Frjáls þjóð - 24.08.1957, Blaðsíða 4

tjílattgarclacjinn 24• ágúit .1957 —
FRJÁLS ÞJ□Ð
StikupMótti? í ýeMui/n
TT'yrr á tímum var það einn
helzti vegur ungra stúlkna
til aukinnar menningar að fara
í vist á góðum heimilum. Það
þætti ekki veglegur skóli nú á
dögum, en samt hefur þetta oft
orðið að verulegum notum. Sé
lesin niður í kjölinn lífssaga
fólks á nítjándu öld, fer ekki
hjá því, að greinileg merki
finnist um meiri myndarskap
og menningarbrag þess fólks,
sem til dæmis dvaldist lang-
dvölum í Viðey hjá höfðingjum
þeim, er þar sátu, heldur en
almennt gerðist. Var hvort
tveggja, að höfðingjasetrin gátu
valið úr fólki sökum þess, að
þar þurfti ekki að óttast hungur
og harðrétti, og svo hitt, að þar
sá fólkið íyrir sér meiri mynd-
arbrag en annars staðar. Því
opnaðist víðari sjóndeildar-
hringur, og það kynntist nýjum
háttum. Þegar það kom aftur
úr slíkum vistum, fylgdi því
dálitið af þeirri virðingu, sem
þessi fyrirmannaheimili nutu
í landinu. Það hafði forfram-
azt.
Ekki þótti það þó sízt fínt, ef
stúlkur af góðum ættum urðu
þjónustustúlkur eða stofuþern-
ur. „jómfrúr*1, á heimilum fyrir-
fólks. Það hefðarfólk, sem svo
mikið hafði við sig, var að
sönnu harla fátt, svo að þetta
hlutskipti gat ekki fallið nema
fáum stúikum í skaut. Þó voru
jafnan á hinum mestu höfð-
ingjasetrum landsins ein eða
tvær stofustúlkur, jafnvel þrjár,
og kaupmenn ýmsir og stöku
fyrirmenn aðrir höfðu á sér
sama snið. Dæmi finnast meira
að segja um s'iikt meðal emb-
ættislausra bænda.
Nokkuð aigengt var, að til
þessa veldust fyrirmannadætur,
sem misst höfðu föður sinn eða
forsjá, áður en þær staðfestu
ráð, sitt.
©
[eðal þessara heimila voru
Jskupssetrin. Þegar þangað
voru ráðnar stofuþeinur, var
að sjálfsögðu ekki tekið af verri
endanum.
Laugarnes var sem kunnugt
er biskupssetur um alllangt
skeið á fyrra helmingi nítjándu
aldar. Þar sat Steingrímur
Jónsson sina biskupstið. Bisk-
upsfrúin var Valgerður Jóns-
dóttir, enginn viðvaningur við
stjórn stórra og virðulegra
lieimila, því að hún hafði einnig
verið síðust biskupsfrú í Skál-
holti, seinni kona Hannesar
biskups Finnssonar. Áratug
eftir lát þessa síðasta Skálholts-
biskups giftist hún fyrrverandi
skrifara hans, Steingrími Jóns-
syni, er þá var lektor í Bessa-
staðaskóla, en var skipaður
biskup 1824 eftir Geir Vídalín.
Átján ára gömul hafði hún gerzt
biskupsfrú í Skálholti við hlið
fimmtugs manns. Rösklega
fimmtug settist hún aflur í
sama sæti í Laugarnesi við hlið
Steingríms.
Faðir hennar, Jón sýslumaður
Jónsson á Móeiðarhvoli, var
Fyrsti hluti
einn auðugasti maður landsins
á sinni tíð. Sá auður hefur að
sjálfsögðu varpað miklum
ljóma á hann og ætt hans, auk
þess sem hann var sjálfur tal-
inn mannkostamaður og lærður
vel að þeirrar tíðar hætti. Hitt
skipti nokkuð í tvö horn, hvern
orðstír börn hans gátu sér. Einn
sona hans var Jón umboðsmað-
ur á Stóra-Ármóti, er þótti af-
bragðsmaður, en annar var
Guðbrandur sýslumaður i Feigs
dal vestur, sem bæði var talinn
lítt kunnandi og ranglátur og
sérdrægur í meira lagi, þótt
kammerráð yrði hann að nafn-
bót.
Meðal dætra Jóns á Móeiðar-
hvoli var Ragnheiður, sem
giftist Helga rektor á Móeiðar-
hvoli, Sigurðssyni frá Miðfelli á
Hvalfjarðarströnd, dóttursyni
Torfa prcsts Hannessonar, sem
drukknaði í Leirá veturinn
1728. Um Helga konrektor er í
annála fært, að honum voru
látnir í té tuttugu ríkisdalir af
gjöf, sem send var hingað til
lands þurfamönnum til handa
eftir móðuharðindiíi. En það
var að vísu áður en hluti Mó-
eiðarhvolsauðs féll honum í
skaut.
Meðal barna Helga konrekt-
ors og Ragnheiðar var Þor-
steinn, síðar prestur í Reyk-
holti, einn þeirra ungu ágætis-
manna, sem mestar vonir voru
tengdar við á æskudögum
Jónasar Hallgrímssonar og lifir
enn í minningu þjóðarinnar af
erfiljóði Jónasar.
Þegar Þorsteinn Helgason var
í bernsku, var Steingrímur,
síðar biskup, prestur í Odda.
Þar var Þorsteinn mörg ár við
jnám í skjóli Valgerðar, móður-
systur sinnar, en sigldi síðan til
háskólanáms sevtján ára gamall
og gat sér hinn bezta orðstír
ytra.
G
T Tm þessar mundir sat öldruð
^ kona, Sigriður Örum, ekkja
Jens Örums kaupmanns og
systir Geirs biskups Vídalíns,
að Hallfreðarstöðum í Hróars-
tungu og hafði mörgum barna-
börnum forsjá að veita.
Faðir hennar var séra Jón
Vídalín Jónsson í Laufási,
sonur Helgu Steinsdóttur bisk-
ups á Hólum og sonarsonur Páls
lögmanns, en móðir hennar var
Sigríður Mágnúsdóttir prests í
Húsavík, systir Skúla fógeta,
svo að ekki skorti ættgöfgi.
Dóttir Sigriðar Örum, sem
Malena hét, hafði áttan Pál
sýslumann Guðmundsson frá
Krossavík, en þeir feðgar höfðu
mann fram af manni verið
sýslumenn í Norður-Múlasýslu.
Páll sýslumaður dó ungur
frá allmörgum börnum og Mal-
ena, kona hans, áratug síðar.
Ein dætra þeirra Páls sýslu-
| manns og Malenu bar nafn
Sigríðar ömmu sinnar. Iíún var
tvítug árið 1829, og var þá
amman fyrir skömmu dáin. Þá
skipaðist svo, að hin munaðar-
lausa sýslumannsdóttir var látin
ganga þann veg ungra, ættbor-
inna stúlkna, sem hlotið höfðu
breið skörð í frændgarð sinn,
að framast á fjarlægu höfð-
ingjasetri og vinna upp foreldra-
missinn. Það var afráðið, að
Sigríður Pálsdóttir gerðist þjón-
ustustúlka hjá biskupshjónun-
um í Laugarnesi.
Sumarið 1829 hélt hin unga
stúlka í langferðina að austan.
Hún fékk fyrst samfylgd Gríms
amtmanns Jónssonar úr Vopna-
firði í Eyjafjörð og þaðan nýja
samfylgd vestur sýslur og suð-
ur heiðar. Á þann veg var þá
háttað ferðalagi sýslumanns-
dóttur af Fljótsdalshéraði, sem
fór í vist suður að Viðeyjar-
sundi. Við komuna í Laugarnes
var hún titluð jómfrú — virð-
ingarheiti, sem féll fáum í
skaut.
T\að mun hafa verið gömul
-*• ráðstöfun vandamanna, að
Þorsteinn Helgason frá Móeið-
arhvoli skyldi eiga frændkonu
sína, Sigriði, dóttur Hannesar
biskups og Valgerðai- biskups-
frúar í Laugarnesi. Höfðu þau
Valgerður og Steingrímur bisk-
up haft hönd í bagga með hon-
um og biskupsfrúin lánað hon-
um peninga óbeðið, þegar hon-
um lá á.
Flestum mun hafa þótt lán
Þorsteins mikið og braut hans
greið til álits og efna. Einhvern
kann að hafa dreymt um, að
þar væri efni í nýjan biskup,
þegar Steingrímur féili frá, og
þótt það vel eiga við.
Þorsteinn var á hinn bóginn
þaulsáetinn í Kaupmannahöfn,
en æskublómi biskupsdóttur-
innar að því kominn að föina.
Loks kom þó Þorsteinn heim
upp úr miðju sumri 1830 og
flutti föggur sínar að Laugar-
nesi. Þar hefur honum að sjálí-
sögðu verið tekið tveim hönd-
um og biskupshjón litið glöð-
um augum til dags, er þessi
efnilegi maður, sem fyrir ágæti
sjálfs sín og styrk voldugra
frænda og venzlamanna gat
skjótt hafizt til hinna álitleg-
uesu embætta, gengi að altarinu
með Sigríði Hannesdóttur.
Sigríði hefur án efa þótt
mannsefni sitt gott, enda mátti
henni finnast svo. Gáfur Þor-
steins voru ótvíræðar, og góða
menntun hafði hann hlotið. Er-
lendis hafði hann numið háttu
danskra menntamanna. í æð-
um hans rann blóð hinna virðu-
legustu höfðingjaætta í landinu.
í ættum hans voru biskupar,
lögmenn og sýslumenn og
mergð presta. Hann var efni í
framasælan embættismann.
Að álitum var hann einnig
vænn maður, flestum hærri
vexti, fríður sýnum og þrek-
mikill. Andlitið var fremur
stutt og kringluleitt, hörundið
bjart, hárið jarpt. Við fyrstu
fundi var hann fálátur, en að
jafnaði viðræðugóður, þegar
hann hafði verið tekinn tali.
Það fór þó svo, að þetta unga
glæsimenni hafði ekki langar
setur hiá festarmey sinni um
sinn. Hann hélt skjótt austur í
sveitir, dvaldist um hríð hjá
móður sinni og ferðaðist tals-
vert um Suðurland, þar sem
hann hafði átt sín unglingsár.
Undir haustið tók hann þó á
sig náðir í Laugarnesi.
En sú veturseta varð samt
með öðrum hætti en menn
höfðu búizt við.
•
I^'inn bræðra Sigríðar Páls-
■J dóttur frá Hallfreðarstöð-
um var Páll amtsskrifari á Arn-
arstapa hjá Bjarna amtmanni
Þorsteinssyni, sem kvæntur var
Þórunni Hannesdóttur, eldri
dóttur Valgerðar biskupsfrúar.
Jafnan hafði verið kært með
þeim Páli amtsskrifara og Sig-
ríði systur hans, enda þótt hún
væri á barnsaldri, er hann fór í
fjarlægð. Hann var líka vinur
Steingríms biskups, því að hjá
honum hafði hann verið við
stúdentsnám. Enn var gamall
og gróinn kunningsskapur frá
námsárunum í Odda með Páli
og Þorsteini Helgasyni.
Þessum bróður sínum hafði
Sigríður byrjað að skrifa bréf,
þegar hún var hálfvaxin telpa,
og segja honum frá hesti sínum
og ltind og öðrum þeim hugðar-
efnum, sem fönguðu barnshug-
ann. Eitt af þessum barnabréf-
um sínum hóf hún með þessari
vísu:
Vil ég ekki, að veröid það
viti og hermi sínum,
að kunni ég ei að klóra blað
kærastanum mínum.
Þau systkinin héldu síðan
uppi tíðum bréfaskiptum um
tugi ára, og oft leitaði Sigríður
ráða hjá Páli, þegar henni bar
vanda að höndum.
í
K A 1» !H R
L E S E \ A
Barnaskólarnia* næst?
girt hefur vcrið frótt íun það í
blöðum, að sjö íslcnzkir gagn-
fræðaskólanemendur sóu nýlega
farnir til Bandaríkjanna til þess
að stuinla nám uin eins árs skeið
við bandariska gagnfræðáskóla.
l>að er bandariskur fólagsskapur,
sem ncfnisl Ameriean Field Ser-
viee, er gengizt hefur fyrir þessu
og útvegað nemendunum ókeypis
skólávist, en Íslenzk-ameríska fó-
lagið hefur annazt alla fyrir-
greiðslu liór á landi. Ætlunin er,
að starfsemi þessi verði aukin,
þvi að íslenzk-ameriska fóhigið
gerir sór vonir um, að á næsta
ári fari 15 islenzkir gagnfræða-
skólanemendur til náms i Banda-
rikjunum.
Af tiletni þessarar fróttar hljóta
margir íslenzkir foreldrar að
varpa lrani þeirri spurningu,
hvort farið só út á heppilega
braut með því að senda íslenzka
unglinga á fermingaraldri liópum
saman til slikrar náinsdvalar i
annarri heimsálfu. Að hvaða
gagni keniur unglingunum þetta
námsár við gerólík skilyrði og

Óstjórnin á Reykjavíkurbæ III
Mannvirki h.f.
Að þessu sinni verður rakin
hór ádeila Bárðar Daníelsson-
ar hæjarfulltrúa á viðskipti
bæjarstjórnarmeirihlutans við
hyggingarfyrirtækið Manil-
virki h.l'
Nokkrir efnaðir Reykvík-
ingar, sem standa mjög nærri
hjarta bæjarstjórnarmeiri-
hlutans í Reykjavík, stofn-
uðu vorið 1953 byggingar-
fyrirtæki og hugðust reisa
stórhýsi við Kaplaskjólsveg.
Sá hængur' var á, að bæjar-
verkfræðingur taldi öll tor-
merki á því að Ijúka skolp-
veitu í tæka tíð.
Vandi þessi' var þó sam-
stundis leystur, og lausnin
var jafn-,,elegant“ og hún
var einföld. Mannvlrki h.f.
bauðst til að annast sjálft
al’ar framkvæmdir vi'ð ræs-
ið — að sjálfsögðu á kostn-
að bæjarsjóðs. Snremma á
þessu ári var þó ræsið enn
ókomið, og var j)á bæjar-
verkfræðingi falið að taka
verkið að sér, en kostnaður
mun verða um 2 milljónir
króna.
Enga undrun þarf að vekja,
þótt Mannvirki h.f. slægðist
eftir umræddri lóð, en það,
sem furðu hlýtur að vekja í
þessu máli, eru ,,ílottheit“
bæjarráðs. Umrætt 2 millj-
óna króna ræsi var að vísu í
heildaráætlun um holræsi í
Kaplaskjólshverfi^ en það
var engan veginn aðkallandi
framkvæmd, nema fyrir þó
sök eina, að búið var að
útluta umræddum lóðum. Fé
það, sem Reykjavíkurbær
getur árlega innt af höndum .
til verklegra framkvæmda,
er eins og dropi í haíið mið-
að við þarfir. Fjöldi verk-
efna bíður óleystur vegna
fjárskorts, þótt enga bið þoli.
Það er þvi bein slcylda bæj-
aryfirvaldanna að vega og
meta hverju sinni, hvaða
verkefni eru brýnust, og nota
hina takmörkuðu fjármuni
til að leysa verkefnin í réttri
röð.
I ljósi þessara staðreynda
vcrður ekki hjá því komizt
að víta harðlega þá ráðs-
mennsku að neyða bæjar-
félagið í tVeggja milljóna
króna ótímabæra fjárfest-
ingu, einungis til að greiða
f.yfir lóðaúthlutun til ör-
fárra gæðinga Sjólfstæðis-
flokksins, sem höfðu gróða-
vonina eina að lclðarljósi.