Frjáls þjóð - 13.12.1958, Page 5

JÓLIN 1958
FRJÁLS ÞJÓÐ
5
jl/lEGINHLUTI íslenzkra ör-
nefna er auðskilinn að
rnerkingu; sá orðaforði, sem í
þeim er fólginn, er enn að
mestu leyti lifandi daglegt mál,
þótt sum örnefnin hafi verið
gefin fyrir meir en þúsund ár-
um. Á íslenzkum örnefnum
eru yfirleitt engin ellimörk,
svo að oft er örðugt að sjá,
hvort þau stafa frá Landnáms-
tíð eða síðasta mannsaldri. Eitt-
hvert elzta örnefni á landinu
er Reykja(r)vík, sem virðist ekki
vera neitt fornlegra en nafnið
Reykjalundur. Ef heimildir
væru ekki til um uppruna þess-
ara örnefna, væri ógerlegt að
segja, hvort væri eldra. í raun-
inni er Reykjalundur forn-
legra nafn, þar sem orðið
lundur er miklu meira notað
í eldri nafngiftum en síðar,
enda var meiri ástæða til að
nota það í örnefnum, meðan
skógar voru miklir.
En til eru allmörg örnefni,
sem eru torskilin, eða að
minnsta kosti torskildari en
þau virðast vera í fljótu bragði.
í Skagafjarðarsýslu er til að
mynda bær, sem nú er kall-
•aður Melbreið. Ef gamlar
heimildir væru ekki til um
upphaflegri mynd nafnsins,
myndu menn halda, að bæjar-
heitið væri samsett með orð-
unum melur og breið. En í
skjölum frá 16. öld er bærinn
kalLaður Mjölbrigðastaðir, og
af þvf verður ráðið, að bærinn
hefur í upphafi heitið Mel-
brigðastaðir, kenndur við mann,
sem hét írska nafninu Mel-
brigði. Svipaðri styttingu hafa
ýmis önnur bæjarheiti sætt, svo
sem Dunkaðarstaðir, sem nú
heita Dunkur. í þessum tveim
bæjarnöfnum hefur styttingin
átt sér stað af þeirri ástæðu, að
keltnesku mannanöfnin voru
sjaldgæf, og þegar fram liðu
stundir, hættu menn að átta
sig á því, að þ.ar var um
mannanöfn að ræða. Auk þess
hefur mönnum fundizt sem
slyttingarnar færu betur í
munni en löngu nöfnin, enda
gætir slíkra styttinga mjög
víða; einkum er eftirtektarvert,
að margir kotbæir hafa orðið
fyrir slfkum nafngiftarbreyting-
tim. Sumar styttingar eru ef-
laust gefnar í háðs skyni. Svo
er um Gunnfríðarstaði í Húna-
vatnsþingi, en þeir eru stund-
um kallaðir Gumpur, sem er
furðu óvirðulegt bæjarheiti.
Sum elztu íslenzku örnefnin
eru torskilin af því, að þau
cru dregin af orðum, sem
aldrei hafa tíðkazt í mæltu
máli íslenzku. Þau eru leifar frá
ævafornu málstigi. Landnáms-
menn kölluðu suma staði eftir
norskum örnefnum, þótt frum-
merking örnefnisins hafi ekki
lengur verið Ijós. (Slíkra nafn-
giftasiða hefur mjög gætt í
Vesturálfu og öðrum nýlend-
um; menn hafa flutt með sér
staðaheiti frá heimahögum,
hvort, sem merking nafnanna
v.ar auðskilin eða ekki). Til að
skýra betur, hvað ég hef í huga,
skal ég taka árheiti íslenzk
sem dæmi. Meginhluti íslenzkra
árheita eru samsett nöfn, síðari
hlutinn er oftast á, en stund-
um lœkur, fljót, vötn. Fyrri
hluti árheitisins er oft lýsandi
(Svartá, Breiðá, Varmá, Grjótá,
Þverá), stundum eru árnar
kenndar við menn og guði
(Úlfarsá, Þórsá), stundum við
önnur örnefni (Holtsá, Jökulsá,
Héraðsvötn) og stundum við
gróður og dýr.alíf (Hrísá, Svíná,
Laxá) eða eitthvað annað. En
auk þessara árheita eru önnur,
sem eru ósamsett. Ósamsettu
árheitin munu yfirleitt hafa
verið gefin eftir norskum ám,
en heiti margra þeirra voru
ævagömul, þegar landnáms-
menn komu til íslands. Öll
þessi fornu árheiti eru kven-
kyns, og svo er um forn ár-
heiti víðs vegar um Evrópu.
í Landnámu er getið um
tvær ár á Snæfellsnesi, sem
heita Lýsa og Fura. Bæði þessi
árheiti komu fyrir f Noregi, og
einkurn er Furu-nafnið algengt
þar. Þessi árheiti sýna fornlegri
nafngiftavenju en tíðkaðist á
íslandi síðar. í stað nafnsins
Lýsu hefði Ljósá verið venju-
legra. Nafnið Lýsa er auðskil-
ið, það merkir hin ljósa á; en
Fura er torskildara, það merk-
ir farvegur. Vafasamt er, að
Landnámsmaðurinn, sem gaf
þessi heiti, hafi valið þau af
því, að þau lýstu ánum, heldur
er sennilegra, að hann hafi haft
norskar ár í huga, sem hétu
þessum nöfnum.
Dæmi um forn ósamsett ár-
heiti á íslandi eru ekki ýkja
mörg, en þau sýna þó, ,að land-
námsmenn hafa gert nokkuð
að því að láta íslenzkar ár
heita eftir fornnefndum ám í
Noregi. Eftirtaldar ár heyra til
þessum flokki: Ljá, Skálm
(frummerking þeirra er hin
skerandi), Stjórn, Deild.
Önnur forn árheiti hafa
varðveitzt í samsettum örnefn-
um. í Str.andasýslu er dalur,
sem heitir Þambardalur, og
þykir mér sennilegt, að fyrri
hluti nafnsins sé norska árheit-
iff Þömb. Annaðhvort hefur
áin verið kölluð Þömb eða þá
að dalurinn hefur verið heit-
inn eftir einhverjum Þambar-
dal í Noregi. Dalsheitið Skjálg-
dalur virðist geyma annað
fornt árheiti: Skjálg. Bærinn
FerstikLa minnir á norsku ár-
heitin Stikl og Stikla. Eftir
ánni Stikl draga Stiklarstaðir
í Noregi nafn. Ferstikla er ef
til vill heitin eftir norskum
bæ, en eftirtektarvert er, að á
Hvalfjarðarströnd, í nágrenni
Ferstiklu, eru fjórir lækir, sem
gátu stuðlað að nafngiftinni.
Þetta forna árheiti kemur
einnig fram í nafninu Þrístikla,
Hermann Pálsson.
en svo heita vötn á Auðkúlu-
heiði. Árheitið Slenja kemur
fram í örnefninu Slenjudalur. í
Blönduhlíð er bær, sem heitir
Miðsitja, en það er afbökun á
upphaflegri mynd nafnsins:
Miðskytja. Svo heitir bærinn í
Sturlungu. í Sturlungu kemur
einnig fyrir örnefnið Slvytja,
Mér þykir sennilegt, að hér sé
upphaflega um fornnorska ár-
heitið Skytja að ræða. Vel má
vera, að í Noregi hafi verið
bær, s.em dró nafn af einhverri
á, sem hét Skytja, og hafi svo
bæj.arnafnið verið flutt til ís-
lands. Má einnig ætla, að í
Blönduhlíð hafi verið þrír bæ-
ir, sem svo hétu, en einungis
miðbærinn hefur haldizt í
byggð. Mönnum hefur þótt
nafnið torskilið, og því hefur
það breytzt í Miðsitju. í Nor-
egi eru til nokkrar ár, sem
heita Svörjuð, og er ekki ó-
sennilegt, að eitthvert sam-
band sé milli þess nafns og
Svarfaðardals. Nú segir sagan,
að Þorsteinn Svörfuður hafi
verið upprunninn úr Naumu-
dal, en einmitt á þeim slóðum
eru þrír bæir, sem hétu þessu
árheiti. Ef til vill hefur Þor-
steinn verið kenndur við ein-
hvern þessara bæja og dalur-
inn síðan dregið nafn af við-
urnefninu. Þó er 'hitt hugsan-
legt, að Svarfaðardalsá hafi
upphaflega verið kölluð Svörf-
uð, og dalurinn og viðurnefni
Þorsteins væri þá dregið af
heiti árinnar.
Viðurnefni hafa eflaust átt
nokkurn þátt í því, að norsk
örnefni fluttust til íslands.
Landsnámsmenn voru stund-
um kenndir við bæi þá, sem
þeir kornu frá í Noregi, en af
viðurnefninu voru síðan dreg-
in örnefni á íslandi. Meðal
landnámsmanna voru tveir
hálfbræður, sem voru kallaðir
Önundur bíldur og Þorgrímur
bíldur. Orðið bildur kemur oft
fyrir í norskum örnefnum, en
af nafni Þorgríms bílds er
dregið Bíldsfell. Bræðurnir
virðast kenndir við stað, sem
dreginn var af bíldur. í Land-
námu er einnig talað um Böð-
móð gerpi, en gerpir kemur
fyrir í örnefnum, og svo heitir
fjall. Af öðrum viðurnefnum
fornum, sem benda til örnefna,
má minn.a á eftirtalin: Þor-
steinn hreggnasi (einnig fjalls-
heiti), Þorgeir jarðlangur, Þór-
dís stöng, Þorkell kornamúli,
Þorbjörn sltagi, Þórhaddur
skál, Björn reyðarsíða, Þor-
björn strúgur, Eyvindur auð-
kúla, Þorgils vámuli, Þórður
gnúpa, Þórir keilismúli. Senni-
legt er, að flest þessi viður-
ncfni séu dregin af bæjarheit-
um í Noregi, og svo mun vera
um mörg önnur viðurnefni,
þótt þau hafi verið skýrð á
annan veg. Hins vegar getur
einnig komið til mála, að
stundum sé um að ræða ör-
nefni, sem flutt voru frá Nor-
egi, og landnámsmenn hafi síð-
an verið kenndir við íslenzka
staðinn. Þannig mun vera um
viðurnefni Þórdísar stangar.
Orðið stöng er oft notað í ör-
nefnum í Noregi og á íslandi.
Stundum er það bæjarheiti
(Stöng í Þjórsárdal), en stund-
um er það notað í' samsettum
nöfnum, og er þá oft örðugt
að vita með vissu, hvað það
merkti. Þórdís hefur kallað bæ
sinn Stangarholt, og er senni-
legt, að hún hafi hlotið viður-
nefnið af bænum fremur en
bærinn ,af viðurnefni hennar.
Einn landnámsmanna hét
Þorbjörn bitra, og við hann
virðist Bitrufjörður eða Bitra
vera kennd. í Noregi kemur
þetta árheiti fyrir, og hér ér
efalaust urn einhver tengsl við
það að ræða. Stundum hafa
alþýðlegar skýringar á örnefn-
um villt fyrir um uppruna.
Hér á landi eru nokkrar ár,
sem heita Dögurðarár, og auk
þess eru nokkur önnur ör-
nefni samsett á svipaðan hátt,
svo sem Dögurðarnes og Dag-
verðareyri. Um Dögurðarnes í
Dalasýslu segir Landnáma, að
Auður djúpúðga hafi etið þar
dagverð, og því sé nesið svo
kallað. Þetta er að visu hugs-
anlegur uppruni, en vafasamt1
er, að öll Dögurðar-örnefnin
séu svo til orðin. Mér er ekki
kunnugt um nein örnefni, sem
kennd séu við náttverð, og
væri þó ekki ótilhlýðilegra að
kenna við þann málsverð en
dagverðinn. Ég ætla, að Dög-
urðar-árnar feli í sér fornt ár-
heiti: Dögurð, sem að vísu er
samstofna við orðið dagverð-
ur, en merkti á, sem var veitul
á mat, veiðiá. í Dalasýslu koma
fyrir árheitin Fábeinsá og Fá-
skrúð, sem benda til hins gagn-
stæða, þær hafa ekki þótt
veiðnar. Til samanburðar við
þær má minna á fornnorska
árheitið Fánýta, sem var svip-
aðrar merkingar og fjarðar-
heitið Veiðileysa.
Árheitið Grjótá kemur víða
fyrir, en eftir eldri nafnvenju
var einnig til árheitið Grýfa,
og virðist það vera fyrsti lið-
urinn í bæjarheitinu Grýtu-
bakki, og einnig kemur það
fyrir sjálfstætt: Grýta í Eyja-
firði, en þann bæ hefur Jón
Arason gert frægan. í Dala-
sýslu heitir Skraumuhlaupsá,
en hún er stundum kölluð
Skrauma. í fornum heimildum
er lengra nafnið notað, og
styttra nafnið er talið stytting
á því. En það er ekki víst, að
svo sé. í Noregi kemur fyrir
árheitið Skrauma, og þykir
mér sennilegt, að svo hafi áin
upphaflega heitið. Skraumu-
hLaup hefur heitið einhver
hluti árinnar, og við það hefur
á svo verið kennd. Nafn henn-
ar hefur verið lengt, en ekki
stytt. Annað árheiti, sem tí'ðk-
aðist í Noregi og kemur fyrir
í samsettu árheiti hér, er nafn-
ið Hit. Af þessu árheiti virð-
ist Hítará draga nafn. Hins
vegar hefur það fljótt gleymzt,
að Hít var upphaflega árheiti,
og því hefur snemma komið
fram sú skýring, að Hít væri
tröllkonuheiti. Þess eru mörg
dæmi, að fornleg örnefni komi
af stað tröllasögum, menn hafa
ekki skilið merkingu orðs og
af einhverjum ástæðum talið
það vera heiti á tröllkonu eða