Vikublaðið - 29.11.1996, Blaðsíða 7

VIKUBLAÐIÐ 29. NÓVEMBER 1996
Hágæða saltfiskur og síld
Síldarvinnslan Neskaupstað
Gegnt gráu Alþingi stendur
Jón Sigurðsson, sómi Is-
lands sverð þess og skjöld-
ur. Hann er táknmynd sjálf-
stæðisbaráttu stoltrar þjóðar.
Táknmynd sjálfstæðis sem
segir frekar en nokkuð ann-
að; við sjáurn um okkar
Einn fremsti heimspeþingur íslands er Þorsteinn Gylfason,
prófessor við Háskófa Islands. Fvrir skemmstu kom ut ný bók
eftir hann og ber hun nafnið „Ao hugsa á íslenzku”.
Þeir sem stjórna kjósa að hlusta ekki
-ef hlustað væri á rödd heimspekinnar fau*i margt betur,
segir Þorsteinn Gylfason heiinspekingur
- í síðustu bók þinni „Tilraun um heiminn”
eru viðfangsefnin líf eftir dauðann, geðveiki,
réttlæti og lýðræði. Hvert er efni nýju bókarinn-
ar?
„Annarsvegar er það tungumálið og merking
þess enþar fer mest fyrir nýyrðasmíð sem er forn
íþrótt á Islandi og ég hef mínar eigin skoðanir á.
Hinsvegar fjalla ég um líkingar af ýmsu tagi. Hvort
heldur eru líkingar í vísindum, skáldskap eða
hversdagsmáli. Þetta er annar af tveimur þáttum
bókarinnar, hinn fjallar um sköpunargáfuna í list-
um og sköpunarmáttinn í málinu. Ég tel mér trú
um að þetta séu náskyld efni, tungumálið með ný-
yrðum sínum og líkingum og sköpunargáfan al-
mennt í öllum sínum mikilfengleik. Ef það er eitt-
hvað eitt sem ég reyni að sýna fram á í bókinni þá
er það að sköpunarmáttur málsins getur varpað
löndum en á Islandi væru slíkar bækur einungis
skrifaðar fyrir sérfræðinga, tæplega fyrir kennara-
stéttina en alls ekki fyrir almenning. Þetta er hægt
á íslandi og ég þykist vita það af eigin raun. Hálf
þessi bók sem ég er að gefa út núna hefur birst
áður á íslandi, þar á meðal ritgerðin sem bókin
heitir eftir „Að hugsa á íslenzku”. Þær ritgerðir sem
fjalla á einhvern hátt um tungumálið hafa vakið
meiri athygli lesenda en nokkuð annað sem ég hef
skrifað. Meiri athygli en það sem ég hef skrifað um
réttlæti, lýðræði eða annað lif.”
- Hvernig getur heimspekin haft áhrif á þjóð-
félagið - í hverju felst gildi hennar?
„Heimspekin getur haft áhrif á þjóðfélagið með
þeim einfalda hætti að ef hún er lesin hefur hún
margvísleg áhrif á þá sem hana lesa, oft meira og
minna ófyrirsjáanleg. Um áhrif hennar að öðru
„ Þegar heimspekin er lesin
Ijósi á sköpunargáfuna yfirleitt. Sálfræðingar sem
rannsaka sköpunargáfuna ættu til að mynda að
taka mið af nýyrðum og líkingum."
- Er grundvöllur fyrir útgáfu heimspekirita á
íslandi?
„Það hefur verið það og mjög auðvelt að fá
heimspekirit útgefin. Ég gaf út mitt fyrsta rit 1970,
aðeins 26 ára gamall og það gekk vandræðalaust.
Annað mál er hvað þau eru mikið lesin, en það er
sjálfsagt allur gangur á því.”
- A heimspekin erindi til almennings?
„Já, mér sýnist það, stundum er hún beinlínis til
þess gerð að höfða til almennings. Þú nefndir bók
mína „Tilraun um heiminn” en þar er fjallað um
efni sem allur þorri íslendinga hefur áhuga á; lýð-
ræði, réttlæti, annað líf og skýringar á geðveiki.
Þetta eru umhugsunarefni fyrir alla, án tillits til
skólagöngu eða atvinnu fólks. Nýja bókin mín sem
fjallar fyrst og fremst um málspeki er eilítið fjær
vettvangi dagsins en þar kemur á móti að íslend-
ingar hafa fram á þennan dag varðveitt áhuga sinn
á íslensku máli. Til dæmis á hlutum eins og nýyrð-
um, ekki bara að nýyrðastefnu er framfylgt í land-
inu heldur hefur fjöldinn allur af Islendingum
áhuga á að búa til nýyrði og gagnrýna tillögur um
þau. Ég efast um að það þýði að bjóða almenningi
í neinu öðru landi í Evrópu eða N-Ameríku upp á
bók um mál, merkingu og sköpun. í öllum öðrum
eru áhrif hennar margvísleg”
leyti, þá er heimspekin seld undir sömu sök og
önnur fræði. Leiðin getur verið býsna löng frá því
að menn birta niðurstöður sínar og rökin fyrir
þeim, þangað til áhrifa þeirra fer að gæta í um-
ræðum á Alþingi og í forystugreinum dagblað-
anna. Leiðin hefur verið löng fyrir alla þá sem hafa
fjallað um stjórn fiskveiða á Islandi. Það er fyrst
núna, eftir tuttugu ára skrif, sem pess verður vart.
Þetta sést líka í sambandi við nybirta könnun um
skólakerfið, en hún virðist ætla að vekja heilmikla
umræður í fjölmiðlum. Allt sem þessi könnun segir
og máli skiptir er löngu kunnugt á íslandi. Ég hef
skrifað um það grein, eins er með Jón Hafstein
stærðfræöikennara við Menntakólann á Akureyri
og marga aðra, en þeir sem stjórna skólamálum,
menntamálaráðuneytið og fræðsluskrifstofur,
kjósa að heyra það ekki. Svo eru allir steinhissa.
Ef betur væri hlustað á raddir heimspekinga og
annarra fræðimanna væri oft hægt að grípa í
taumana áður en í óefni er komið.”
- Hver eru næstu skref heimspekingsins Þor-
steins Gylfasonar?
„Ég fer í leyfi um áramótin og verð til hausts og
hef ymis verk að vinna sem eru óvenjuleg fyrir
mig. Það er að skrifa inngang að enskri útgáfu á
Njálssögu að þrábeiðni ritstjóra útgefenda, sem er
pappískiljufyrirtækið Wordsworth.”
bgs
æskuástina á balli. Og hún er í ágætri
stöðu hjá hinu opinbera og þau
ákveða að rugla saman reitum sín-
um, hún er kannski með svona
180.000 eða minna. Hann missir allt,
nema 17.000. Þetta ýtir auðvitað
undir það að fólk skrái sig ekki í
sambúð.”
Slysatryggingar eru á meðal þeirra
trygginga sem fólk reynir að svíkja
út úr Tryggingastofnun. Þegar fólk
kvartar undan bakverkjum eða
eytqslun> í öxlum vegna slysa sem
það; hefúr lent í þá getur verið erfitt
að meta hvort satt sé eða ekki. „Það
kemur fyrir að fólk er að láta vita um
einhverja aðra sem eru að svindla á
þessu, en það er voðalega erfitt að
fylgja því eftir”, segir viðmælandi
okkar hjá Tryggingastofnun.
Hundruð milljóna
svikin út
Allt ber hér að sama brunni. Mikið
5 er um að fólk sé að fara framhjá
] kerfinu. Ymist er það af ásetningi
eða vegna þekkingarleysis og mis-
skilnings. Nær ómögulegt er að taka
saman í einhverja upphæð þá fúlgu
sem árlega er svikin út úr sjóðum
hins opinbera. Það má þó draga þá
ályktun að allt f allt skipti þetta
hundruðum milljóna. Einn af við-
mælendum okkar benti á í framhjá-
hlaupi að Svíar og Norðmenn hefðu
mikið meira eftirlit með þessu heldur
en íslendingar. Þá hlýtur sú spuming
að vakna hversu langt sé hægt að
ganga í þeim efnum. Friðhelgi einka-
lífsins er einn af homsteinum per-
sónufrelsis í lýðræðisþjóðfélagi. Er
fólk tilbúið til að fóma því vegna
þess að sumir geta ekki farið eftir
reglum? Verðum við ekki að byggja
þjóðfélagið upp á þeirri meginreglu
að fólk sé almennt heiðarlegt, eins
og fram kom í máli eins viðmæland-
ans. Þá hlýtur málið að snúast um
það að gera verður öllum almenningi
ljóst að þjófnaður frá hinu opinbera
er ekki léttvægari heldur en þjófnað-
ur sem beinist gegn einstaklingum.
Að svíkja og ljúga út bætur sem ætl-
aðar eru þurfandi fólki er siðlaust at-
hæfi, hvort sem menn telja sig þurfa
meiri aðstoð en aðrir. Meirihluti al-
mennings gerir sér grein fyrir þessu.
Hjá hinu opinbera hvflir sú skylda
hins vegar að gera samfélagslegar
tryggingar þannig úr garði að fólki
sé ekki beinlínis refsað fyrir að vera
heiðarlegt. Að kerfið ýti ekki undir
óheiðarleika.
rm