðunum taldist einung-
KVENNASAMSTAÐA!
Hvers vegna?
Hvers vegna ekki?
Alþýðubandalagskonur boða tíl fundar um
kvennasamstöðu í stjórnmálum í Kornhlöðunni
laugardaginn 13. nóv. kl. 11-14.
Allar konur velkomnar.
Dagskrá:
Konur í stjórnmálum. Ólína Þorvarðardóttir,
borgarfulltrúi Nýs vettvangs.
Samstarf kvenna þvert á stjórnmálasamtök.
Guðrún Ágústsdóttir, varaborgarfulltrúi
Alþýðubandalagsins.
Samstarf kvenna innan Alþýðubandalagsins.
Sigríður Jóhannesdóttir, varaþingmaður AB í
Reykjaneskjördæmi.
Fundarstjóri: Guðrún Kr. Óladóttir - ABR.
Ef tími vinnst til verður rætt um þátttöku
alþýðubandalagskvenna í Nordisk Forum '94.
Konur í Alþýðubandalaginu.
is um helmingurinn vera í sæmi-
legu ástandi. Húsrými á mann var
rétt rúmlega 15 fermetrar, saman-
borið við að í dag er húsrými á
mann að nálgast 50 fermetra.
En hverfum frá fortíðinni og
snúum okkur að húsnæðisráðstefh-
unni í Ráðhúsinu, annó 1993.
Tvíveldi í húsnœðis-
málum
I opnunarræðu Markúsar Arnar
Antonssonar borgarstjóra kom
einmitt fram tilvísun til hinna gíf-
urlegu framfara í húsnæðismálum
hér á landi, sem lýst var hér að
framan. Markús nefndi hvernig
braggahverfunum var útrýmt með
öflugu átaki á um tíu árum. Jafh-
framt kom fram í rnáli borgarstjóra
hin hefðbundna og allt að því sjálf-
virka lofgerð um sjálfseignastefn-
una. Borgarstjóri gafþarna á vissan
hátt „upp boltann“, því á þessari
ráðstefhu urðu töluvert miklar
hugmyndafræðilegar umræður urn
tilverurétt séreignar á félagslegum
íbúðum.
Annað sem einkenndi þessa ráð-
stefnu var ákveðið „tvíveldi", sem
nú virðist ríkja varðandi félagslegar
íbúðabyggingar og ef til vill varð-
andi húsnæðismál almennt. Annars
vegar hefur myndast sterkur hópur
leiðandi afla í húsnæðismálum með
félagsmálaráðherra Jóhönnu Sig-
urðardóttur í fararbroddi, sem hef-
ur verið að sveigja húsnæðisstefhu
hér á landi í átt að félagslegri
lausnum en áður og meiri viðmið-
um við reynslu Norðurlandanna
og annarra Evrópuþjóða. Meginá-
herslur hjá þessurn hópi er á leigu-
íbúðir og hlutareign sem eignar-
form og á félagasamtök sem rekstr-
araðila.
Hinn póllinn í þessu tvíveldi
hefur töglin og hagldirnar í hús-
næðismálastefnu Reykjavíkurborg-
ar og þá fyrst og fremst í húsnæðis-
nefnd borgarinnar, þar sem mestu
hefðarsinnana í húsnæðismálum
okkar íslendinga er að finna. Þetta
eru þeir aðilar sem standa vilja
sterkan vörð um séreign á félags-
legum íbúðum, þ.e. eignarform
verkamannabústaðakerfisins. Þess-
ir aðilar vilja jafnffamt halda fast
við húsnæðisnefndina sem beinan
framkvæmdaaðila í nafni sveitarfé-
lagsins.
Það kom meðal annars fram í
máli Inga Vals Jóhannssonar deild-
arstjóra í félagsmálaráðuneytinu að
slíkt fyrirkomulag tíðkaðist hvergi
á Vesturlöndum nema helst í Bret-
landi, þar sem menn væru þó að
hverfa frá því og færa byggingar-
frumkvæðið í staðinn til sérstakra
húsnæðisfélaga. Þó hefði jietta fyr-
irkomulag einnig verið við lýði í
Sovétríkjunum meðan þau voru og
hétu.
Bent var á að víðast hvar væru
byggingar og rekstur félagslegra í-
búða látinn í hendur ýmis konar fé-
lagasamtaka, sem þó störfiiðu í
nánu samstarfi við sveitarfélögin.
Ingi Valur benti sérstaklega á vel-
heppnað fyrirkomulag Dana í
þessum efnum. Þar væru frjáls fé-
lagsamtök af ýmsu tagi burðarás
við byggingu og rekstur félagslegra
leiguíbúða. Sveitarfélögin hefðu
hins vegar eftirlit með því að hús-
næðisfélögin færu eftir settum
reglum. Dönsku húsnæðisfélögin
eru öllum opin og geta félagarnir
haft áhrif á ákvarðanir um ffam-
kvæmdir og rekstur. Sömuleiðis er
samkeppni milli félaganna um hag-
kværnni í verði og rekstri íbúð-
anna. Ingi Valur sagðist sjá fyrir sér
svipaða þróun hér á landi á næstu
árum og sveitarfélögin hlytu að
hætta að vera framkvæmdaaðilar í
jafhríkum mæli og nú er. Ingi Val-
ur velti því einnig fyrir sér hvers
vegna Reykjavíkurborg tæki ekki
rekstrarbreytingar Strætisvagna
Reykjavíkur til fyrirmyndar hvað
varðar starfsemi Húsnæðisncfnd-
arinnar.
Hverfandi eignar-
mynaun
Hér á landi hefur félagslegt hús-
næði þá sérstöðu að stærstur hluti
þess telst vera séreign íbúanna.
Þetta einkennir verkamannabú-
staðakerfið og að nokkru leyti
einnig kaupleiguíbúðakerfið.
Grundvallaratriði fyrir séreign á
urrar raunverulegrar eignarmynd-
unar í svo langan tíma væru dæmd
til þess að mistakast. Ríkarður
kornst að þeirri niðurstöðu að með
þessunt breytingum á lögum um
félagslcgar íbúðir, tilkomu kaup-
leiguíbúða, hækkun á fyrningar-
hlutfalli og hækkun vaxta á eignar-
íbúðum sé að hálfu stjórnvalda
unnið markvist að því að koma
eignarfyrirkomulaginu fyrir kattar-
nef.
Lélegt viðhald leigu-
íbúða?
í rnáli Ríkarðs Steinbergssonar,
og reyndar fleiri talsmanna IIús-
næðisnefndar Reykjavíkur, kom
fram mikil vantrú á leiguíbúðum
Markús Öm Antonsson borgarstjóri og Jóhanna Signrðardóttir
félagsinálaráðherra við setningn ráðstcfnu Húsnccðisn cfndar
Reykjavíkur á laugardag, en þar lofaði borgarstjóri séreignar-
hugsjónina í hástert. Mynd: Ól.Þ.
^élagslegu húsnæði er eignarmynd-
un sú er á sér stað yfir lánstímann.
Eðlilega er hún mjög hæg þegar
lánstíminn er langur, t.d. 43 ár eins
og í verkamannabústaðakerfinu.
Lánafyrirkomulag Byggingarsjóðs
verkamanna, hið svonefnda jafn-
greiðsluform, dregur úr eignar-
myndun vegna þess að fyrri hluta
lánstímans greiða menn tiltölulega
litlar árlegar afborganir og því
minni sem vextirnir eru hærri.
Eignarmyndunin minnkar svo enn
ffekar þegar vextir hækka. Af hálfu
löggjafans hafa á undanförnum
árum verið gerða ýmsar ráðstafanir
sem draga mjög úr eignarmyndun í
verkamannabústaðakerfinu.
Þannig var árlegt fyrningarhlut-
fall hækkað verulega árið 1990 og
vaxtahækkunin úr 1% í 2,4% í
byrjun þess árs dró einnig verulega
úr eignarmynduninni. Nú er jaffi-
vel svo komið að framan af láns-
tímanum er hún neikvæð. Kaup-
andi félagslegar eignarfbúðar (svo
er formlegt heiti verkamannabú-
staða samkvæmt félagsíbúðalögun-
um frá 1990) leggur í upphafi fram
10% af íbúðarverðinu, en vegna
1,5% árlegra fyrninga lækkar þessi
eignarhlutur um fjórðung á fyrstu
árunum effir kaup á íbúðinni.
Að 20 árum Iiðnum hefur kaup-
andinn loksins aftur náð upphaf-
legu 10% eignarhluta og eignast
síðan sem nemur um helmingi
upprunalegs íbúðaverðs á þeiin 23
árum sem eftir lifa lánstímans.
I máli Ríkarðs Steinbergssonar,
framkvæmdastjóra Húsnæðis-
nefndar Reykjavíkur, kom frarn
hörð gagnrýni á þessa skerðingu
eignarmyndunarinnar í verka-
mannabústöðunum. Taldi Rikarð-
ur að lög um eignaríbúðir án nokk-
sem húsnæðisformi. Ríkarður vitn-
aði m.a. til reynslu sinnar af heirn-
sókn til HSB í Svíþjóð fyrir urn
tuttugu áruin. Sér hefðu verið sýnd
tvö fjölbýlishús, annað þar sem
íbúðirnar hefðu verið leigðar út en
í hinu hefðu verið eignaríbúðir og
hefðu viðhaldsmál í leigublokkinni
öll verið mjög í skötulíki en í góðu
lagi í eignaríbúðunum.
Þeir ráðstefhugestir sem töldu
sig þekkja til aðstæðna í Svíþjóð
gátu ekki komið því heim og saman
að IISB, systurhreyfing Búseta,
stæði fyrir byggingu og sölu á
eignaríbúðum, heldur gæti þar ein-
ungis verið um að ræða búsetu-
réttaríbúðir. Varð nokkurt þjark
um þetta atriði. Skýringin er trú-
lega sú að almenningur í Svíþjóð
jafnt sem forystumenn HSB telja
búseturéttinn veita fólki það mikið
húsnæðisöryggi að það jafnist á við
fulla eign og sá skilningur hafi ver-
ið hafður uppi við hinn íslenska
gest.
Eftir framsögu Ríkarðs Stein-
bergssonar urðu ýmsir til að and-
mæla því að viðhald leiguíbúða
væri ófrávíkjanlega miklu verra en
viðhald eignaríbúða. Jón frá Pálm-
holti, forinaður Leigjendásam-
takanna, dró mjög í efa það sem
hann nefndi goðsögnina um gott
viðhald eigin húsnæðis.
Hvatti Jón þá sem þessu héldu
fram til þess að skoða surnar þeirra
íbúða í eldri hluturn Reykjavíkur
sem ungu fólki nú um stundir væru
boðnar til leigu, eftir að eig-
endurnir hefðu búið í sömu íbúð
40-50 ár. Astand margra þessara í-
búða styddi sannarlega ekki þá full-
yrðingu að eigendur færu betur
með húsnæði en leigjendur færu
með leiguíbúðir.
Hörð gagnrýni á Hús-
næðisnefnd Reykjavíkur
A ráðstefnunni kom fram sú
gagnrýni á Húsnæðisnefhd Reykja-
víkur að hún sinnti alls ekki þvf
hlutverki sem henni væri ætlað
samkvæmt félagsíbúðalögunum frá
1990. Meðal annars er í lögunum
skýrt kveðið á um samstarf við fé-
lög og félagasamtök sem starfa á
sviði húsnæðismála. Þessu var hús-
næðisnefndin ekki talin sinna í
neinu, en væri hins vegar sjálf að
vasast í víðtækri byggingarstarf-
semi sem miklu bemr væri komin í
höndurn þeirra fjölmörgu verk-
takafyrirtækja sem starfandi eru á
höfuðborgarsvæðinu. Reynir Ingi-
bjartsson, framkvæindastjóri Bú-
seta - landssambands, orðaði þessa
gagnrýni þannig, að sér fyndist
hreinlegast að húsnæðisnefndin
tæki aftur upp heiti Stjórnar verka-
mannabústaða, þar sem nefhdin
starfaði á allan hátt eins verka-
mannabústaðastjórnirnar gerðu
áður, eins og engin lagabreyting
hefði orðið árið 1990 sem fæli
nefndinni almennt umsjónarhlut-
verk um allar tegundir félagslegs
húsnæðis í borginni.
Verða félagslegar eign-
aríbúoir lagðar niður?
Á ráðstefnunni var talsvert rætt
um niðurstöður starfshóps félags-
málaráðherra sem nýlega skilaði á-
liti um reynsluna af félagsíbúða-
lögunum frá 1990. Frá talsmönn-
um Húsnæðisnefhdar Reykjavíkur
kom einkum fram hörð gagnrýni á
þá tillögu þessa starfshóps að fé-
lagslegar eignaríbúðir (verka-
mannabústaðir) yrðu lagðar niður
sem sérstakur lánaflokkur, þar sem
slíkar eignaríbúðir væru einnig fyr-
ir hendi innan kaupleigukerfisins.
Það er ljóst að ýmis spurninga-
merki hrannast nú upp um ffamtíð
eignaríbúða innan félagslega hús-
næðiskerfisins. I rauninni hafa
þessar íbúðir á undanförnum árum
stöðugt verið meir og meir að líkj-
ast leiguíbúðum, um leið og fjarað
hcfur undan eignarmyndun íbúð-
areigendanna. „íbúðaeigendur"
sem búa við þessi kjör eru réttilega
farnir að líta á sig meir og meir sem
leigjendur. Af þessum sökum hafa
þeir sem mest leggja upp úr einka-
eign félagslegra íbúða jafnvel Iagt
það til að lánstími yrði styttur til
þess að auka eignarntyndunina,
jafnvel þó svo að slík aðgerð leiddi
óhjákvæmilega til þyngri greiðslu-
byrði.
Að áliti þess sem þetta ritar felst
einfaldasta lausnin á þessu „vanda-
máli“ einfaldlega í því að gefa eign-
arhugsjónina alveg upp á bátinn og
hætta öllum sjónhverfingum um að
eitthvað annað en leiguíbúðir séu á
ferðinni. Hinn eðlilegi valkostur í
félagslega kerfinu á að vera leiguí-
búðir eða hlutareignaríbúðir, á
sama hátt og tíðkast í öllum ná-
grannalöndum okkar. Eignaríbúð-
ir geta að vissu marki rúmast innan
kaupleigukerfisins, en þá er eðli-
legt að eigin kostnaður fólks sé
hærri og opinber stuðningur ívið
minni.
Heppileg byrjunaraðgerð væri
að inínu mati að gera tilraun með
að breyta nokkrum hluta þeirra í-
búða sem kom til endursölu í
verkamannabústaðakerfinu í leigu-
íbúðir. Takist slík tilraun vel mætti
draga mjög úr þeim kostnaði sem í
dag felst í svonefndri endursölu fé-
lagslegra eignaríbúða.
Höfundur er félagsfræðingur.