Mánudagsblaðið - 11.04.1950, Blaðsíða 2

..il.......
JMA|íUÐA<3SBLAÐn)
Þrigjudagur 11. aprll 1950.
Á síðastliðnu hausti kom
■út lítii bók, sem heitir Smiö-
ur Andrésson og þættir, og
er helmingur bókarinnar
saga Smið§ Andréssonar
hirðstjóra á íslandi árið
1362 og þess tímabils í ís-
landssögu, sem einkénnist
einna mest af árögun hans,
en hann var drepinn á
Grund í Eyjafirði þ. 8. júlí
þ.á. Einkenni þessa tímabils
í sögunni er einkum þögn
eða heimildarleysi, og þó
sérstaklega af þessum at»
burð eða tildrögum hans.
í engu virðist þessi bók bera
af öðrum bókum, þó er ör-
uggt mál að hún hefur
mikið verið lesin, og keypt,
og valdiö deilum á opinber-
um vettvangi, en allmikilli
umhugstm um sögu íslands
á þessum tíma, án þess aö,
mikill hluti lesenda hafi get-
að tekið afstöðu til þeirrar
fræði, sem hún hafði að
' flytja. Aö einu leyti var hún
nýstárleg. Hún gekk á móti
meim anda, sem oft er uppi
í háttum manna og sögum.
að „fár breyður hinu betra
ef hann veit hið verra“.
Þessi bók brá hinu betra, en
almennt þóttust menn vita
hið verra, um þennan hirð-
stjóra. Ekki verður það vitað
hvort þessi einkenni bókar-
innar áttu sök, eða orsök,
á þessum móttökum hennar,
en líklegt má telja að hér
hafi verið fundið sakarpfni
nokkurt, því næst og síðast
skeði þaö að fræði bókar-
innar voru tekin til með-
ferðar í útvarpserindum. og
var því þá lýst yfir, aö hún
hefði ekki verið skrifuð, og
var þó fyrirlesarinn að svara
fræðum hennar. Þetta er
r.okkuö einstakt með bækur,
og samanburðarlítið í sög-
um þeirra. En annað má
bera saman í þessu sam-
bandi.
„Ari fróði“
Það kom út bók árið
1942, sem hafði samskonar
tillit og þessi bók, og heitir
Ari fróði, og var skyld henni
að þeim anda að ráðast inní
myrkviði liðinna alda, og
skýringum á sögulegum
mönnum. Þessi bók vakti
ekkert umtal, engar blaða-
deilur, enginn lét hennar
getið að neinu. Samt var
enginn efi á því að hún
haföi verið skrifuð. ,og hún
haföi eitt glöggt einkenni.
Hún brá liinu verra, en al-
mennt þóttust menn vita
hið betra um manninn sem
hún fjallaði um. Ari Þorgils-
son, sem samtíð hans sæmdi
°inni frægustu orðu, ksnni-
neitinu hinn fróði, var al-
mennt áiitinn einn hinn
þýðingarmesti maöur í ís-
endingasögu, og fyrir því
lágu opnar og glöggar heim-
ildir, og það jafnvel svo að
verk ha^is til anda og
handa höfðu menn í fingra-
förum,
E» nú skeði þaö að höf-
undur. Aie. frcða l:pm' t ao;
BENEDIKT GlSLASON frá Hofteigi:
KILPUR ARNORSSON
þeirri niðui’stöðu, að Ari
fróði hefði bara verið lítill
karl, og lítiö fróður, og verk
hans lægju ekki eftir hann
hvaö telja mátti frumlegu
uppgötvun. Hann hefði bara
verið molasafnari í fræðum
á borð við Símon Dalaskáld,
sem safnaði efni í Nathans
sögu fy-rir Brynjólf á Minna
núpi.
Þannig urðu þá örlög
þessarar, anars efnislegu,
skyldu bóka. Önnur hafði
aldrei verið skrifuð, en efni
hennar tilheyröi lifandi lífi
umtals og deilna. Hin hafði
verið skrifuö, en um hana
lukti hin djúpa klassiska
þögn, ssm ein er óforgengi-
leg í þessum heimi.
Nó'bar það til aö höfund-
ur Ara fróða fékk það verk-
efni að gefa út hið fræga
verk Ara fróöa: Landnáma-
bók íslands, sem fylgt hafði
þjóðinni sem trúr og kær
förunautur á aldagöngunni,
nokkuð á 9 öld í tímanum.
Skyldi útgáfan hin vandað-
asta, sem um gat verið að
ræða. Söguhelgi, minninga-
blær og manngöfgi, geröu
menn ráð fyrir að einkenndi
þessa útgáfu og höfundur-
inn bæri gloríu aðdáunar og
þjoðþakkar fyrir verk sitt.
Hér urðu íslendingar fyrir
vonbrigðum af höfundi Ara
fróða. Ari fróði var enn, eins
og Símon Dalaskáld, bara
safnari, fyrir aðra höfunda,
í hæsta lagi dálítiö „aðgæt-
inn að tína“, éins og Þor-
steinn Erlingsson í Eden.
Og þegar kom í texta bók-
arinnar brá mönnum heldur
í brún. Það var engu líkara
en nú væri landnáma gef-
in út í bókstafareikningi.
Stakir bókstafir, og tölur, „ , . ^. .. ___~ *
. . T . , J,.. uð, en þeir Einkur og Guð-
fylltu nu Landnamabok, og , ... ... ... ... ,.
J ,v ... , . mundur fonguóu Þoró Jons-
tto vA olriri rivrnvl oei A otm
í lofti þjóðlífs um nafn Ara
fróða, eins og flugan 1 gol
unni. Mat hans á Ara fróða
var einskonar skítur í sendi-
bréfi til framtíöarinnar, eins
og í bréfinu, sem pilturinn
sendi stúlkunni, sem hrygg-
braut hann. Ari fróði, dáinn
fyrir átta hundruð árum
stóð nú með Símonarsvip í
íslenzkum fræðum, en lítill
karl stóð glottandi og lokaöi
bréfi til framtíðarinnar.
Spyrjið þið svo um dyggð
og lítiilæti þessa manns í
garö þeirra manna, sem enn
keppa við hann um það að
vera undir sólinni.
Kilpur í ræðustól
Eftir að útyarpsfyrirlesar-
inn hafði lýst því yfir, að
saga Smiðs Andréssonar
hefði enn ekki veriö skrifuð,
fór hann aö rekja þau fræði
sem uppi eru um Smið og
samtíð hans, og mun flest-
um, sem kynnt hafa sér
Smiðs-sögu hafa þótt þar
litlu muna í fræöum, og
undarleg hreysti fyrirlesar-
ans, að þylja þetta upp, sem
allt var áður prentað í nýrri
bók, og var þetta enn sendi-
bréf til framtíðarinnar, og
innihaldið eigi hvítt. Það
kom þó nokkuð í ljós aö
fyrirlesarinn óskaði að hafa
annan blæ á máli sínu í
garð hinna dánu manna, en
uppi var haft í Smiös-sögu.
Ormur Snorrason skyldi
ekki sleppa alveg hvítur úr
sögu þessa manns. En hann
hennti það á gamals aldri
að fylgja bróðursyni sínum,
Eiríki, sem um það leyti
varð hirðstjóri, og Guð-
mundi syni sínum að mála-
fylgju, sem mjög var óþokk-
varö ekki þverlesið efni
hennar fyrir þessari frum-
legri tækni.
Geiflað á saltinu
Þá var það, sem sá mað-
ur, er seinna varð höfundur
Smiðs-sögu, lét höfund Ara
fróða geifla nokkuð á salt-
inu, og mun bragðið enn í
höfundarins munni, og þeg-
ar þess er gætt að útvarps-
fyrirlesarinn, var enginn
annar en bókstafareikni-
meistari Landnámu, þá
skildist sambandið milli þess,
að Saga Smiðs hirðstjóra
hafði ekki verið skrifuð, en
Ari fróði hefði verið skrifað-
ur.
son í Reykholti á jólum, en
Ormur útnefndi dóm, sem
dæmdi Þórð til dauða. Út-
varpsfyrirlesarinn sagði að
þetta hefði skeð um það
leyti, sem Oi’mur fylgdi
Smiði í Eyjafjarðarför. En
þetta skeði árið 1385, eða
23 árum eftir Grundarbar-
daga, og hefur Ormur hér
farið eftir boöum hins nýja
hiröstjóra, er lítinn orðstýr
viröist hafa getið sér, enda
drepinn árið 1388 og veit
enginn um neitt er sögu
hans áhrærir. En er fyrir-
lesarinn fór aö rekja sög"u
Jóns Gullormssonar skrá-
veifu, sem öll er skráð í
Smiðs-sögu, var eins og,
Enginn gerði ráð 'fyrir] hann minnti að hann hefði
frægari för þessa manns. staðið í stórpólitískum bar-
Drengskapur hans og sann-| dögum við lögmanninn og
leiksást höfðu fallið í gegn
á prófrauninni um sögu-
helgi Ara fróða. Fegurðar-
skyn hans og þjóðmetnaður
hann hefði verið fi’á Hriflu.
Af hinni stuttu og óglöggu
sögu Jóns Guttormssonar
ályktaði hann, að hann
höfðu fallið til jai’ðar í hefði vei’ið stórglæpamaður.
minnhxgab:ænumr £em.;-Iék- JíMega drepið menn,-eg' Vix^
ist þetta geta verið góð bend
ing um það hvernig óhlut-
vandir menn geta fariö meö
minningu sumra manna,' og
hefur ekki þui’ft marga slíka
til þess aö snúa viö sögu
Slmiðs hirðstjóra. En hér er
fullkomin fólska á ferðinni,
og ættu slíkir menn að
skammast sín fyrir að skrifa
um dána menn, eöa fólkiö
að fyrii’líta þá nógu ræki-
lega þegar þeir hafa slíkan
mann uppi í geröum sínum.
Jón gerir ekkert fyrir sér á
ritstjóraferli og hefur án
efa verið kosinn lögmaður,
er hann sleppti hirðstjórn-
irmi að sínum hluta, í hend
ur Smiðs. En . hann hefur
staðið í stórdeilum, senni-
lega við frændur sína, út af
fjármununum.
Þaö veit enginn hver er
Guttormur faðir Jóns og
geta nokkrir verið sem það
nafn eiga á söguskrá. Út-
vai’psfyrii’lesai’inn taldi
hann son Guttorms Bjarna-
sonar lögmanns, 1307. Eng-
in fræði liggur þó til þess,
en höfundur Smiðs-sögu
vildi þó gjarnan aö þetta
væri satt, því Guttormur
Bjarnason hefur á efa verið
bróðir Kolbeins Auðkýlings,
og hefðu þeir þá verið að
öðrum og þriðja að fiænd-
semi, Jón og Arni Þórðarson,
og deilur þeirra verið um
arfafé í Húnaþingi. „Yfir-
reið“ Jóns í Húnaþingi 1360
veriö til fjái’upptekta, en
Benedikt Auðkýlingur hrak-
ið hann bm’t, eins og í sögu
greinir. Gæti þetta einmitt
styrkt það. sem enn er hulið,
að Ái’ni hirðstjóri væri son-
ur Þórðar Kolbeinssonar
Auðkýlings.
Vægt veikum bróður
Þegar fyrirlesai’inn hins
vegar kom að Árna Þórðar-
syni, manninum sem vifaö
er um, að lét taka af lífi
konu og ungling, þá voru
engin stóryröi á ferðinni þá
var borið í bætiflákann.
Krossreið Markúsar Bark-
aðar stórglæpur eftir Jóns-
bók, heimilisgriðin rofin á
Ormi á Krossi, sem þó var
hann ekki meira en særöur,
sem oft virðist þó hafa orðið
bætt með fé, eða jafnvel
dæmalaust aö vai’ðaöi líf-
láti, og finnast þess engin
önnur dæmi í íslandssögu
aö kona sé dæmd til dauöa
og unglingur í sökum þar
sem eiginmaður og faöir bcr
ábyrgðina. Er það nokkurn
vegin víst, að Árna hefur
verið ólíft í landinu eftir
svcna verk. enda hefur kom
ið fleira til. í heimildum
segir að eftir að Smiður
fangaði Árna hafi hann,
Árni boðið ,-,öll þeirra mál“
fram -íyrií ‘k-qnuttg; og, segtr
þetta „oll þeirra mál“ langa
sögu af öllum þeirra málum',
og skrifar þetta augsýnilega
maöur, sem veit deili á þess
um öllum þeirra málum, og
er sýnilega rétt ályktað í
Smiðs-sögu um kunnings-
skap þeirra í málaferlum,
áður en Smiður kom út meö
hirðstjórn. Til samanburðar
á Krossreið Markúsar Bark-
aðar, þar sem Ormur bóndi
var sæi’ður, má svo geta um
Krossi’eið hína síðari, þegar
Þorvarður Eiríksson slóg-
nefs, reið hann að Ki’ossi
árið 1471, og di'ap Magnús
bónda Jónsson. Þorvarður
varð bai’a landrækur af þess
um sökum, og gefur þetta
glögga vitneskju um ó-
skammfeilni Árna í Kross-
reiöarmáli Markúsar Bark-
aðar. En útvarpsfyi’irlesar-
inn þarf að, nota Árna til
styrktar niöurstöðum -sín-
um, sem þó engar eru, og
þessvegna er honum óljúft
að lýsa þessum málum af
fullri vitrænni hyggju, og
sjálfsagt að álykta það, að
þessi maöur sé saklaus af
deilunum við Jón Guttorms-
son, sem var .,stórglæpa-
maður“. Þaö er vægast sagt
aö svona menn eru ekki fær-
ir um að sýna sál sína í um-
ræöum um samvizkuspurs-
mál sögu og manna. Það er
líka í áframhaldi af þessari
túlkun á Árna Þórðarsyni,
sem annað kom í ljós af sömu
samvizkusemi Hann skaut
Jóni biskupi Skalla inn í
mál sitt um þessa menn, ef
áheyrendur skyldu síöar
veita því athygli hvaða þýð-
ingu sá maður hefur í
Smiðs-sögu. Þetta var af
ráönum huga gert. Jón
skalli, eða eyfirsku málin,
ei’u nefnilega örlagavaldur-
inn í Smiðs-sögu, en fyrir-
lesarinn þurfti að fela það,
og búa til annan örlagavald,
sem auðvitaö var hinn mikli
maðurinn, Árni Þói’ðarson,
í ætt viö alla mikla menn í
landinu.
Dofri líka
Nú kom ættfrædðin
til sögunnar, og af því fyrir-
lesarinn veit heldur lítið 1
þeirri grein, þá skaut hann
fyrir sig Steini Dofra, er eigi
mun hafa verið óljúft að’
vera við getið og verið nokk-
ur hvatamaður að útvarps-
fyrirlestrinum, því Smiðs-
saga kom dálítið við fræði,
sem hann, og fleiri
hafa -haft uppi í ætt-
fræðinni og á eftir að koma
þeim í koll. ef nokkurn tíma
tekst að stöðva ósómann, en
það er hin gegndarlausa af-
bökun og rangfærsla á ætt-
um, vegna grýlunnar um
frændsemisgiftingai’nar, og
tók fyrii’lesarinn það skýrt
fram að auðvitað hefðu
höfðingjar gætt þess að
lenda ekki í s’.íkum lögbrot-
um í kvánarmálum! Og var
varla von að hann væri
•vitrari í þessiun -sökum er>
•: FrarohnW iá 8. wðii ;