Lesbók Morgunblaðsins - 24.09.2005, Blaðsíða 16

16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 24. september 2005
Þ
að er eins og súr-
realískt að vera
komin hingað til
Íslands, segir
Hanan al-Shaykh
þegar við tyllum
okkur niður í forstofunni á
Hótel Holti til að spjalla sam-
an. „Þegar ég var ung stúlka
og fann ekki eitthvað og spurði
föður minn: „Hvar er minn-
isbókin mín? Hvar taskan mín,
svaraði hann
ávallt að
bragði, Hún
er á Íslandi;
Islandia, eins og hann sagði.
Það er því undarlegt að vera
loksins komin hingað til „Is-
landia“, þessa dularfulla staðar
úr æsku minni, sem var eins
konar táknmynd fyrir það sem
var óraunverulegt og fjarlægt.“
Líbanon og hinn arabíski
heimur er kannski álíka óraun-
verulegur og firrtur flestum Ís-
lendingum en hann er sú ver-
öld sem skáldskapur Hanan
al-Shaykh (f. 1945) byggist á.
Skáldkonan ólst upp í Beirút
en yfirgaf borgina og sitt
heimaland árið 1975 þegar hún
flúði borgarastyrjöld. Hún
flutti til London, bjó um tíma í
Saudí-Arabíu, en hefur síðan
1984 búið í London með eig-
inmanni og tveimur börnum.
Menningarleg mósaík
Hanan fæddist í Beirút og ólst upp í íhalds-
sömu hverfi borgarinnar sem hét Ra al-
Naba en borgin og glötun hennar hafði af-
gerandi áhrif á skrif hennar. „Beirút var
mósaík í mannlífi og arkitektúr þar sem
ægði saman menningu og trúarbrögðum af
öllum toga. Þótt upp úr syði annað veifið,
t.d. 1958 þegar ég upplifði í fyrsta sinn al-
varlegar róstur í borginni, þá var þarna yf-
irleitt mikið umburðarlyndi milli hópa.“ Að
sögn Hanan var hins vegar ekki hlaupið að
því að skrifa skáldsögu í Beirút: „Borgin var
svo mögnuð og lifandi að maður hafði varla
tíma í það að skrifa heila skáldsögu! Til þess
þurfti ég að komast burt frá borginni.
Fyrstu skáldsöguna skrifaði ég í Egypta-
landi og næstu tvær í Saudí-Arabíu.“ Önnur
skáldverk Hanan eru svo flest skrifuð í
London.
Hanan gaf út sína fyrstu skáldsögu árið
1970, 19 ára gömul. Um er að ræða óvenju-
legt byrjendaverk þar sem Hanan fjallar um
áráttukennda kynferðisþrá frásagnarmanns,
sem er karlmaður, og kvenfjandsamlegt
valdatafl hans við unga stúlku. Útgáfufyr-
irtækið í Líbanon stóð einnig að helsta dag-
blaðinu í landinu og var Hanan umsvifalaust
fengin til að skrifa í kvennablað sem einnig
var á snærum félagsins. „Ég skrifaði eink-
um um málefni sem snertu konur en einnig
um bókmenntir, tók viðtöl við málsmetandi
höfunda og svo framvegis. Ástríða mín var
hins vegar sú að skrifa skáldsögur.“
Í skáldskap sínum, skáldsögum, smásög-
um og leikritum, fjallar Hanan kannski
einkum um samfélagslegt hlutverk arab-
ískra kvenna og samskipti kynjanna. Í skrif-
unum segist hún einmitt hafa fengið útrás
fyrir reiði í garð föður síns og bróður sem
þóttust eiga alls kostar við hana.
Í upphafi, einkum í tveimur fyrstu skáld-
sögunum, kveðst Hanan hafa lagt mikið upp
úr því að skrifa fágaðan texta í samræmi við
klassískar hefðir tungumálsins. Það gjör-
breyttist í þriðju skáldsögunni en með þeirri
sögu sló Hanan í gegn. Saga Zöru var skrif-
uð í Saudí-Arabíu þar sem eiginmaður Han-
an var við störf. Í þeirri sögu, sem kom út
1980, eru sjálfsævisögulegir þættir sem
tengjast strangtrúuðum og afar ströngum
föður hennar.
Leyniskyttur
Saga Zöru vakti mikla hneykslun í hinum
arabíska heimi og var víða bönnuð. Höfundi
var fundið allt til foráttu: tungumálið þótti
gróft og umfjöllunarefnið á bannsvæði.
Svona mátti ekki nokkur maður skrifa, hvað
þá kona! Þá var bókin mjög lituð af borg-
arastyrjöldinni sem geisaði. „Ég kærði mig
kollótta um hina kristnu, múslimana og Pal-
estínumennina og fylgdi engum aðila að
málum. Þetta var í upphafi stríðsins og í
verkinu var hrein og tær rödd sem and-
mælti stríðinu. En á sama tíma og ég for-
dæmdi voðaverkin, hafði ég listrænt frelsi. Í
raun má segja að borgarastyrjöldin í landi
mínu hafi frelsað mig, hugmyndafræðilega,
listrænt og stíllega.“
Söguhetjan Zara á í ástarsambandi við
leyniskyttu. „Leyniskyttur eru hræðilegt
fyrirbæri; þær eru ein ástæðan fyrir því að
ég fór frá Líbanon. Ég vildi setja leyniskytt-
una á pappír til að vinna bug á óttanum.
Þegar maður skrifar um eitthvað hræðilegt
eins og stríð, þá vill maður skilja. Maður er
svo magnlaus, sem einstaklingur, andspænis
byssukúlum og blóðugum bardögum. Hjálp-
arvana. En þegar maður situr og skrifar
getur maður sett skorður og ráðið atburða-
rásinni. Þannig er maður á vissan hátt
sterkur og getur tjáð skoðanir sínar á per-
sónunum. Það gat enginn í Líbanon á þess-
um tíma, í miðri skothríð, í leyniárásum. En
á pappír er maður sterkur, og maður getur
sagt álit sitt og fordæmt þá sem standa að
stríði. Þetta gerði ég. Og þar sem þetta var
í upphafi stríðsins hafði fólk áhuga á því að
heyra um hvernig fólki liði.“
Efnið og sögusviðið kröfðust nýrra og
óvæntra efnistaka og stíls. „Málfarið var
frekar gróft; ég var ekki að reyna að skrifa
fallegan, klassískan texta. Ég notaði sem þá
þóttu djörf orð: getnaðarlimur, leggöng,
samfarir. Svona orð voru til í fornum textum
en ekki í nýlegum. Í stríði frelsast maður að
vissu leyti. Hefðir og siðareglur fara út um
gluggann. Spurningin er ein: Líf eða dauði?
Frammi fyrir þessari spurningu verður
maður að tjá sannleikann og vera heið-
arlegur.
Ég fór ekki varhluta af gagnrýni: Hvers
konar málfar er þetta eiginlega? Hún notar
mállýsku en ekki klassíska arabísku. Arabar
eru mjög hreyknir af klassískri arabísku,
álíta að hún sé komin beint frá Kóraninum.
Af hverju er hún að þessu? Ég var sökuð
um að draga upp ósanngjarna mynd af
arabískri menningu.
Það var stríðið sem réð penna mínum.
Fyrstu sögurnar voru á „vönduðu máli“. Sú
seinni var dýpri og meira lifandi en það var
eftir að ég hafði dvalið fjarri heimahögum á
Arabíuskaga. Þar fjallaði ég um æsku sögu-
hetjunnar og átök við föður sinn. Þessi bók
hafði sterk áhrif en það var í Sögu Zöru
sem ég fann rödd mína.“
Allir eiga að vera femínistar
Skrif Hanan þykja á ýmsan hátt veita ein-
staka sýn inn í heim arabískra kvenna og
víst er að þau hafa styrkt margar kynsystur
hennar og samlöndur. Hún vill þó ekki láta
setja á sig merkimiða. „Ég lít ekki endilega
svo á að ég sé femínískur höfundur. Vegna
þess að það er klisja. Mér finnst að allir eigi
að vera femínistar: líka karlar. Rithöfund-
urinn og Nóbelsskáldið Naguib Mahfouz
stóð með konunni og fyrir konuna í öllum
skrifum sínum. Samt var hann ekki kallaður
femínisti. Ég vil að takmörk mín í bók-
menntum séu sjóndeildarhringurinn. Ég get
ekki bara verið femínisti.
Ég virði þær konur sem skrifa út frá fem-
ínisma, t.d. fræðigreinar eða samfélags-
greiningu. Á slíkum skrifum er engin van-
þörf. Ég er hins vegar skáldsagnahöfundur
en ekki hugmyndafræðingur. Ég fylgi hjarta
mínu. Þess vegna er hver skáldsaga ólík
hinum Ég þróast, ég endurskapa skrif mín
og sjálfa mig sífellt. Stundum skrifa ég leik-
rit, ritgerðir, „gegn“ konum. Stundum gríp-
ur mig óþol og ég vil að arabískar konur rísi
upp og geri eitthvað.“
Það verður ekki hjá því komist að spyrja
Hanan út í slæðuna og þá kvöð sem lögð er
á arabískar kynsystur hennar. Hvað finnst
henni t.d. um lögin í Frakklandi sem banna
nemendum að bera trúarleg tákn, þ.á m.
slæðuna, í skólanum? „Ég er fylgjandi lög-
unum: Það á alls ekki að leyfa stúlkum að
setja upp hijab eða slæðuna. Ekki er jap-
önskum geishum leyft að mæta í skóla í full-
um skrúða! Þótt slæðan sé réttlætt með vís-
un í islam er ekkert sérákvæði um slæðuna í
Kóraninum. Vissulega á að virða frelsi
manna, upp að vissu marki, til að gera og
klæðast eins og þeir vilja.
En í mínum augum er þetta
spurning um heilaþvott,
einkum þegar yngri eiga í
hlut. Þegar maður sér korn-
ungar stúlkur, kannski níu
ára gamlar, með slæður þá
óttast ég að þær séu hrædd-
ar til þess og þeim hótað
með helvíti gegni þær ekki
og hylji andlit sitt.“
Slæðan er meira
en kúgun
Slæðan er tákn og dæmi um
kúgun. Og meira en það:
Kúguð manneskja er engu
að síður manneskja, kúguð
manneskja. Slæðan er krafa
um að þú verðir ekki neitt.
Sá sem er ekkert er ekki
kúgaður – hann hefur enga
sjálfsmynd, enga samsemd.
Slæðan er framhlið sem fel-
ur það að þú ert ekki til til
þess að vera kúgaður.
Þegar ég var 13 ára fór
faðir minn fram á það við
mig að ég gengi með slæðu
á almannafæri. Ég stakk
henni ofan í tösku um leið
og ég var komin út á götu
og setti hana upp aftur þeg-
ar ég kom heim. Auðvitað
kom að því einn daginn að
hann rakst á mig slæðulausa
á förnum vegi. Ég tjáði hon-
um þá að ég vildi ekki ganga
með slæðu. Hann sagði: Þú
ferð til helvítis! Ég sagðist
ekki geta velt mér upp úr
því sem kynni að gerast ein-
hvern tímann í framtíðinni
og sagðist ekki ætla að setja
upp slæðuna framar. Vesa-
lings maðurinn grét. En ég
fór mínu fram. Þótt hann
væri trúaður var hann mild-
ari en margir. Nú þegar
maður ber saman föður
minn við alla þessa presta,
mullah og trúarfólk þá sér
maður að þetta fólk er
hjartalaust og lifir alls ekki
á þessari öld heldur þeirri áttundu. Þessi
nátttröll ríða röftum þessa dagana en auð-
vitað eru til margir nútímalegir arabar sem
eru á móti þessum gömlu bábiljum.
Ný verk
Hanan al-Shaykh situr ekki auðum höndum.
Hún er t.d. með leikverk í smíðum en ný-
lega hafa verið sett upp tvö verk eftir hana,
um arabíska innflytjendur, í Hampstead
Theatre í London. Nýjasta skáldsaga henn-
ar á ensku, Bara í London, hefur vakið at-
hygli en hún greinir frá fjölbreyttu lífi araba
í London, einkum við Edgeware Road. Þar
koma fyrir arabískar vændiskonur, samkyn-
hneigðir arabar og fleiri mannleg tilbrigði
sem hafa fram að þessu nánast verið falin
undir arabískum staðalmyndum.
Nýjasta bók Hanan, sem kemur vænt-
anlega út í enskri þýðingu að ári, fjallar um
móður hennar. „Móðir mín er einstök mann-
eskja. Hún var neydd til að giftast föður
mínum þegar hún var 13 ára gömul; hún
fæddi stúlkubarn 15 ára. Hún braust út úr
hefðarfarinu þegar hún yfirgaf föður minn
og okkur, enn ung að árum. Þegar ég hugsa
um málið nú held ég að móðir mín hafi verið
mjög sterk. Hún var Femínistinn. Það hefur
ekki verið auðvelt að rífa sig lausa frá fjöl-
skyldunni, fylgja ástmanni sínum og giftast
honum. Hvað þá að skilja við föður minn!
Og þetta gerði hún á miðjum 6. áratugnum.
Ég skil sjálfa mig mun betur eftir að hafa
skrifað sögu hennar. Hugmyndir mínar
byggjast á hennar; þótt hún væri ólæs og
óskrifandi. Samt var faðir hennar kennari!
Bókin hneykslaði Líbani og araba almennt
því á vissan hátt er óvenjulegt að fólk ræði
fortíð sína, sérstaklega ef hneyksli hefur átt
sér stað.“
Bókin um móður Hanan fékk engu að síð-
ur góðar viðtökur meðal araba. Sumar bæk-
ur Hanan eru þó enn á bannlista í mörgum
ríkjum araba. Annars staðar er hún við-
urkenndur höfundur og bækur hennar á
námskrá í háskólum. Og enn er Hanan með
skáldsögu í smíðum sem líkleg er til að
valda ölduróti: Hún er að skrifa um árekst-
ur menningarheima, hins vestræna heims og
múslima, um hryðjuverk og árásirnar á New
York 11. september.
Hanan al-Shaykh – Slæðulaus
Morgunblaðið/Kristinn
Hanan al-Shaykh „Þegar ég var 13 ára fór faðir minn fram á það við mig að ég gengi með slæðu á almannafæri. Ég stakk henni ofan
í tösku um leið og ég var komin út á götu og setti hana upp aftur þegar ég kom heim.“
Rithöfundurinn Hanan al-
Shaykh hefur verið sjálfskip-
aður útlagi frá heimalandi
sínu, Líbanon, frá miðjum átt-
unda áratug síðustu aldar. Hún
býr í London og skrifar á arab-
ísku um málefni sem snerta
hinn arabíska heim og sér-
staklega hlutskipti arabískra
kvenna í honum. Geir Svansson
tók hana tali við lok Bók-
menntahátíðar í Reykjavík þar
sem hún vakti athygli fyrir ein-
lægt og skemmtilegt erindi.
Höfundur er bókmenntafræðingur.
Eftir Geir
Svansson
geirsv@internet.is