Frjáls þjóð - 11.02.1961, Blaðsíða 5

Margt er talað um íslenzkt
mál. Blöðin hafa þætti úm
það.og útvarþið og ér margt
•'af þessu sjálfsagt skai-pléga
athugað. Sumt af því má ég
þó helzt ekki heyra. Einkum
éru ýmsar breytingar á orð-
færi og rithætti mér hinn
mesti þyrnir ií augum og það
jafnvel þótt í smáu sé eða
eigi sér einhverja hugsanlega
réttlætingu.
Tungumál þjóða hljóta að
vísu að breytast að vissu
marki.
Gunnar Hámundarson á
Hlíðarenda hefur sennilega í
æsku haft nokkurn hluta
orða sinna um víghesta, vopn
og verjur en bóndasonur á
svipuðu reki myndi aftur á
móti nú eftir miðja tuttug-
ustu öld hafa tilsvarandi
hluta orðaforða síns um sam-
komur bíla og dráttarvélar,
eða það væri að vonum, en
að sú breyting þurfi endilega
að eiga sér að fyrirrennara
breytingu atkvæðalengdar,
glötun y-hljóðsins auk margs
annars virðist ósannað. Því
má það dularfullt heita að
nú skuli mönnum hætta til
að segja t. d. „Mér lang-
ar . ..“ í stað þess að um all-
an aldur fram til síðustu
daga var sagt af öllum: „Mig
langar . . .“ Málfræðilegar
orsakir þessa fyrirbæris og
annarra slíkra mega þeir
rekja, sem kunna, en fornar
bókmenntir og góðar gerir
breytingin óviðfelldnar og
bjánalegar í augum þeirra,
sem breytingunni hafa van-
izt — og hvar er ágóðinn af
henni?
Æskilegast væri að engin
breyting yrði á hljóðum máls
né áherzlum þess eða mynd-
um þeirra orða, sem svo end-
ast að notuð eru á ólíkum
tímum. Nýgjörvingar, sem
fram verða að koma, skyldu
auðvitað lúta sömu lögum og
aðrir hlutar málsins eða til
hvers ætti það svo sem að
vera að bera orð eins og „ný-
sköpunartogari“ fram með
linu b-hljóði í stað þess p-
hijóðs, er það var myndað
með? Það mátti þó engu
tapa. Með slíkri breytingu
væri engu þjónað nema
hað er viðurkennt í við-
skiptaheiminum, að til þess
að ná hagsiæðum samningum
Jiarf meira til en að sitja við
satuningabórð. Þeir, sem vilja
i'á feita bita.reyna mikln frem-
ur að kynnast liinum aðilan-
um persónulcga og koma sér
í mjúkinn hjá honum. Gamlar
og viðurkenndar aðferðir liafa
verið og eru víðast hvar not-
aðar í þessu skvni: Kvöldverð-
iir, leikhús og loks nætur-
klúbbar.
Hvergi er spenna viðskipta-
líi'sins orðin jafn sjúkleg og í
Bandaríkjunum og hvergi er
Jagt eins mikið kapp á að ná
sem persóniilegustum tengsl-
um við væntanlega viðskipta-
vini og gera aiit fyrir þá og
þar. Þar Ircfur þessum gömlu
og góðu aðferðum víða verið
kastað fyrir borð og önnur
nýrri verið tekin til aðstoðar:
notkun vændiskvcnna í rikuin
tunguletinni einni og trassa-
dómnum.
Nú er munur á máli í hin-i
um ýmsu hlutum lands-
Norðlendingar hættu einu
sinni að gera mun á hver og
kver. Þar var ekki vandaðs
manns verle unnið né á góðu
dægri heldur var það glóps
athöfn og tími hennar „álaga
aumar stundir". Tel ég ekki
mig eða frændur mína ofgóða
til að leiðrétta það verk sitt
að færa til uppruna síns, tel
ég þar mikil spjöll á orðin og
þeim skömm, er gerðu og
hinum sómaskort, er létu
viðgangast.
Spyiþa mætti, ef á milli
ber, hvort það væri nokkru
betra, sem afar manna töl-
uðu og rituðu og afar þeirra
og langafar á undan þeim
heldur en það, sem rithöf-
undar nútímans ungir og
aldnir láta renna fram úr
penna sínum, og væri eðli-
leg spurning, en á sér það
svar líklegast, að svo ætti
ekki að vera, talað hefur
verið um framfarir, menn-
ingarauka og annað þess
háttar. En þótt það væ-ri rétt,
ef litið er aðeins til hinna
gáfuðustu og orðfærustu
manna, að þeir bættu með
breytingum sínum, þá eru
þeir nauðafáir, sem ná í þann
flokk og hvergi nærri tryggir
fyrir mistökum. Eins ber það
að muna að stofn sá er breyta
skal er ekki aðeins v#rk
nokkurra fárra jafnoka þess-
ara gæðinga eða fast þar við
heldur saman safnaður
greindarforði og menningar-
geymd ótalinna kynslóða.
Við Egil og Snorra gæti
afburðamaður jafnazt, en við
þá og allt þjóðlið áður og
síðan er einum manni, eða
þótt lieill ættliður væri, svo
djarft að mæla sig, að synd-
Jaust sýnist vera að rengja
niðurstöður hans og ætla
þeim reynslutíma til sönnun-
mæli, lil ]iess að blíðka við-
skiptavininn og’ „gera þeim
dvöiina ánægjulega" meðan á
samningum stendur.
Sú spilling, sem nú ríJtir í
viðskiptalífi Bandarikjanna ai'
þessum sökum er orðin þjóðar-
böJ, en erfitt er að uppræta
luuva, þar sein hið drottnandi
afl hins kapitalíska þjóðfélags,
auðvaldið, heldur verndar-
Iiendi sinni yfir henni og not-
ar hana sér til framdráttar.
Að vændi sé arðvænlegt í
Bandaríkjunum er engin frétt
út af fyrir sig, það leiðir al'
Ideypidómum Bandaríkja-
manna i kynl'erðismáhmi, en
það hlýUir að vekja undrun að
lieyra forstjóra stórra fyrir-
tækja Jýsa því blákalt yfir, að
svo og svo mörgum þxisnnd-
um doíl'ára sé varið árlega til
stúikna, sem séu „til ráðstöf-
unar“ handa þýðingarmiklum
yiðskiptavinum.
ar lífgildi sínu áður én við
er tekið. NýgjÖrvingur, sem
umturnar hljóðfalli eða gildi
orða svo að yndi móður verð-
ur andstyggð sonar, er illrar
tíðar afkvæmi og verðskuld-
ar ekki fremur neina bless-
un en Jakob karlinn ísaks-
son, Gyðinguiinn með fals-
hárið á lúkunum, sonurinn,
sem blekkti blindan föður
sinn, laug, sveik og féfletti.
Breyting á tækni sannar
gildi sitt og verðleika í reikn-
ingum fyrirtækis þess, er
notar hana, breyting á máli
hefur einnig bókhald yfir af-
leiðingar sínar, og mun þar
reynast að flaustursleg mál-
beiting og fyrirlitning á
reynslu liðinna alda skapar
vanhyggju og rökvillur,
meiri málskemmdir og allan
ófarnað. Um leið og slakað er
á virðingu fyrir og umhyggju
um tungutak foríeðra sinna
veltast merkingar orðanna
eins og vængskotnir fuglar,
verða hvörfular og stefnu-
lausar, en forn menning lok-
ar skólum sínum.
Orsakar málbreytinga er
þegar getið að nokkru, þar
sem drepið var á óhjákvæmi-
lega orðafjölgun, sem að
vísu er góð hvenær sem
hennar þarf, en margar eru
lakari svo sem letin. Þegar
menn nenna ekki lengur að
beita talfærum sínum eða
hugsun verða til latmæli eða
hreinar og beinar vitleysur.
Misskilin mannalæti, að-
hlægni og hermihneigð valda
eftiröpun erlendra orða og
innlendra rangmæla og er
engin orsökin góð, enda af-
leiðingarnar að því skapi: ó-
greiöinn einn og ógeðið. •
Þekkingarleysi á móður-
málinu má og miklu illu
valda. Þó er það afsakan-
legra en sumt áðurtalið, því
misjafnt taka mannleg höf-
uð við lærdómi og eiga hans
misjafnan kost. Gegnir þó
Það olli miklu umróti i
Bandaríkjuimm, þegar Jélkes
nokkur, sonur eins af smjör-
líkis-kóngum vestra þar, var
liandtckinn og sakaður uni
miðlarastarlsenii i hópi hinna
svokölluðu „Gall-girls“, en það
eru vændiskonur, sem hægt er
að hringja i (eða umboðsmenn
þeirra) og panta á ákveðinn
stað „til þjómistu".
linnþá tneira umrót olli þó
sjónvarpsdagskrá liins þekkta
Kd Murrovvs, sem var send út
um þver og endilöng Iíanila-
rikin i hitteðlyrra. Uagskrá
þessi var vel undirbúin og i
henni hélt Murrow því fram
að náið samband væri milli
stórra verxlunarsamninga og
„fínna" vændiskvenna i
Bandarikjunum. í Nevv York
einni væru um það bil 3000
vændiskonur, sem lifðu á þvi
að „hjálpa til" við verzlunar-
samninga.
furðu hversu vel og rétt ó-
skólagengið alþýðufólk
margt talar og ritar. Fellur
grunur á kennslustétt þjóð-
arinnar að hún sýní og hafi
lengi sýnt einhverja miður
holla miskunnsemi við am-
bögur þær er fram hafa kom-
ið og' hugarfar það er veldur
þeim. Kann því að valda lin-
kind við lassana, en furðu-
lega dugði heimtufrekjan á
Bessastöðum hjá þeim Svein-
birni Egilssyni og Hallgrími
Scheving, ef dæma má eftir
árangri kennslu þeirra. Væri
sennilega mannskemmda-
laust enn þann dag í dag,
þótt hærra væri hrópað á
virðingu fyrir fornum verð-
mætum, andlegum og siðleg-
um, þar á meðal á talað og
ritað réttmæli.
Fyrsta og áhrifaríkasta
móðurmálsnámið fer fram í
heimahúsum sérhvers barns.
Þar er því grundvöllur allrar
orðsnilldar og þar skyldi vel
til vanda bæði um orðaval,
setningaskipun og hljóm.
Verði þar vöntun eða mistök
er framburðarkennsla í skól-
um helzta úrræðið til bóta og
verður því brýnna sem
foreldrar kasta meir frá sér
heimilislífi og barnauppeldi.
En þar mun verða vandsiglt
og aldrei farið svo að öllum
líki. Helzta ráðið er þó að
stöðva hveipa breytingu þar
sem hún er komin. Nú þegar
er svo langt komið frá upp-
runa að mörg orð verða
trauðla eða ekki rakin til rót-
ar og styðjast því aðeins við
minni manna og er það sér-
hverri táknun mikil missa
borið saman við f jölskipað lið
skyldra orða og skýrandi.
Óráð er aftur á móti að fyrna
mál fram yfir það sem tíðk-
anlegt er í þeim héruðum,
sem það og það atriðið hafa
réttast, er enda óframkvæm-
anlegt, þótt einhverjum forn-
málsunnanda þætti svo bet-
Iðjuhöldar í Bandaríkjunum
urðu æfir út aí þessari sjón-
varpsdagskrá Murrows og
fiillyrtu að verkalýðssamtökin
hefðn bórið á liann fé til þess
eins að sverta atvinnurekend-
ur.
Bam'-.risk konu, Sara Harr-
is, rannsakaði þessi mál á sið-
astliðnu ári. Hún leitaðist við
að fá sem raiinveriilegasta
mynd af ástandinu, með því a’ð
ræða við sem allra llesta, sem
væru Viðriðnir þennan jiátt
viðskiptalifsins. forstjó. i
stórra fyi'irtækia, fulllrúa
þeirra (Publie-reJation-men i
miðlara stúlknanna óg svo að
sjálfsögðii fyr.d og fremst
stúlkurnar sjálfar. Hún notaði
ávallf segulbandstæki i við-
tölum sinum og niðurstöður
henilar urðu slikar, að sjón-
Aurpstlagskrá Murrows er seni
suuiuidagaskólalesefni við
lilið þeirra.
Allir bandariskir verzlunar-
menn verða að vita hvernig
hægt er a'ð komast i samband
við þessar stúlkur. „Bara
hringja, svo kemur það" gæti
vissulegvi verið kjörorð þess-
ur fara. Ef hverfa skal frá
sínu er einstaklingunum hag-
felldara að læra tungumál
viðskiptaþjóðar eða réttustu
mállýzku eigin tungu en
steindauðan frumstofn, sem
enginn notar, þótt skyldur
sé. Þar sem á milli ber og
einhver verður að sleppa
vana sínum, skal uppruninn
vera áttavitinn og leiðar-
Ijósið.
Rithöfundar, einkum þeir
er mikinn vilja gera veg sinn
og fljóttekinn svo og þeir
ýmsir, er mest skortir á til-
litssemi og Hfsreynslu, þykj-
ast þurfa sérstaka stafsetn- ’
ingu og fleiri auka auðkenni
list sinni til framdráttar.
Lakari vitnisburð geta þeir
varla gefið sjálfum sér en
svo, því það ei’ raunar hið
sama og að auglýsa að þeir
séu ekki hlutgengir á sama !
sprettfæri og aðrir, því þótt
hitt væri tilætlunin að segj-
ast með þessu vera einhvers
konar yfirstétt, eingetnir
synir listarinnar, þá er það
ekki nóg til að vera höfðingi
að hrista sig. Til ámóta van-
hyggju ber sennilega að
rekja sundurslit vísuorða í
ljóðmælum. Þar er líkast og
stæði: „Við svona kjarnfóður
ræður ekki sauðsvartur al-
múginn. Hér verður að bita
upp í börnin.“ Gerir það litið
til :í góðum kvæðum, minnir
á hófdrykkju stillingar-
manna en í Eiríks Osens-stíl
hálfútlendra eftirhermubálka
er mjög hætt við að skyn-
semineistarnir nái ekki línu-
tölunni, sízt ef henni er
fjölgað um mikið, og er þá
nokkru óaðgengilegra skáid-
verkið ef margir verða á því
slíkir horliðir og langir.
Ef gripur er alinn eða
barn fóstrað er bezt að fara
að öllu með gát. Hungurföð-
ur er aldrei gott en ofeldi
er jafnvel öllu hættulegra,
Nú streyma að breytingar
svo sem aldrei hefur áður
orðið. Lokum fyrir allt, sem
við verður ráðið. Nóg mun
koma samt og það, sem svo
kemur hefur þó sannað þrótt
sinn nokkurn, hafi ekki
gleymzt allar varnirnar.
Framh. á 11. síðu.
ara stúlkna, því venjulega eru
stúlkui’iiar pantaðar símleiöis.
Smávegis krókalejðir þarf þó
að fara, því sti'ilkurnar eru
varar um sig, því alltaf má bii-
ast við að lögreglan sé að
leggja fyrir þær gildrur. Sum-
ar hafa ekki aðstöðu til þess
að sinna viðskiptavinum heirna
hjá sér og iiilta |)á á hóíelinu,
aðrar lial'a eigin íbúð til af-
nota. l>ær siðarnefndu eru oft
gáfað-ar og vel menntaðar
stúlkur, sem eiga auðvetl með
að stytta þi’eyltum verzlunar-
inönnum slundir og geta
spjallað við ]>á um alla lieiina
og geima.
í litlum fyrirtækjum sér for-
stjórinn oftast tim það sjálfur
að útvega slikar stúlkur, en
hjá stærri fyrirtækjum eru
aðrir látnir .nnast ])essi störf,
•auglýsingastjúrinn eða i'iill-
trúinn. Þannig var ]>að, þegar
eitt stærsta iðnfyrirtækl
Bandai’ikjauna, General Klec-
tric Supply Company, komst L
ktandui’ fyrir nokkriun árum.
Lögreglan handtók þrjár
vamdiskonur, sem voru á leið
Frh. á 8. síðu.
Sigurður Jónsson frá Brún:
Gætum íslenzkrar tungu
Stúlkur i stað kvöldverðar
Frjáls.þjóð — Laug’ardaginn 11. febrúar 1961
5