Vikublaðið - 29.11.1996, Blaðsíða 9

VIKUBLAÐIÐ 29. NÓVEMBER 1996
UPPMEÐ
BURT MEÐ BAKSLEIKJUVIÐBIT
• •
Ogmundur Jónasson
hélt erindi á ráð-
stefnu fjármálaráð-
herra um nýskipan í ríkis-
rekstri að Hótel Sögu sl.
þriðjudag. Fyrirlestur Ög-
mundar kallaðist „Breytt
umhverfi starfsmannsins ”. I
upphafi máls síns fjallaði
Ögmundur um stjómenda-
hyggjuna í fjármálaráðu-
neytinu og Ráðhúsi Reykja-
víkur, þar sem verið er að
fela stjórnendum aukin völd
og ábyrgð.
Síðan sagði Ögmundur:
„í hverjti felaxt aukin völd forstjór-
ans?jí’fyrsta lagi gera lögin ráð fyrir
])ví að hann hafi meira svigrúm til
verkstjórnar - í. þessu samhengi er
rétt að vekja athygli á þeirri hugsun
sem fram kemur í greinargerð frum-
varpsins um réttindi og skyldur opin-
berra starfsmanna og er orðuð á þann
veg, að mikilvægt sé að starfsfólki sé
gerð grein fyrir því til hvers ætlast er
af því. Með öðrum orðum, starfs-
maðurinn er ekki sjálfstæður og
skapandi einstaklingur heldur tæki
sem stjómandinn beitir.
í öðru lagi er svigrúm til að segja
síarfsmönnum upp störfum aukið,
biðlaun eru úr -sögunni. forstióri fær
völd til að þvinga fólk tif að sinna
storfum í allt að hálft ár eftir upp-
sögn starfsmanns, þ.e. þremur mán-
uðum umfram uppsagnarfrest, ef
honum býður svo við að horfa og
þess má geta til upplýsingar að
samninganefnd ríkisins hefur lagt til
við samningaborð að við komandi
kjarasamninga verði gengið enn
lengra en lögin gera ráð fyrir í þá átt
að ráða fólk - allt að einu ári - með
einnar viku uppsagnarfresti í stað
þriggja mánaða.
Auðveldara að reka fólk
Fýrirlesari frá ráðgjafafyrirtæki sem
ráðíagt hefur sveitarfélögum um
þjónustusamninga og einkavæðingu
orðaði kosti þessa fyrirkomulags á
mjög skýran hátt á ráðstefnu hér í
þessu húsi fyrir fáeinum dögum.
Hann sagði : „Sveigjanleiki í rekstri
verður meiri, t.d. varðandi opnunar-
tíma og bakvaktir og hægt er að fela
sama starfsmannninum fjölþætt
verkefni. Einnig er samdráttur í
rekstri auðveldari því ekki þarf að
segja upp opinberum starfsmönnum
og greiða biðlaun”. Svo mörg voru
þau orð. Reyndar voru þau miklu
fleiri og flest á þennan veg.
En hvað hafa lögin um réttindi og
skyldur með einkavæðingu að gera?
Markmiðið með lögunum er að
skapa svipaðar aðstæður innan opin-
bera kerfisins og ríkja á markaði. Því
eins og áður segir á það ekki að
skipta máli hver framkvæmir verkið,
opinber aðili eða einkaðili. Forsend-
umar eiga að vera hinar sömu. Gera
eigi „forstjórum auðveldara en nú er
að miða fjölda starfsmanna við raun-
vemlega starfsmannaþörf stofnunar”
einsog sagði orðrétt í greinargerð
með lagaftumvarpinu um réttindi og
skyldur og greiða kaup samkvæmt
lögmálum markaðarins.
Viðbótarlaun eru
rangnefni
Og þar erum við komin að hinum
margumræddu viðbótarlaunum. í
rauninni er rangnefni að tala um við-
bótarlaun því ætlunin er ekki að
hækka launin sem viðbótinni nemur.
Ætlunin er að búa til launakerfi þar
sem gmnnlaun vega minna en nú
gerist. Ofan á grunnlaun komi hins
vegar álag. Umræða um fyrirkomu-
lag af þessu tagi er ekki einskorðuð
við Island. Hatrammar deilur geisa
nú á Norðurlöndum og víðar þar sem
■atvinnurekendur þrýsta mjög'á;fyrjr-
komulag af þessu tagi. í Danmörku
hafa komið fram kröfur af hálfu ríkis
og sveitarfélaga að gmnnlaun verði
lækkuð um 10 til 20 % en möguleik-
ar til viðbótarálags auknir að sama
skapi. Með þessu móti er hluti launa-
myndunarinnar á valdi forstjórans,
hann verðalunar þá sem gera vel en
hinir sem ekkert fá geta væntanlega
sjálfir sér um kennt. Með þessum
hætti er ætlunin að örva starfsmenn
til dáða, brýna þá einsog önnur verk-
færi.
Launamisréttið eykst
Enda þótt mikið hafi verið um það
rætt á íslandi að launakerfi hins op-
þess að reka fólk þýða minna starfs-
öryggi fyrir starfsfólk.
- Eftir því sem gmnnlaunin vega
minna í launamynduninni en viðbót-
in meira þeim mun meira verður
starfsmaðurinn háður þeim sem við-
bótina skammtar enda leikurinn til
þess gerður að hann fái á honum
matarást.
Baksleikjan
Danir kalla þetta ekki viðbót heldur
fedtrövs-tillæg, sem myndi útleggst
baksleikjuviðbit, ekki beint yndislegt
hugtak en með því er gefið til kynna
hvað það getur kostað að njóta slíkr-
ar viðbótar á laun.
raunvemlega vakir fyrir fjárveitinga-
valdi ftjálshyggjuríkisstjómar gagn-
vart þeirri starfsemi sem þeim er
treyst fyrir.”
Ögmundur tók síðan Nýja-Sjáland
sem dæmi um misheppnaðar tilraunir
í þessa áttina. „Alls staðar hefur
þetta fyrirkomulag þjónustusamn-
inga og breytts launafyrirkoumlags á
forsendum stjómandans, leitt til auk-
ins launamisréttis. Afleiðingin hefur
því miður einnig orðið sú að þjónust-
ustigið hefur versnað þrátt fyrir ær-
inn tilkostnað við opinbert eftirlit,
sem hefur reynst nauðsynlegt til að
koma í veg fyrir að notandinn verði
hlunnfarinn.”
Ögmundur Jónasson: Danir kalla þetta ekki viðbót heldur fedtrövs-tillæg, sem
myndi útleggast baksleikjuviðbit, ekki beint yndislegt hugtak en með því er gefíð til
kynna hvað það getur kostað að njóta slíkrar viðbótar á laun.
inbera sé hmnið og ónýtt þá er stað-
reyndin sú að þorri manna fær greitt
samkvæmt umsömdum launatöxtum.
Þeir launataxtar em of lágir - enn
sem komið er, en það er önnur saga.
Öðm vxsi er þessu farið á almennum
launamarkaði. Þar er láglaunafólkið
víða á afar lágum kauptöxtum, bund-
ið við taxtana sem era jafnvel lægri
en tíðkast hjá hinu opinbera. Hópar
starfsmanna em hins vegar yfirborg-
aðir, á launum langt umfram kaup-
taxta og kemur í ljós við nánari
skoðun karlar em almennt með
miklu meiri yfirborganir fyrir dag-
vinnu en konur. Hugmyndin með
viðbótarlaunakerfinu er að búa til
samsvarandi kerfi hjá hinu opinbera;
launakerfi þar sem miklu meiri mis-
munun er en almennt tíðkast hjá ríki
og sveitarfélögum.
Að siglaundir
fölsku flaggi
Það er mjög skiljanlegt að fjármála-
ráðherrann,' sem er maður meðvitað-
ur um hvert hann stefnir, skuli streit-
ast gegn því að semja við stéttarfé-
lögin um hin svokölluðu viðbótar-
laun því hugmynd hans er sú að þau
verði markaðsþátturinn í launamynd-
uninni en um leið og um þessar
greiðslur yrði samið væri botninn
dottinn úr hugmyndafræðinni. Allt
tal síðastliðið vor við umræðuna um
lögin um réttindi og skyldur, að sett-
ar yrðu sérstakar reglur til að bæta
hlut kvenna eða láglaunahópa al-
mennt, vom því miður blekking, og
það mjög gróf blekking, því það er
gróft aðsigla undir fölsku flaggi.
En hver em viðhorf starfsmanna til
þessara breytinga? í fyrsta lagi má
hverju bami vera augljóst að á
sveigjanleika forstjórans er önnur
hlið og hún snýr að þeim sem
sveigður er, það er starfsmanninum.
- Aukin völd forstjóra hafa í för með
sér minni áhrif starfsmanna.
- Minni tilkostnaður við að leggja
niður störf og aukin völd forstjóra til
Það er mjög mikilvægt að ekki verði
ruglað saman greiðslum af þessu
tagi, það er að segja greiðslum á for-
sendum forstjóra, við umsamdar
launahækkanir á forsendum stéttarfé-
laganna og samþykktar af félags-
mönnum við samþykkt kjarasamn-
inga.
Lítum ögn nánar á þetta kerfi og þá
hugsun sem býr að baki. Launamun-
ur er kerfisbundin mismunun. Sú
mismunun getur byggst á ólíkum
forsendum, menntun, álagi, ábyrgð,
sterkri samningsstöðu eða öðmm
þáttum.
Nú er auðvelt að færa að því rök að
mismunun sem byggir á einstak-
lingsbundnum dugnaði sé réttlátari
en mismunun sem byggir á þeim
þáttum sem hér voru nefndir.
En hér ber að hafa í huga mikilvægar
félagslegar hliðar og þá einkum
tvennt:
1) Flestum einstaklingum finnst þeir
vera sérstaklega hæfir og duglegir.
2) Flestum einstaklingum finnst þeir
vera of lágt launaðir.”
Leiðin til launaleyndar
Síðan ræddi Ögmundur það sem
hann kallar launaleyndina og fullyrti
að reyndin er sú að „það er ekki hinn
duglegi og hinn iðjusami sem fær
umbun heldur hinn sem er í náðinni
en þangað hefur hann oftar en ekki
komist með hnjáliðamýkt. Það segir
sig sjálft að eitthvað meira en lítið er
bogið við kerfi sem ekki þolir dags-
ljós. Þess vegna em starfsmenn því
almennt andvígir”.
Og Ögmundur spurði síðan hverjir
það væm sem vildu svona kerfi og
sagði um stjómendur:
„Þeir gera sér grein fyrir skaðlegum
áhrifum launaleyndarinnar, og vildu
helst vera lausir undan því að semja
beint um laun. Þeir vita sem er að
góður starfsandi er öllu öðm mikil-
vægari og líklegri en allt annað til
árangurs. Laun sem stjómtæki þygg-
ir á gamalli og úreltri hugsun. I öðm
lagi gera^þeir sér grein fyrir því sert) _
Grunnlaunahækkun
fyrir alla
Og Ögmundur hélt áfram: „Fyrir
samfélagið allt er það íhugunarefni
að með þvf að bijóta niður grann-
launakerfið - sem veitir öllum vöm
og tryggingu hvort sem hann er ung-
ur og áhugasamur eða gamall og
þreyttur, karl eða kona, - er samfé-
lagið að afsala sér möguleikanum á
því að draga á markvissan og yfir-
vegaðan hátt úr iaunamun og þar
með launamisrétti kynjanna.
Anita Hariman sem var hér á dögun-
um á vegum Jafnréttisráðs tók sér-
staklega fram í sínum málflutningi
að ókynbundið starfsmat væri sú leið
sem best hefði gagnast til að draga úr
launamun kynjanna en gmndvallar-
forsenda þess að það skilaði árangri
væri að starfsmatið tæki til viðbótar-
launa, ekki einvörðungu gmnnlauna.
Atvinnurekendavald, hvar sem það
er að finna hvort sem er hjá ríkis-
valdi, sveitastjómarvaldi eða Reykja-
víkurvaldi, verður að gera það upp
við sig á hvaða forsendum það vill
hækka laun starfsfólks.
Það hefur sýnt sig hjá ýmsum stofn-
unum.að áhugavekjandi tilraunir til
að örva fólk til afkasta skila oftast
nær árangri og nú síðast hafa menn
ráðist í slík verkefni hjá Rafmagns-
veitum Reykjavíkur. Það er gott að
færa yfirvinnu inn í launataxtann og
það er gott að örva starfsfólk til að
leita léiða til að gera vinnu sína
markvissari og þannig búa í haginn
fyrir styttri vinnutíma. Þetta má gera
með margvíslegu móti og hefur
reyndar verið gert á ýmsBm vinnu-
stöðum í áranna rás.
Gamaldags
húsbóndavald.
En því verður hins vegar ekki trúað
fyrr en á verður tekið að skilyrði til
að hækka þau smánarlaun sem fólki
er boðið upp á hjá ríki og borg sé að
starfsfólk taki sig á í starfi umfram
það ,sfm á það þefur,yerið lagt. .Stað-
reyndin er sú að vinnustaðir hjá ríki
og Reykjavíkurborg, svo sem sjúkra-
húsin, em of fáliðaðir og fólk undir
ómanneskjulegu álagi. En auðvitað
er hægt að beita öllum brögðum til
að koma á bónuskerfi hjá hinu opin-
bera ekki síður en í fiskviimslunni.
Og það segir sína sögu þegar þeir
viðsemjendur sem fara með mál heil-
brigðis- og menntastofnana em famir
að tala um ágóðahlut starfsmanna af
starfseminni; nokkuð em menn þá
famir að fjarlægjast það þjónustu-
hlutverk sem þolinmóður og um-
hyggjusamur sjúkraliði sýnir í starfi
þegar honum best tekst upp.
Eða trúa menn því virkilega að
skólastofan eða sjúkrastofan, eða
tökum nánast hvaða vinnustað sem
er - að hann verði betri og skemmti-
legri þegar hver einasti starfsmaður
hugsar um það dag og nótt hvað
hvert viðvik gefur í aðra hönd. Og
finnst mönnum það virkilega væn-
legt til árangurs að stilla upp sem
andstæðum stjómendum og starfs-
mönnum. Einhverjum finnst þeir ef-
laust vera afskaplega nútímalegir
með þessum breytingum en í raun er
verið að taka upp gamaldags hús-
bónavald.
Bætum starfsandann
Hvað er þá til ráða? Það á að bæta
starfsandann og það á að hækka
gmnnlaunin vemlega. Hjá öllum,
líka þeim sem em orðnir gamlir og
þreyttir. Og það á að afnema allt
sporslukerfi.
Mönnum verður tíðrætt um að launa-
kerfið sé ranglátt og ógagnsætt. Það
er vissulega ranglátt en ógagnsætt er
það ekki. Launakannanir hjá Reykja-
víkurborg og Norræna jafnlauna-
verkefninu leiddu í ljós að launamis-
réttið væri einkum að finna í yfir-
borgunum. Þessar yfirborganir em
hins vegar gagnsæjar. Þær heita bíla-
peningar og yfirvinna, það er að
segja greiðslur umfram það sem unn-
ið er eða ekið. Hvort tveggja em
auðskiljanlegar mælieiningar. Það er
hægt að mæla hve mikið starfsmað-
urinn ekur eða hve lengi hann vinn-
ur. Ef það er gert kemur í ljós að þeir
sem standa ofarlega í stjómkerfinu fá
meira á kostnað hinna. Mælieiningin
er því ekki vandamálið heldur sá sem
mælir. eða öllu heldur sá sem
skammtar, forstjórinn og nú á að búa
til kerfi sem færir honum aukin völd
í hendur.
Burt með sporslukerfið
Það kerfi sem nú er verið að bjóða
upp á er hins vegar ógagnsætt. Vís-
bending um hvert stefnir era svokall-
aðar starfseiningar sem kjaranefnd
og kjaradómur hefur tekið upp. Þær
eru blanda yfirvinnu og álags og
ábyrgðar. Með öðmm orðum ekki er
lengur hægt að sjá fyrir hvað er verið
að greiða hverju sinni.
Um þetta þarf ekki að hafa mörg orð
önnur en þau að misrétti á að afnema
ekki festa í sessi. Það er ótrúlegt hve
langt ráðamenn eru tilbúnir að ganga
í feluleik og ekki síður í viðleitni til
að skjóta sér undan ábyrgð. Eða
hvað skyldi mönnum þykja eðlilegt
að bjóða skrifstofumanni sem ekki
þykir verðugur viðbótalauna. Því
væntanlega verða margir án þeirra -
eins og tíðkast hjá láglaunafólki á al-
mennum vinnumarkaði.
Hagsmunir þjónustustarfsemi á veg-
um hins opinbera eru að skapa rétt-
látt kerfi. Góð mannsæmandi gmnn-
laun og vinnuumhverfi þar sem ein-
staklingnum er gert kleift að ganga
uppréttur. Það er starfsmaðurinn en
ekki stjómandinn sem stendur not-
andanum næst. Ef allt er með felldu,
starfsmaðurinn býr við starfsöryggi
og ánægju á réttlátum vinnustað þá
emm við nú flest þahnig gerð að
okkur langar til að vinna vel, að
sinna þjónustuhlutverki okkar gagn-
vart meðborgaranum og samféalginu
eins vel og best verður á kosið.”