Lesbók Morgunblaðsins - 24.09.2005, Blaðsíða 8

8 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 24. september 2005
F
jöldi íranskra kvikmynda hef-
ur fengið mikið lof gagnrýn-
enda víða um heim á und-
anförnum árum og hlotið
ófáar viðurkenningar á al-
þjóðlegum kvikmyndahátíð-
um. Þannig hlaut t.d. kvikmyndin Keimur af
kirsuberjum eftir Abbas Kiarostami Gull-
pálmann í Cannes árið 1997 og kvikmyndin
Himnabörn eftir Majid Majidi Ósk-
arsverðlaunin fyrir bestu erlendu myndina
árið 1999. Það er því vel við hæfi að Al-
þjóðlega kvikmyndahátíðin í Reykjavík, sem
hefst 29. september næstkomandi, skuli
bjóða upp á fjölda íranskra kvikmynda, m.a.
nokkrar af helstu myndum Kiarostamis sem
að auki verður viðstaddur hátíðina, heldur
ljósmyndasýningu í Orkuveitunni og verður
með kvikmynda-
námskeið í Háskóla Ís-
lands. Auk þess verður
boðið þar upp á mál-
þing um íranskar kvik-
myndir 6. október en það er gert í sam-
vinnu við Deus ex cinema (www.dec.hi.is),
rannsóknarhóp um trúarstef í kvikmyndum.
Sérstaða íranskra kvikmynda
Eitt helsta einkenni þeirra írönsku kvik-
mynda sem vakið hafa hvað mesta athygli
víða um heim er heimildaraunsæið þar sem
skyggnst er inn í líf hvunndagshetja sem
glíma við tilfinningar sínar og vandamál við
hversdagslegar aðstæður, en persónusköp-
unin er jafnan hlýleg og trúverðug og
áherslan á mannleg samskipti. Sumar
myndirnar fylgja karlmönnum eftir, aðrar
konum, börnum eða fátæklingum, oftar en
ekki þá Kúrdum eða Afgönum. Engu að síð-
ur getur framsetningin reynst harla ljóðræn
og jafnvel táknræn og má auðveldlega
greina beitta þjóðfélagsgagnrýni í mörgum
þessara mynda, ekki síst á félagslega stöðu
kvenna í írönsku þjóðfélagi eftir íslömsku
byltinguna árið 1979. Þrátt fyrir stranga
ritskoðun sem reynst hefur mörgum kvik-
myndagerðarmanninum erfið eru margar
þessara mynda leyfðar í Íran en þó ekki all-
ar. Auðveldast hefur verið fyrir íranska
kvikmyndagerðarmenn að skjóta þjóðfélags-
gagnrýni sinni inn í kvikmyndir um börn en
þeir fengu líka nokkuð frjálsar hendur við
að gagnrýna stjórnarhætti talíbananna í
Afganistan á sínum tíma.
Þannig segir t.d. kvikmyndin Spegillinn
(Jafar Panahi: 1998) frá lítilli stelpu sem
neyðist í fyrsta sinn til að halda einsömul
heim á leið í höfuðborginni Teheran þegar
móðir hennar sækir hana ekki í skólann. Á
heimleiðinni mætir hún ótal vandamálum
sem eru hversdaglegir viðburðir í lífi sér-
hvers fullorðins manns en þegar myndin er
u.þ.b. hálfnuð fær hún sig fullsadda af fram-
komu sögupersónanna sem skipa henni
fram og aftur, banna henni sem stúlku eitt
og annað, og gerir uppreisn gegn kvik-
myndagerðarmönnunum með því að lýsa því
yfir að hún sé hætt að leika í myndinni. Síð-
ari hluti myndarinnar snýst svo um það
hvernig kvikmyndagerðarmennirnir með
leikstjórann í fararbroddi elta stúlkubarnið
þegar það heldur heimleiðis algjörlega á
eigin vegum.
Kvikmyndin Baran (Majid Majidi: 2001)
segir hins vegar frá 17 ára írönskum bygg-
ingaverkamanni af azerskum ættum sem
kemst að því að hljóðlátur samstarfsmaður
hans sem hlaupið hafði í skarðið fyrir slas-
aðan afganskan föður sinn er í raun ung-
lingsstúlka. Pilturinn verður brátt yfir sig
hrifinn af stúlkunni og reynir allt hvað hann
getur til að varðveita leyndarmál hennar, en
um leið áttar hann sig á hversu kröpp kjör
afgönsku flóttamannanna eru sem margir
hverjir neyðast til að framfleyta sér með
illa borgaðri svartri vinnu. Myndinni lýkur
svo með því að unglingsstúlkan hylur sig
frammi fyrir honum með grænbláum búrka
þegar hún heldur af stað með fjölskyldu
sinni aftur til heimalandsins sem þá er enn
undir stjórn talíbananna.
Rætur íranskra kvikmynda í dag
Hamid Dabashi, prófessor í írönskum fræð-
um við Columbia-háskóla í Bandaríkjunum,
heldur því fram í bók sinni Close Up: Ir-
anian Cinema, Past, Present and Future að
írönsk kvikmyndagerð nú á dögum sé í
órofnu samhengi við ríka menningarhefð
hinnar fornu Persíu, ekki síst ljóðlistina
sem hafi öldum saman verið í miklum met-
um meðal almennings. Ljóðlistin hafi t.d.
reynst hagnýtt vopn gegn einum helsta
fylgifiski nútímahyggjunnar á 19. öld, evr-
ópsku nýlendustefnunni, og þannig verið
óspart notuð til þjóðernissinnaðrar þjóð-
félagsgagnrýni, en það hafi skilað sér alla
leið til íranskrar kvikmyndagerðar í dag.
Fyrstu áratugi 20. aldarinnar hafi nútíma
ljóðlist verið vinsælasta bókmenntaformið
meðal landsmanna, sem tjáðu með henni
vonir sínar og þrár, en með tilkomu þing-
ræðisins í kjölfar byltingarinnar á árunum
1906-1911 hafi hún eflst til muna. Tilkoma
skáldsögunnar um 1930 hafi síðan verið
annað stigið í þessari þróun nútíma list-
sköpunar en upp úr 1960 hafi verið gerðar
fyrstu kvikmyndirnar sem hafi haft eitt-
hvert vægi, einkum heimildamyndin Húsið
er svart (Forugh Farrokhzad: 1962) og
raunsæismyndin Kýrin (Dariush Mehrjui:
1969). Í raun tengjast írönsk ljóða- og
skáldsagnagerð báðum þessum kvikmynd-
um með athyglisverðum hætti því að sú
fyrri, sem greinir frá hversdagsleikanum í
holdsveikranýlendu, var gerð af einu ást-
sælasta ljóðskáldi Írana á sjötta og sjöunda
áratugnum og sú síðari, sem segir frá fá-
tækum bónda sem sannfærist um að hann
sé kýrin sín týnda, var byggð á þekktri
smásögu eftir nútímarithöfundinn Gholam-
hossein Sa’edi.
Forugh Farrokhzad, leikstjóri heim-
ildamyndarinnar Húsið er svart, er sér-
staklega áhugaverð í þessu samhengi en
hún var eina konan sem gerðist ljóðskáld og
rithöfundur í Íran upp úr miðri 20. öldinni.
Eftir hana liggja fimm ljóðabækur sem nutu
þegar mikilla vinsælda meðal landsmanna
þótt ekki féllu þær öllum í geð enda ljóðin
tilfinningarík, persónuleg og jafnvel berorð
og ögrandi. Farrokhzad var einlægur fem-
ínisti, sjálfstæð (klæddist pilsi og ermalaus-
um skyrtum) og alls ófeimin við að lýsa per-
sónulegri reynslu kvenna og ögra
viðteknum sjónarmiðum um félagslegt hlut-
verk þeirra. Hún fékk snemma áhuga á
kvikmyndagerð og gerði ýmsar tilraunir á
þeim vettvangi en eina myndin sem liggur
eftir hana er þessi 22 mínútna langa svart/
hvíta nærgætna heimildamynd um íbúa
holdsveikranýlendu nálægt Tabriz í Azerb-
aijanhluta Írans. Í myndinni skiptast Farr-
okhzad og aðstoðarmaður hennar á að lýsa
lífi íbúanna sem flestir eru afmyndaðir af
sjúkdóminum en geisla samt af lífsgleði og
tigna skapara sinn hiklaust. Meðaumkunin
með hinum sjúku er auðheyrð af málrómi
Farrokhzads og virðingin sem hún ber fyrir
þeim, en áhorfandinn er að lokum skilinn
eftir fyrir utan holdsveikranýlenduna þar
sem íbúarnir loka innganginum á eftir hon-
um. Sjálf ættleiddi Farrokhzad einn af
drengjunum í nýlendunni en örfáum árum
síðar, árið 1967, lést hún í bílslysi, aðeins 32
ára gömul.
Hamid Dabashi heldur því fram að írönsk
ljóða- og skáldsagnagerð hafi mikið til glat-
að vægi sínu meðal almennings í kjölfar ísl-
ömsku byltingarinnar árið 1979 og hafi að-
eins kvikmyndin náð þar að halda velli sem
vettvangur fyrir almenna listsköpun, jafnvel
þótt áratugalöng mannskæð styrjöld við
Írak á níunda áratugnum hafi reynst henni
þrándur í götu. Ein helsta ástæðan fyrir því
að kvikmyndin var tekin í sátt af bylting-
unni er sögð sú að Ayatollah Khomeini,
andlegur leiðtogi hennar og landsins alls
næsta áratuginn, hafi hrifist mjög af kvik-
myndinni Kýrin þegar hann loks sá hana,
en það hafði vakið forvitni hans að ráða-
menn keisarastjórnarinnar skyldu banna
hana á sínum tíma.
Ástæðan fyrir banninu var einkum sögu-
svið myndarinnar sem gerðist í afskekktu
þorpi þar sem fátækt alþýðufólk lifði í nánu
samneyti við náttúruna og dýrin, en ráða-
mönnum var umhugað um að sýna bæði
landsmönnum og umheiminum öllum fram á
að Íran væri nútímalegt ríki með öllum
þeim lífsgæðum og tækninýjungum sem til
þyrfti. Myndinni var hins vegar smyglað út
fyrir landamærin og hún sýnd á ýmsum al-
þjóðlegum kvikmyndahátíðum þar sem hún
vakti töluverða athygli og jákvæða umfjöll-
un.
Enda þótt kvikmyndirnar Húsið er svart
og Kýrin séu ekki þær einu sem þyki
merkilegar af þeim sem gerðar voru fyrir
íslömsku byltinguna, má segja að þær leggi
línurnar fyrir það heimildaraunsæi sem ein-
kennt hefur svo margar íranskar myndir á
síðari árum.
Dariush Mehrjui, sem er einlægur aðdá-
andi ítalska nýraunsæisins í kvikmyndagerð
eins og mynd hans Kýrin ber vott um, hefur
haldið áfram að gera kvikmyndir eftir bylt-
inguna og m.a. sent frá sér kvikmyndina
Leilu (1996) sem lýsir með áhrifamiklum
hætti þeirri niðurlægingu sem fylgir fjöl-
kvæni. Myndin greinir frá ungri óbyrju sem
neyðist til vegna þrýstings frá tengdafjöl-
skyldunni að útvega eiginmanninum aðra
konu til þess að hann geti eignast erfingja
en það eyðileggur að lokum hjónaband
þeirra. Enda þótt körlum sé heimilt að
kvænast allt að fjórum konum í Íran er sá
siður þar afar umdeildur bæði meðal al-
mennings og margra trúarleiðtoga.
Margir af þekktustu kvikmyndagerð-
armönnum Írans hafa sömuleiðis vísað til
verka Forugh Farrokhzads í myndum sín-
um, svo sem Mohsen Makhmalbaf og dóttir
hans Samíra sem tilgreint hefur ljóð hennar
sem einn helsta áhrifavaldinn í lífi sínu.
Abbas Kiarostami hefur sömuleiðis vitnað
til verka hennar og er titill myndarinnar
Vindurinn mun bera okkur (2001) sóttur í
eitt af ljóðum hennar sem jafnframt kemur
rækilega við sögu í henni sjálfri. Auk þess
hefur verið bent á að kvikmynd Kiarostamis
ABC Afríka (2001) minni mjög á heim-
ildamynd Farrokhzads, en hún greinir frá
munaðarleysingjum alnæmisfórnarlamba í
Úganda, börnum sem geisla af lífsgleði
þrátt fyrir hlutskipti sitt.
Íranski femínistinn Shahla Lahiji, sem er
forstöðumaður Rannsóknarstofnunar í
kvennafræðum í Teheran, segir í greininni
„Chaste Dolls and Unchaste Dolls: Women
in Iranian Cinema since 1979“, sem birtist í
bókinni The New Iranian Cinema: Politics,
Representation and Identity, að enda þótt
sannarlega megi bæta hlut kvenna í írönsku
þjóðfélagi hafi það fyrst verið eftir íslömsku
byltinguna, ekki síst á tíunda áratugnum,
sem persónusköpun þeirra í írönskum kvik-
myndum hafi tekið að endurspegla raun-
veruleikann. Þá fyrst hafi kvikmyndagerð-
armenn tekið að draga fram þá jákvæðu
eiginleika sem þær hefðu til að bera sem
manneskjur jafnar karlmönnum sem gætu
starfað samhliða þeim í þjóðfélaginu. Hún
gagnrýnir hins vegar harðlega þá stöðluðu
persónusköpun kvenna sem einkennt hafði
íranskar kvikmyndir frá upphafi þar sem
þær voru ýmist sýndar sem siðvandar eða
siðlausar dúkkur, en slíka persónusköpun
var ekki síst að finna í þeim aragrúa dans-
og söngvamynda sem framleiddar höfðu
verið fyrir byltinguna. Og raunar hefði stað-
almynd hinnar þöglu siðvöndu húsmóður
einkennt alltof mikið íranskar sjónvarps-
myndir næstu árin eftir byltinguna. Enda
þótt Lahiji nefni ekki Forugh Farrokhzad á
nafn í grein sinni tilgreinir hún samt nokkr-
ar kvikmyndir fyrir byltinguna sem hafi
reynst góðar, einkum myndir Bahrams
Beyza’is frá áttunda áratugnum, en hún
gerir sérstaklega grein fyrir mikilvægu
framlagi kvenna til kvikmynda í Íran eftir
byltinguna, svo sem myndum Rakhshans
Bani-Etemads og Tahmineh Milanis.
Ritskoðun
En þótt kvikmyndin Kýrin væri tekin í sátt
af byltingarmönnunum var kvikmyndagerð-
inni sniðinn allþröngur stakkur í ýmsum
efnum. Þannig má t.d. ekki sýna konur án
slæðu í kvikmyndum sem gerðar hafa verið
eftir byltinguna, jafnvel þótt þær beri ekki
slæðurnar innandyra á heimilum sínum í
raunveruleikanum. Ritskoðun ráðamanna
hefur samt ekki hindrað íranska kvik-
myndagerðarmenn í að gera kvikmyndir
með hárbeittri þjóðfélagsgagnrýni en slíkt
hefur einkum skilað sér í myndum þar sem
dregin er upp raunsæ en um leið táknræn
og jafnvel ljóðræn mynd af trúverðugum
persónum í hversdagslegum aðstæðum
þeirra án þess þó að nokkuð sé gagnrýnt
berum orðum. Þannig virkar kvikmyndin
eins og spegill á raunveruleikann sem hver
og einn getur túlkað fyrir sig.
Þjóðfélagsgagnrýnin getur þó reynst
kvikmyndagerðarmönnum dýrkeypt eins og
Tahmineh Milani, ein af þekktustu kvik-
myndagerðarkonum Írans, fékk að reyna í
kjölfar frumsýningar á myndinni hennar
Huldi helmingurinn (2001). Myndin greinir
frá konu (leikinni af Niki Karimi sem á eina
af þeim myndum sem sýndar verða á kvik-
myndahátíðinni) sem barist hafði með
kommúnistum gegn íslömsku byltingunni en
tókst að komast undan þegar flokkurinn var
upprættur og giftist að lokum dómara þar í
landi sem ekki þekkti til fortíðar hennar.
Þegar hún kemst svo að því að hann eigi að
hlýða á náðarbeiðni dauðadæmdrar konu
sem einnig hafði verið í kommúnistaflokkn-
um, greinir hún eiginmanninum frá fortíð
sinni í von um að það megi verða til þess að
milda afstöðu hans enda málið nær honum
og fjölskyldunni en hann hafði gert sér
grein fyrir. Tilgangurinn með myndinni er
ekki síst sá að hvetja til fyrirgefningar og
sáttar meðal andstæðra fylkinga í írönsku
þjóðfélagi en hún vakti engu að síður svo
hörð viðbrögð að leikstjórinn Tahmineh Mil-
ani var handtekin og dauðarefsingar krafist
yfir henni. Hún var síðan ekki leyst úr haldi
fyrr en Mohammad Khatami, þáverandi for-
seti landsins, tók upp málstað hennar og
náðaði hana.
Grunnur og einkenni
íranskra kvikmynda
Alþjóðlega kvikmyndahátíðin í Reykjavík,
sem hefst 29. september, býður upp á fjölda
íranskra kvikmynda, m.a. nokkrar af helstu
myndum Kiarostamis sem að auki verður við-
staddur hátíðina, heldur ljósmyndasýningu í
Orkuveitunni og verður með kvikmynda-
námskeið í Háskóla Íslands. Auk þess verður
boðið þar upp á málþing um íranskar kvik-
myndir 6. október en það er gert í samvinnu
við Deus ex cinema (www.dec.hi.is), rann-
sóknarhóp um trúarstef í kvikmyndum.
Eftir Bjarna Randver
Sigurvinsson
bjarnirs@heimsnet.is
Írönsk kvikmyndagerð Iron Island eða Járneyjan eftir Jazireh Ahani. Myndin var gerð á þessu ári.
Höfundur er stundakennari við guðfræðideild
Háskóla Íslands.