Lesbók Morgunblaðsins - 19.02.2005, Blaðsíða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 19. febrúar 2005
B
ókmenntaverðlaun Norð-
urlandaráðs hafa verið
veitt í ríflega fjóra áratugi
og njóta mikillar virðingar
á Norðurlöndum og þykir
mikill heiður að hljóta
þau. Þau hafa fimm sinn-
um verið veitt íslenskum
höfundum en áratugur er síðan Einar Már
Guðmundsson hlaut þau fyrir skáldsöguna
Engla alheimsins og finnst mörgum kominn
aftur tími á íslenskan verðlaunahafa. Þeir sem
kynna sér hvernig verðlaunin hafa fallið und-
anfarin ár sjá hins vegar að það er ekki kvóta-
skipting milli þjóða sem ræður úrslitum, heldur
eiga fagurfræðileg viðmið að gilda – og gera
það vonandi. Eins og tíðkast leggja Íslend-
ingar, Danir, Norðmenn,
Finnar og Svíar fram tvö bók-
menntaverk hver þjóð og
Færeyingar leggja fram eitt
verk. Samar og Grænlendingar sem eiga rétt á
þátttöku nýta ekki þann rétt að þessu sinni. Í ár
eru það fjórar ljóðabækur og sjö skáldsögur
sem eru í pottinum, þar af eru tvær íslenskar
skáldsögur: Stormur eftir Einar Kárason og
Skugga-Baldur eftir Sjón.
Mehren tilnefndur í sjöunda sinn
Ljóðabækurnar sem tilnefndar eru að þessu
sinni koma frá Færeyjum, Danmörku, Noregi
og Svíþjóð og kennir þar ýmissa grasa. Það
vekur óneitanlega athygli að Norðmenn til-
nefna enn einu sinni ljóðskáldið Stein Mehren
(f. 1935) fyrir ljóðabókina Imperiet lukker sig
(Heimsveldið lokar sér) en þetta er í sjöunda
skipti sem hann er tilnefndur (fyrst árið 1967).
Enginn annar höfundur hefur verið tilnefndur
eins oft til þessara verðlauna og Mehren en að
sama skapi hafa verðlaunin aldrei fallið honum
í skaut. Stein Mehren, sem verður sjötugur á
árinu, er þó margverðlaunaður á öðrum vett-
vangi sem skáld, en auk ritstarfa fæst hann við
abstrakt málaralist og kveðst hann sækja efni-
viðinn, liti og form til náttúrunnar. Að sumu
leyti gildir það einnig um ljóðlist hans, en hann
leitar þó víðar fanga í hana: til mannkynssög-
unnar, bókmenntasögunnar, goðsagna og
trúarbragða svo eitthvað sé nefnt. Í viðtali við
norska dagblaðið Aftenposten sagði Mehren
fyrir nokkrum árum: „Ég mála til að hvíla mig
á orðunum. Ég mála til að losna við að útskýra
og rökstyðja það sem ég skapa“. Ekki veit ég
hvort Mehren hefur mikið verið krafinn um út-
skýringar á ljóðlist sinni en í Noregi nýtur
hann mikils álits sem ljóðskáld og mætti jafnvel
kalla hann þjóðskáld. Mehren er heimspeki-
menntaður og má merkja það af ljóðum hans;
hann veltir gjarnan upp tilvistarlegum spurn-
ingum í ljóðunum, efinn er grunntónninn en
trúin á manninn og lífið þó aldrei langt undan.
Sagt hefur verið að sá sem vilji kynna sér
norskan samtímaskáldskap og lætur hjá líða að
lesa Stein Mehren sé ekki ósvipaður ferðalangi
sem fer til Rómar og sleppir því að skoða hring-
leikahúsið og Vatikanið. Imperiet lukker sig er
mikil og vönduð ljóðabók, bæði að útliti og inni-
haldi. Ljóðin sem breiða úr sér yfir hundrað
blaðsíður eru bæði myndrík og andrík og ekki
fer á milli mála að skáldinu liggur enn margt á
hjarta.
Poulsen tilnefndur í þriðja sinn
Færeyingurinn Tóroddur Poulsen (f. 1958) hef-
ur einnig verið tilnefndur nokkrum sinnum
þótt hann sé aðeins hálfdrættingur á við Stein
Mehren (enda rúmum tveimur áratugum
yngri). Hann er nú tilnefndur í þriðja sinn og
nú fyrir ljóðabókina Eygnamørk sem er
nítjánda verk hans í röðinni frá fyrstu ljóðabók-
inni, Botnfall sem kom út árið 1984. Sem ljóð-
skáld hefur Tóroddur þróast mikið á tveggja
áratuga ferli sínum en síðari verk hans ein-
kennast af leik með tungumálið, paródíu og
húmor. Tóroddur var tilnefndur fyrst fyrir
prósasafnið Reglur árið 1996 og síðan fyrir
ljóðabókina Blóðprufur árið 2002. Titill nýju
ljóðabókarinnar Eygnamørk – eða Augnamörk
– vísar til þess sem afmarkar augun/sjónina en
í bókinni er hið innra sjónarhorn ríkjandi og
það er mannsævin sem myndar þann grunn
sem ort er út frá. Fyrsta ljóðið fjallar um vöggu
ungbarnsins og það síðasta um gröf gamlingj-
ans og þarna á milli eru ljóð sem hvert um sig
er svipmynd frá mannsævi, endursköpuð í
minningu ljóðmælandans. Ljóðmálið hér er að
mörgu leyti þýðara en í fyrri bókum Tórodds,
margar myndirnar sem hann dregur upp eru
undurfallegar í tærleika sínum og einfaldleika.
Hallberg og Grotrian
Hin sænska Anna Hallberg (f. 1975) og hinn
danski Simon Grotrian (f. 1961) eiga ýmislegt
sameiginlegt sem ljóðskáld þótt aldursmunur
sé nokkur á þeim. Anna er yngst þeirra höf-
unda sem tilnefndir eru í ár og ekki nema þrjú
ár síðan hún gaf út sína fyrstu bók, ljóðasafnið
Friktion (2001). Hún er tilnefnd fyrir ljóðabók-
ina på era platser sem kannski mætti kalla á ís-
lensku takið ykkur stöðu. Simon Grotrian á
hins vegar að baki langan feril sem ljóðskáld og
hefur sent frá sér fjölda verka og hann er nú til-
nefndur í fyrsta sinn fyrir Korstogets lille tab-
el. Þær samlíkingar sem draga má fram með
þessum tveimur skáldum snúa kannski fyrst og
fremst að meðferð þeirra á tungumálinu en
bæði eru þau afar meðvituð um möguleika –
eða kannski öllu heldur takmarkanir – tungu-
málsins til að tjá veruleikann á nýjan, ferskan
og persónulegan máta. Þau gera þó sitt til að
forðast klisjurnar og vanabunda hugsun. Ræt-
ur Grotrians liggja í eins ólíkar áttir og til súr-
realisma og konkretisma sem og til krist-
indómsins og er trúarlegt samhengi ljóðlistar
hans nokkuð fyrirferðarmikið í Litlu töflu
krossferðanna, svo ég leyfi mér að snara titl-
inum á bók hans á einfaldan hátt. Anna Hall-
berg sækir einnig til konkretismans en annars
verður ljóðagerð hennar ekki svo auðveldlega
dregin í dilka. Kannski má notast við orðið
„leikur“ til að lýsa aðferð hennar; hún leikur
sér í tungumálinu og að því og sá leikur tekur
oft á sig undarlegar myndir sem gerir lestur og
skilning stundum erfiðan, en kannski líka ný-
stárlegan og ferskan. Forsíðan á ljóðabókinni
på era pladser hefur einnig tilvísun til leikvallar
og gefur því færi á svona ályktunum.
Þaðan sem smjörið drýpur
Danir tilnefna líka Kirsten Hammann (f. 1965)
fyrir skáldsöguna Fra smørhullet sem kannski
mætti kalla á íslensku Þaðan sem smjörið drýp-
ur. Þetta er grípandi saga úr samtímanum,
sögð frá sjónarhóli ungrar konu sem, líkt og
flestir Norðurlandabúar, býr við allsnægtir og
á helst við skort á ástríðum og skoðunum að
stríða. Hin 35 ára Mette er „ofur venjuleg“ að
eigin áliti: hvorki sérlega gáfuð, né sérlega
heimsk, hvorki góð né vond, hún hefur engan
sérstakan áhuga á pólitík eða menningu eða
listum eða samfélagsmálum. Hún er bara eins
og hver annar neytandi í allsnægtasamfélagi en
horfir þó með hrolli, kvíða, skilningsleysi og þó
fyrst og fremst sektarkennd á óreiðuna og
hryllinginn sem fjölmiðlarnir matreiða fyrir
neytendur sína daglega. Hún býr í vernduðum
heimi þar sem smjörið drýpur af hverju strái
og horfir þaðan á veröld stríða, hryðjuverka,
glæpa, hungurs, ofbeldis og dauða – og finnur
hvernig óttinn læðist að henni og hvernig stoðir
hins verndaða veruleika byrja að bresta.
Kirsten Hammann hefur sagt að drifkraftur
skrifa hennar sé hennar eigin reiði út í óskilj-
anlega veröld sem hún getur með engu móti
sætt sig við. „Stundum gefst ég auðvitað upp,
eins og við flest, en yfirleitt get ég þó nýtt reið-
ina í skrifin.“ Og Hammann tekst að miðla reið-
inni og umfram allt ógleðinni sem fylgir því að
vera ofvirkur neytandi velferðarsamfélagsins
og óvirkur áhorfandi að hlutskipti hinna verr
settu. Ógleðin er einmitt eitt af leiðarstefjum
frásagnarinnar og hefur ýmsar bókmennta-
legar skírskotanir, t.a.m. til skáldsögu Sartres
með sama nafni.
Finna má ýmsa snertifleti með sögu Kirsten
Hammann og skáldsögu hinnar sænsku Maj-
gull Axelsson, Den jag aldrig var eða Sú sem ég
aldrei var. Majgull Axelsson (f. 1947) hefur
starfað árum saman jöfnum höndum sem
blaðamaður og skáldsagnahöfundur og skrif
hennar tengjast alltaf félagslegum veruleika,
gjarnan veruleika þeirra sem minna mega sín í
samfélaginu. Í öllum skáldsögum hennar eru
konur í brennidepli, gjarnan konur sem ekki
ganga alfaraleiðir. Í Sú sem ég aldrei var er það
MaryMarie sem líkt og nafnið bendir til er
kona með tvískipt sjálf og tvenns konar sögu.
Frásögnin spannar þroskasögu hennar frá
unglingsaldri og fram á fimmtugsaldur, en
spurningin er auðvitað sú sem felst í titlinum:
Hver er saga MaryMarie? Hver var hún? Hér
er í raun um að ræða tvær sögur í einni, frá-
sögn af tvenns konar möguleika á lífi, mögu-
leika sem ræðst af því hvernig aðalpersónan
bregst við á ögurstundu. Sögurnar tvær spegla
hvor aðra um leið og þær mynda saman eina
sterka heild. Sú sem ég aldrei var er spennandi
frásögn, allt frá fyrstu síðu, saga sem líkt og
saga Kirsten Hammann felur í sér ágenga lýs-
ingu af samtímanum og ýmsum dekkri hliðum
hans. Það er mansal sem er hinn félagslegi
glæpur sem frásögnin snýst um, en hér er líka
dregin upp mynd af óbærilegu hjónabandi, af
svikum, hefnd eða fyrirgefningu (allt eftir því
hvora söguna við erum að tala um). En þetta er
líka saga um leitina að ástinni og vináttunni, og
ekki síst um leitina að sjálfum sér og mögu-
leikum manneskjunnar til að bregðast við
óbærilegum aðstæðum af reisn.
Um listmálarann Helene Schjerfbeck
Finnar tilnefna tvær konur til Bókmenntaverð-
launanna í ár, aðra finnska og hina finnlands-
sænska eins og hefð þeirra kveður á um. Hin
finnska Rakel Liehu (f. 1939) er tilnefnd fyrir
skáldsöguna Helene sem byggð er á ævi list-
málarans Helene Schjerfbeck (1862–1946).
Kannski mætti lýsa bókinni sem samblandi af
ævisögu og sögulegri skáldsögu en þótt efnivið-
urinn sé sóttur í ævi raunverulegrar persónu
ríkja lögmál skáldskaparins ofar öðru í frá-
sögninni. Þetta kemur best fram í stílnum þar
sem ljóðrænan leikur stærst hlutverk ásamt
myndrænum lýsingum sem eiga uppruna sinn í
málverkum Helene. Segja má að grunnþemu
bókarinnar séu tvenns konar: Annars vegar er
hér fjallað um eðli hinnar listrænu sköpunar og
þau vandamál sem tengjast henni. Hins vegar
er dregin upp mynd af samfélagi þar sem skap-
andi konur mættu bæði fordómum og mót-
stöðu, því karlmenn vildu ríkja einir á hinu list-
ræna sviði. Að auki fá þeir sem þekkja til
listakonunnar og mynda hennar nokkuð fyrir
sinn snúð, því verkið býr yfir nýjum túlkunum
á list Helene Schjerfbeck, ekki síst á hinni at-
hyglisverðu sjálfsmyndar-seríu sem hún er
einna frægust fyrir (og skoða má á verald-
arvefnum).
Ameríska stúlkan
Hinn fulltrúi Finnlands er hin finnlands-
sænska Monika Fagerholm (f. 1961) sem til-
nefnd er fyrir þriðju skáldsögu sína, Den am-
erikanska flickan eða Ameríska stúlkan sem
sænska pressan hefur dæmt einna sigur-
stranglegasta af tilnefndum verkum. Fager-
holm hafði sent frá sér tvö smásagnasöfn þegar
hún sló í gegn með skáldsögunni Underbara
kvinnor vid vatten árið 1994 og festi sig svo enn
í sessi með Divu árið 1998, sem einnig var til-
nefnd til Bókmenntaverðlauna Norður-
landaráðs. Í Amerísku stúlkunni hefst frásögn-
in við dularfullt dauðsfall titilpersónunnar,
Eddie de Wire, og kærasta hennar; hún finnst
drukknuð, hann hengdur, og enginn veit hvað
gerðist. Aðalpersónur sögunnar eru hins vegar
vinkonurnar Doris og Sandra, tvær ungar
stúlkur sem ná saman vegna sameiginlegrar
reynslu sinnar af óábyrgum foreldrum og ein-
semdar. Hin dularfullu dauðsföll ungmennanna
heilla vinkonurnar sem nokkrum árum eftir
hina hörmulegu atburði fá örlög þeirra á heil-
ann og reyna að endurskapa í hlutverkaleik það
sem gerðist – með skelfilegum afleiðingum og
enn einu dauðsfallinu. Ameríska stúlkan er því í
aðra röndina spennusaga og frásögnin snýst að
mörgu leyti um að reyna að henda reiður á
þeim atburðum sem leiddu til hinna hörmulegu
dauðsfalla þriggja ungmenna. En það er ekki
einfalt að komast að því og sögunni vindur
áfram í brotum, út frá ótal mismunandi sjón-
arhornum og mismunandi frásögunum fólks
sem lesandinn veit ekki hvort segir satt eða
ekki .
Um „það sem máli skiptir í lífinu“
Skáldsaga Moniku Fagerholm er mikill doðr-
antur upp á tæpar 500 blaðsíður en skáldsaga
Norðmannsins Karl Ove Knausgård (f. 1968),
En tid for alt, slær henni hins vegar við hvað
lengd varðar því hún er einar 560 blaðsíður. Og
á þessum síðum fjallar Knausgård um „það
sem máli skiptir í lífinu; um Guð og sköp-
unarverkið; um ást og afbrýðisemi; um dauða
og örvæntingu; um kynferðislegar langanir,
hatur, ofbeldi, þrár og ótta,“ svo vitnað sé í
norskan gagnrýnanda. Þessi stóru orð hæfa
verki Knausgård ágætlega því hann ræðst svo
sannarlega ekki á garðinn þar sem hann er
lægstur, heldur skrifar hann um engla og sögu
þeirra, ásamt því að skrifa upp á nýtt ýmsar
þekktar biblíusögur, svo sem söguna af Kain og
Abel, söguna af Lot og söguna af Nóa svo nokk-
uð sé nefnt. Sögurnar færir hann þó fram í tíma
og staðsetur í kunnuglegu umhverfi um leið og
hann klæðir biblíupersónurnar „holdi og blóði“
og gerir þær kannski nákomnari lesendum en
frummyndirnar. Karl Ove Knausgård vakti
þegar geysimikla athygli með fyrstu skáldsögu
sinni Ute av verden (1998) og gagnrýnendur
hikuðu ekki við að líkja honum strax við sagna-
meistara á borð við Dostojveskí og Hamsun.
Tími fyrir allt er önnur skáldsaga hans og þykir
hún uppfylla þau fyrirheit sem hann gaf í frum-
raun sinni þótt efniviðurinn hafi komið mörgum
á óvart. Skáldsögurnar tvær eru tengdar í
gegnum aðalpersónu þeirrar fyrri, Henrik
Vankel, sem reynist einnig vera drifkrafturinn
á bak við frásögn þeirrar seinni. Knausgård
mun vera með þriðju söguna um Henrik
Vankel í smíðum og hugsar verkin sem heild-
stæðan þríleik.
Keppa við Storm og Skugga-Baldur
Eins og ljóst má vera af því sem hér hefur verið
rakið eru mörg áhugaverð verk tilnefnd til
Bókmenntaverðlauna Norðurlandaráðs nú sem
endranær. Hér hafa verið kynnt þau verk sem
keppa við Storm Einars Kárasonar og Skugga-
Baldur Sjóns, tvö frábær verk sem saman bera
fjölbreytninni í íslenskum samtímaskáldskap
ótvírætt vitni, eins ólík og þau eru jafnt í formi
sem efniviði. Ekki er langt að bíða niðurstöðu
dómnefndarinnar því hún verður tilkynnt
næstkomandi miðvikudag, eins og getið var um
hér í upphafi.
„Norden er i orden“
Næstkomandi miðvikudag, 23. febrúar, verð-
ur tilkynnt hver hlýtur Bókmenntaverðlaun
Norðurlandaráðs í ár. Hér er fjallað um er-
lendu bækurnar sem tilnefndar eru til verð-
launanna að þessu sinni.
Monika Fagerholm Er talin sigurstrangleg. Simon Grotrian Tilnefndur í fyrsta sinn fyrir Korstogets lille tabel.Eftir Soffíu Auði
Birgisdóttur
soffiab@hi.is
Höfundur er bókmenntagagnrýnandi Morgunblaðsins.