Frjáls þjóð - 03.02.1962, Síða 6

Þjóð og saga
SVIPMYOTIH
frá qaldraúlil
INNGANGUR
Sautjánda öldin varð ís-
]enzku þjóðinni erfið á rnarg-
an hátt. Á fyrstu árum ald-
arinnar gengu yfir landið
langvinn harðindi, enda voru
fyrstu veturnir nefndir ýms-
um nöfnum, sem benda til
þess, að landsmönnum hafi
verið farið að finnast nóg um
tíðarfarið. Þá gengu yfir á
þrem áratugum vetur, sem
bera í annálum hin virðulegu
nöfn Lurkur, Píningur,
Eymdarár og Hvítivetur á-
samt ýmsum fleiri sömu teg-
undar. Verður þessi óáran
til þess, að landsmenn fara
að missa móðinn, enda er
þessi öld og hin næsta um
margt þær verstu, sem ís-
]endingar hafa þolað. Frá
þessum tíma er líklega eft-
irfarandi húsgangur:
Frost og kuldi kvelja þjóð
koma nú sjaldan árin góð.
Þótt frost og kuldi ein-
kenndi ytri kjör þjóðarinnar,
vantaði ekki hitann í andlegt
líf hennar. „Menn trúðu á
guö og djöfulinn ósköpin
öll“, skiptust í flokka og eltu
annað hvort galdramenn á
röndum eða iðkuðu hina
egipzku speki. Eitt aðalein-
kenni andlegs lífs aldarinn-
ar er einmitt galdratrúin og
allt umstangið, sem fylgdi
henni.
Ég býst við, að mörgum
nútímamanni þyki bera í
bakliafullan lækinn að rifja
meira upp af gömlum hind-
ui-vitnum og mannvonzku,
nútímamönnum til aðhláturs
eða viðbjóðs, og þeir hafa
nokkuð til sins máls. Við ís-
lendingar erum hættir að
brenna menn fyrir galdra og
pynta til sagna, svo að efa-
laust mætti láta gamlar á-
virðingar í þessu efni kyrr-
ar liggja, því að ekki eru
þær okkur til sóma, nema
að því leyti, að þetta hefur
þjóðin gengið í gegnum og
tórt af. Á hinn bóginn má
benda á, að hjátrú er hér
engan veginn útdauð. Nú-
tímamenn leita til spákerl-
inga af engu minni ákefð en
til galdramanna áður, og trú
á stjörnuspár, óheilJadaga,
svipi og jafnvel drauga á
enn rík ítök í hugum okkar.
Auk þess er hverjum manni
hollt að hafa í huga, að lík-
lega mun íbúum jarðar ár-
ið 2300, ef þeir verða þá ein-
hveaiir, finnast ýmsir þætt-
ir í lífsskoðun 20. aldar
manna álílca fráleitir og okk-
ur galdratrúin á 17. öld.
Galdratrú er lílvlega jafn-
gömul mannkyni. Ýmsir
sagnfræðingar telja, að hella-
myndirnar í Suður-Evrópu
séu gerðar með töfra fyrir
augum og í sjálfri Biblíunni
(Gamla-Testamentinu) eru
menn varaðir við töframönn-
um og þeirra svörtu konst.
Hér á landi var galdur
iðkaður strax á landnáms-
öld, og eru mörg dæmi um
það í fornsögunum. Má því
til sönnunar nefna Grímu á
Urðum í Laxdælu, kerlingu
í Þorskfirðingasögu og Ljót
í Vatnsdælu. Þessu fólki er
oftast borin heldur illa sag-
an, enda áttu að fylgja seið-
mennskunni ýmsir leiðir eig-
inleikar t. d. ergi. Stundum
kvað svo rammt að þessu, að
seiðmennirnir voru líflátnir
fyrir kunnáttu sína og þá
oftast grýttir.
Frá 14.—15. öld er þeklct
.ein íslenzk sögn, sem bendir
til galdraiðkunar. Árið 1342
lætur Jón biskup Sigurðsson
brenna Katrínu nunnu á
Kirkjubæ. Var henni m. a.
gefið að.sök, að hafa bréflega
veðsett sig fjandanum. Ef til
vill er hér að finna kjarnan
í hinni alþekktu sögu um
Systrastapa, en þar er sagt
frá 2 nunnum, sem voru
brenndar. Önnur þeirra
reyndist saklaus og hennar
leiði er alltaf grænt, en liin
var sek og aldrei óx strá á
leiði hennar. Brenna Katrín-
ar er hin eina, sem vitað er
um á Kirkjubæ, svo að lík-
legt má telja, að sagnir utn
ltana hafi blandazt alþeklct-
um flökkusögum útlendum.
Þegar Itemur fram yfir
siðaskipti, virðist trúin á
galdra aukast að miklum
mun hér á landi, því að nafn-
greindum galdramönnum
fjölgar nú mikið. Þetta get-
ur þó að nokkru leyti stafað
af því, að heimildir eru nú
mun fjölskrúðugri en áður,
en aðallega veldur þessu þó
páfabréf frá 1484 og ritið
Nornahamarinn eftir þrjá
þýzka munka, en sú bók kom
út 1489. Það er eftirtektar-
vert, að páfi og munkar hans
urðu mótmælendum fyrir-
mynd á þessu sviði, en sann-
leikurinn er sá, að galdratrú
og galdraofsóknir eru sízt
minni í löndum mótmælenda
en kaþólskra. Sjálfur Lúther
var galdratrúar og hélt meira
að sea;a, að pokurinn og ár-
ar hans gætu getið börn með
mennskum lronum.
Nornaiiamarinn er voðaleg
bók, sem mikil áhrif hafði,
enda voru menn dæmdir víða
um Evrópu í samræmi við
ákvæði liennar fram á 18.
öld, en þó ekki liér á landi. I
bókinni er lýst meðferð
galdramála, tegundum gald-
urs, galdramessum og gand-
reiðum, en á þær var mikið
trúað um þessar mundir.
Hinir þýzku munkar telja,
að guð hafi fengið hinum
vonda mikið vald yfir mönn-
um, en hann er andleg vera
og getur ekki framkvæmt
neitt Jikamlegt hjálparlaust,
svo að þar gengur Lúther
feti lengra. Þessa íiðstoð til
illverka veittu galdramenn-
irnir, en pokurinn stefndi
þeim til ýmissa staða svo
sem Brokken eða Iieldu til
skrafs og ráðagerða. Til þess-
ara staða fóru galdramenn-
irnir í gandreið og gáfu pok-
urnum ýmislegt, en íengu í
staðinn yfirráð yfir einum
eða fleiri árum. Nú gat kom-
ið sér vel fyrir guðs börn að
vita fjölda andstæðinganna.
Varð sú staðreynd til þess, að
prófessor nokkur í Basel tólc
sig til og reiknaði út, að til
væru alls 2665886746664
púkar, og annar mætur guð-
fræðingur fann út á svipað-
an hátt, að Jesú hefði rekið
6666 slíka út úr einum
manni. Voru þetta trúuðum
ógurlegar fréttir, enda slíks
von, því að há er talan.
í kaflanum um siði og
háttu galdranorna eru líka
ýmsar ógnvekjandi upplýs-
ingar. Þær geta t. d. drepið
með augnaráðinu einuf þær
eta börn, æra menn og geta
eytt öllu Iffi á stóru svæði,
ef svo ber undir. Þessi trú
stingur að vísu upp kollin-
um í íslenzkum fornsögum t.
d. Laxdælu, en nú kemur
hún upp með endurnýjuðum
ki'afti.
Þegar galdramál voru tek-
in til meðferðar, gilti regla,
sem bezt verður lýst með orö-
tækinu gamla: „Tilgangur-
inn helgar meðalið.“ Dómur-
um var leyfilegt að heita
sýknun, ef það gat borið
árangur, en auðvitað var það
loforð ekki haldið. Pynting-
ar voru leyfðar ótakmarkað,
en dómurum ráðlagt að horfa
ekki framan í fórnarlömbin,
svo að 'öruggt væri, að þeir
yrðu ekki varir við með-
aumkun. Pyntingum var
beitt, til að þvinga fram
játningu, sem reyndar var
ekki nauðsynleg í galdramál-
um, en þótti þó viðkunnan-
legri. Gaf þetta góða raun,
því að fáir þoldu píslirnar til
lengdar. Einnig gat komið
fyrir, að galdramennirnir
gáfu á pínubekknum upp
nöfn kennara sinna eða ann-
arra galdramanna, sem síðan
voru kallaöir fyrir rétt. Kom
þá stundum fyrir, að menn
báru galdur á þá, sem þá
höfðu ákært, og urðu svo
báðir samferöa á báliö, en
þar enduðu mörg galdramái.
Þetta gat leitt til þess, að
galdrar urðu að eins lconar
mannskæðri farsótt, enda
var svo komið, að sumar af-
skekktar sveitir í Þýzltalandi
urðu svo til kvenmannslaus-
ar af þessum sökum, en er-
lendis voru konur oftai'
bornar galdri en karlar,
þveröfugt við það, sem hér
tíðkaðist. Liggja eflaust til
þess ýmsar eðlislægar or-
sakir.
Framn á ois 5.
Á Lanc'akotshæo í Rcykjavík cru nú hoíuðr
stöövar uabóiskia manna á ísiandi. Kxbólski söfn-
uouram ev ekki stór aS höfcatöiu, Hér í Reykjavík
eru miíii iimrn cg sex hundruó manns í honum, en á
öllu landinu munu nú teijast vcra um 700 kajfölskir
menn.
T þessu greinarko.rni er ekki
ætlunin að greina frá
helgisiðum kaþólskra manna,
þótt vissulega sé það fon .
vitniiegt efni íyrir marga,
ekki sízt. þar sem margir
landsmenn hafa allrangaf
hugmyndir um þau efni. Það .
á vafalitið rætur sínar að
rekja til þeirrar hörku, sem
hér var beitt gegn kaþólskri
trú eftir siðaskiptin, hún gaf
Igóðtrúnni guilin tækifæri til
þess að mynda ýktar og ra.ng-
ar hugmyndir af siðum ka-
þólskra.
En þetta á ekki a'5 verða
nein varnargrein fyrir ka-
þólsku kirkjuna, hvorki er-
lendis né hérlendis. Þvert á
móti er liéi' ætlunin að benda
á hróplegt misrétti, scm ka-
þólskir menn bua við í landi
okkar.
Auk þess. sem kaþóiskir
menn hafa nú um langan
tíma rekið héi einn stærsta
Sþítalá landsihs af miklum
dugnaði, hafa 'þeir; í. meira
en hálfa öid rek,io skóla hér
í Réykjavík. Váðar á Jándinu
hafa þeir rekið skóla,; «n út
í það skal ekki farið h'ér, því
það, sem hér vérður sagt, á
við allt þeirra skóialiald. Þó
má geta þess, að þeir liafa
nú orðið að hætiu rekstri
s'köia sins i Hafnarfirði, og
eru ástæður til þess misréttis
þær, sem nú skal greina.
Skóii kaþóiskxa hér í
Reykjavik er engin uppeld-
isstofnun í kaþóiskurn sið.
Þar er kennt nákvæmlega
hið sama og í öðrufn barna-
skólum þessa lands. sömu
námsbækur. sömu náms-
greinar. Prófdómarai', sem
Kristskirkja á Larulakotshæð.
1 H g brá mér um daginn
vestur i Landakot og
hitti aö máli föður Hacking,
sem í'iestir Reykvíkingar
kánnast við. Hann er holl-
enzkur að ætt og hefur starf-
að hér siðan árið 1946. Hann
talar íslenzku reiprennandi
og meira að segja rétta ís-
lenzku; mér'er riær að haida,
að margir gagnfræðaskóla-
nemendur í Reykfavík taii
ekki öllu betra mál, en það
er önnui' saga.
skipaðir eru af ísienzka rík-
inu, dæma öli próf, sem þar
eru tekin. Skólinn. er sem
sugi algjöriéga sambæ’ileg-
ur við aðra skóla landsins.
En samt hefur islenzka rík-
iliu ekki ennþá þóknuzt að
lála neitt fé af hendi til
þes: ;a skóia.
É g spui'öi föð ur Haei- :ing
um áiit hans og anharra ka~
þólskia mánna á þessu mis-
rétti. Hann sagði meðat ann-
ars:
6
Frjáis hjéð — Laugaidaginn 3. í'ebrúar 1962