Lesbók Morgunblaðsins - 31.12.2005, Blaðsíða 2

2 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 31. desember 2005
!
Hefurðu eitt eða tvö ess í lífs-
stíl, spyr ég vinkonu mína og
kollega á næsta bás. Ha? Ég
sko, ég er að skrifa svona annál
í áramótablaðið, með yfirskrift,
ég var bara að spá … Hún
kinkar kolli, segist hafa tvö ess:
… en þú getur auðvitað ýmist
notað stofn- eða eignarfallssamsetningu.
Svo grípur hún gamla íslenska orðabók,
síðan enginn veit hvenær, og blaðar. Og
blaðar. Ekkert finnst,
og það verður allt í einu
óstjórnlega fyndið:
Neibb, þetta orð er
ekki hér, enda er þessi bók svo gömul að
fólk þakkaði fyrir að vera almennt á
lífi … án þess að velja til þess sérstakan
stíl …
Yfir þessum nöturleik má skemmta
sér langt fram yfir kaffi.
Þá er þarna sennilega ekki gefið upp
orð eins og lífsflótti? Nei, ekki heldur.
Og þá, þegar fólk hafði ekki og myndi
aldrei heyra talað um lífsstíl, talaði það
heldur ekki um lífsfyllingu, hvað þá lífs-
gæði, varla lífsnautn heldur. En það var
lífsháski, sennilega, og annaðhvort voru
manneskjur með lífsmarki eða ekki. Al-
veg spurning hvort lífsskoðanir voru
áhugaverðar; viðhorf til lífsins, hugs-
unarstefnur eða sannfæring. Það þurfti
einfaldlega að lifa af, sem var frum-
kennd.
Lífsleiðinn var ekki færður í orð, en
kannski mátti finna fyrir honum. Hið fal-
lega orð líftjón hafði miður fallega merk-
ingu en ögn af lífi, líftóra, var með sum-
um, ef hún var ekki barin úr þeim eða
hrædd. Eða menn dæmdir í lífsstraff.
Hvers lags tímar voru þetta eiginlega,
síðan hvenær er þessi bók? Grannkonan
er löngu snúin að praktískari málum fyr-
ir blað morgundagsins, ég er bara týnd í
þessari orðabók og hlátrinum okkar,
komin út í lík, líkaböng, líkaábreiðsl og
líkfylgdir. Voru alltaf allir að deyja bara,
þarna í gamla daga? Grunaði engan að
börnin og barnabörnin myndu innan
skamms finna upp betri lífsskilyrði og
lífskjör og rífast um þau í sjónvarpsþátt-
um í beinum útsendingum á eftir fréttum
um nýjustu líftæknirannsóknir og sönn-
uð sakamál út frá lífsýnum? Hvað var
þetta fólk að hugsa, sá það ekkert betra í
fjarskanum?
Í íslenskri þjóðtrú var lífsteinn steinn
sem gat læknað sár. Einmitt. Það hafði
ekkert heyrt um DeCode og hátækni-
sjúkrahús, fólkið. Trúði bara á stokka á
og steina. Lífsteinn gat líka verið verm-
isteinn, eins konar ylur í jörðu sem sagði
til sín þegar snjór fór að þiðna. Þá var
lífsnauðsynlegt að vera á negldum dekkj-
um, en það vissi fólkið ekki. Það átti ekki
einu sinni dekk. Hvurslags stemmning
hefur þetta eiginlega verið? Sótsvart
kaffi var kannski þess helstu lífgrös og
sjómenn björguðu sér í besta falli í líf-
höfn. En ætli þeir hafi nokkuð safnað al-
mennilegum lífeyri? Er orðið lífeyrir í
þessari orðabók, yfirhöfuð? Nei.
Allir voru samt með helstu líffæri á
hreinu, kunnu jafnvel að gera lífg-
unartilraunir en máttu þá klára þær
sjálfir, engin neyðarlína … hringja fyrst,
hnoða svo. Það lærist nú, enda erum við
enn lífhrædd – það hefur ekkert þrosk-
ast af okkur. Þótt við eigum lífeyrissjóði
og tyggjum lífrænt ræktað grænmeti.
Jafnvel lífrænt ræktað kaffi. Jú, víst, ég
hef séð það. Og veit að það er partur af
lífsstílnum, það verður að huga að lífern-
inu, stöðugt.
En samt héldu konurnar lófunum yfir
lífbeininu og fundu lífið kvikna og
slokkna þar undir, þær spurðu ekki um
lífhimnur eða lífmassa eins né neins,
heldur lögðu þær líf sitt við líf barns og
vonuðu að guð og góðar vættir yrðu þess
lífgjafar. Þá fór enginn á lífsleikn-
inámskeið, það kunni bara sitt fag, fólkið,
að lifa og deyja og hafði til þess engin
haldreipi eða orðabækur, það hafði bara
sinn innri kompás, lífsbjargarviðleitnina
og fáein lífsblóm að lifa fyrir. Til hvers er
þá að skrifa um fánýti eins og lífsstíl á
okkar dögum, ef hann skipti engu máli
þegar gömul orðabók var tekin saman,
og mun kannski ekki skipta máli þegar
þarnæsta bók verður smíðuð? Eru eitt
eða tvö ess í lífsstíl? Hver er í essinu
sínu? Rétt’ upp hönd sem er í lífrænt
ræktuðum fötum hér inni.
Dauðadjúpar
sprungur
Eftir Sigurbjörgu
Þrastardóttur
sith@mbl.is
I Íslensk menning hefur sennilega aldreigert það eins gott í útlöndum og á árinu sem
er að líða. Og líklega hefur íslensk menning
aldrei verið jafnmikils virði í peningum talið og
einmitt á þessu ári. Það er svo annað mál hvort
íslensk menning hafi aldrei verið jafngóð og
nú, jafnmerkileg, jafnmikilvæg, jafnfróðleg,
jafndjúp. Það er eitthvað
sem segir manni að svo
þurfi ekki endilega að
vera en það kunna að vera fordómar aftan úr
rómantískri fortíð þegar menningin átti að
vera hrein og ósnert af gráðugum fingrum
peningavaldsins. Fuss og svei!
II En hvað gerðist? Hvers vegna er íslenskmenning, sem í aldir hefur haft á sér sér-
þjóðlegt yfirbragð, allt í einu orðin alþjóðleg?
Og hvers vegna kostar hún svona mikið? Þetta
hófst kannski með Björk þó að íslenskir tón-
listarmenn hafi auðvitað gert víðreist fyrir
hennar tíð. Í kjölfar hennar fylgdu aðrir ís-
lenskir rokkarar eins og Sigur Rós sem sýndu
það og sönnuðu á tónleikum ársins í Laug-
ardalshöll að þeir eru hverrar krónu virði. Síð-
an gerðist eitthvað í myndlistarheiminum,
einkum tengt i8 og frægð Ólafs Elíassonar,
sem varð að alþjóðlegri myndlistaruppákomu
Listahátíðar í Reykjavík í vor. Íslenskt leik-
húsfólk er meira að segja farið að ferðast til
London með loftfimleikasýningar á klass-
ískum verkum eins og Rómeó og Júlíu og
Woyzeck sem slá þar í gegn og hljóta him-
inhrópandi dóma. Íslenskir kvikmyndagerð-
armenn gera myndir fyrir erlent fjármagn í
meira mæli en áður þekktist – Baltasar er
fyrsti íslenski Hollywood-leikstjórinn. Og
meira að segja íslenskar bókmenntir eru orðn-
ar að söluvöru og metfé erlendis, einkum
vegna ótrúlegrar velgengni krimmahöfund-
arins Arnaldar Indriðasonar. Hvað er að ger-
ast?
III Þetta hefur auðvitað ekki gerst í einuvetfangi. Gleymum ekki þeim sem skópu
jarðveginn, grufluðu í íslenskri mold með
sorgarrendur undir nöglum árum og öldum
saman og náðu fæstir máli utan héraðsmarka.
Og auðvitað eru flestir íslenskir listamenn enn
ofan í íslenskum jarðvegi krókloppnir á putt-
unum að reyna að grafa eitthvað upp um lífið á
skerinu. Og í mörgum tilfellum virðist það ein-
mitt vera frjósemi og sérkenni íslensku mold-
arinnar sem útlendingar sækjast eftir, upp úr
henni spretta furður í hugum þeirra. Þegar
upp er staðið og augum skotrað út yfir mold-
arbinginn þá kemur kannski í ljós að það eru
ekki stórsamningar og frægð í útlöndum sem
skipta mestu máli heldur haugurinn sem blasir
við heima.
Neðanmáls
Lesbók Morgunblaðsins Kringlunni 1, 103 Reykjavík, sími 5691100, Útgefandi Árvakur hf. Umsjón Þröstur Helgason, throstur@mbl.is Auglýsingar sími 5691111
netfang augl@mbl.is Bréfsími 5691110 Prentun Prentsmiðja Morgunblaðsins
Það fylgir því vandræðagangur að tala um ljóð. Margir þurfa að byrjaá því að ræskja sig aðeins eða setja sig í stellingar, ýmist af óþolieða andakt þegar það væri kannski heillavænlegast að bretta bara
upp ermarnar og láta vaða.
Nú fyrir jólin komu út fjórar ljóðabækur í ritröð Nýhils sem kennd er
við Norrænar bókmenntir. Þetta er fyrra hollið en í því má finna bækur
eftir Örvar Þóreyjarson Smárason, Hauk Má Helgason, Óttar M. Norð-
fjörð og Eirík Örn Norðdahl. Það er býsna fánýtt að bera saman bækur,
hvað þá ljóðabækur en það er freistandi þar sem þessar eru svona fag-
urlega spyrtar saman. [...]
Í heildina er þessar fjórar bækur hinar eigulegustu og indælar aflest-
arar fyrir þá lesendur sem þola ljóð og þora að lesa þau. Þær eru fyrirtaks
inngangur að íslenskri ljóðlist eins og hún grasserar í hausunum á ungu
fólki þó það sé af einu kyni og einni eyju en ekki samnorrænn samtíningur
eins og yfirskriftin gefur villandi til kynna. Ekki skemmir að þær fara ótta-
lega vel í hillu vegna myndskreytinganna sem prýða kili og kápur, og vel í
vasa ein og ein.
Kristrún Heiða Hauksdóttir
Kistan www.kistan.is
Skugga-Sveinn yfir ofninum, um miðja hillu
Þegar ég var lítill drengur taldi ég að Skugga-Sveinn hlyti að vera af-
skaplega merkilegt bókmenntaverk, kannski af því að í lífi mínu var hann
um tíma á lista bannaðra bóka. Makalaust hvað smá ritskoðun eflir áhuga á
bókmenntum.
Önugur karlskröggur sem starfaði í útibúi Borgarbókasafnsins við Hofs-
vallagötu vildi nefnilega ekki leyfa mér að fá Skugga-Svein lánaðan, og
ekki heldur ævisögu Kennedys, sem var önnur bók sem ég hafði augastað
á. Sagði að ég ætti að halda mig í barnabókunum. Ég man enn hvernig bók-
in forboðna leit út og hvar hún var staðsett í safninu; gæti gengið að henni
blindandi enn þann dag í dag – í fyrstu hilluröð til vinstri þegar komið var
inn á safnið, yfir ofninum, um miðja hillu. Bókin um Kennedy var hins veg-
ar úti í horninu, hægra megin við gluggann sem sneri út að Ásvallagötu.
Egill Helgason
Silfur Egils www.visir.is
Á hillunni
Morgunblaðið/Golli
Gleðilegt ár!
Sjónarmið þeirra sem gagnrýnt hafafegurðarsamkeppnir máttu sín lítilsandspænis þeim almenna fögnuði ogblússandi þjóðarstolti sem nýfenginn
sigur okkar Íslendinga í fegurðarsamkeppn-
inni Ungfrú heimur vakti nú á dögunum.
Gleðifréttirnar breiddu úr sér á síðum dag-
blaða og í ljósvakamiðlum á meðan nöldur
nokkurra femínista í krókum og kimum fjöl-
miðlalandslagsins vakti ekki mikla lukku. Þeg-
ar kvenréttindasinnar voguðu sér að spyrja
hvort sigur í kroppasýn-
ingu væri endilega tilefni
til árnaðaróska frá leiðtog-
um þjóðarinnar, var þeirri
gagnrýni mætt af mikilli
hörku á hinum ýmsu vef-
miðlum þar sem misfögur orð voru látin falla
um hinn eilífa femínska öfgahátt þeirra sem
voguðu sér að taka sér stöðu gegn meg-
instraumsálitinu og minna á að fegurð-
arsamkeppnir snúast fyrst og síðast um það að
upphefja og stilla upp til sýnis tiltekinni ímynd
kvenlegrar fegurðar, hvað sem öllum há-
skólastyrkjum, persónleikaviðtölum og góð-
gerðarheimsóknum líður. Sú almenna þróun
fegurðarsamkeppna í átt til þess að leggja
áherslu á að keppendur hafi gáfur og aðlað-
andi persónuleika, til viðbótar við, en þó ekki
óháð hinni ytri, líkamlegu fegurð, breytir því
ekki að keppnin snýst um kvenlíkama sem
stillt er upp til sýnis í kastljósi fjölmiðlanna.
En ekki voru það aðeins mismælskir net-
verjar sem ávíttu femínista fyrir að deila á
gildi fegurðarsamkeppna. Elín Hirst, frétta-
stjóri Sjónvarpsins, harmaði það t.d. í pall-
borðsumræðum sem fram fóru að loknu mál-
þingi um hlut karla og kvenna í sjónvarpi þann
14. desember sl. að kvenréttindaumræðan
færi alltaf niður á það plan að tala illa um feg-
urðardrottningar. Í kjölfarið spurði Elín hvort
það væri virkilega svo að fegurðarsamkeppnir
teldust svo ómerkilegt viðfangsefni, að fjöl-
miðlar ættu að forðast að fjalla um þær.
Ég er reyndar sammála því að þegar rætt er
um fegurðarsamkeppnir, eigi gagnrýnin ekki
að beinast að þeim sem taka þátt. Það er t.d.
engin ástæða til að áfellast stúlku fyrir það að
sækjast eftir því sem talið er helsti kosturinn í
fari kvenna – þ.e. að teljast almennt falleg og
uppfylla drauminn sem er djúprættur í menn-
ingunni um að bera prinsessukórónu og verða
fallegasta stúlkan í öllu kóngsríkinu. Og þegar
kemur að spurningunni um fréttamat er ljóst
að sigur Unnar Birnu Vilhjálmsdóttur í
Ungfrú heimur keppninni er stórfrétt fyrir
landann. Við Íslendingar höfum jú skapað
okkur sess í samfélagi þjóðanna sem undra-
land fagurra kvenna, og hefur þeirri ímynd
verið teflt fram leynt og ljóst til þess að efla
ferðamannastraum til landsins og afla okkur
athygli út á við. Við höfum byggt þjóð-
arsjálfmynd okkar að hluta til á þeirri kenn-
ingu að íslenskar konur séu meðal fallegustu
kvenna heims – og varð sigur Unnar Birnu til
þess að staðfesta þá sjálfsmynd ennfremur.
En sú hlið málsins sem reynt var að vekja
athygli á við dræmar undirtektir, m.a. í um-
ræðunum á áðurnefndu málþingi, lýtur ekki að
því hvort rétt eða rangt sé að taka þátt í feg-
urðarsamkeppnum eða hvort fjölmiðlar eigi að
reyna að forðast að fjalla um svo vinsælan við-
burð. Nauðsynlegt er að fjalla um fegurð-
arsamkeppnir en ekki þó án þess að horfast í
augu við það hvers konar viðburðir þær eru í
eðli sínu.
Fegurðarsamkeppnir eru að grunninum til
viðskiptahugmynd sem snýst um það að virkja
sölumátt kvenlíkamans. Þó svo að hluti þess-
arar verðmætasköpunar renni til góðgerð-
armála, (nokkuð sem tryggir fegurð-
arsamkeppninni tilverurétt sinn, sbr. slagorð
keppninnar „fegurð með tilgang“), snýst hún
engu að síður fyrst og síðast um það að skapa
fjölmiðlaviðburð í kringum fagra kvenmann-
skroppa, fjölmiðlaviðburð sem fyrirtæki geta
nýtt sér til að koma vöru sinni á framfæri. Á
heimasíðu Miss World fyrirtækisins er t.d.
vakin athygli á þeim gríðarmiklu kynning-
artækifærum sem hin árlega fegurð-
arsamkeppni felur í sér fyrir styrktaraðila.
Bent er á að tveir milljarðar áhorfenda fylgist
með sjónvarpsútsendingu keppninnar og
styrkaraðilum gefist margvísleg tækifæri til
að tengja vöru sína viðburðinum, t.d. með því
að auglýsa vörumerki sín á keppnissviðinu, á
vefsíðu keppninnar, á rútunni sem ferðast um
heiminn með sigurvegarann og jafnvel á borð-
unum sjálfum sem keppendurnir bera. Þessi
virkni fegurðarsamkeppninnar sýndi sig
glöggt í frétt sem barst af ferðum hinnar nýk-
rýndu alheimsfegurðardrottningar í Morg-
unblaðinu á aðfangadag. Þar var greint frá
heimsókn Unnar Birnu á barnaspítala Hrings-
ins á Þorláksmessu, en í stuttri fréttinni var
tekið fram hvaða styrkaraðili hafði ákveðið að
tengja nafn sitt þessum fjölmiðlaviðburði, er
sagt var frá því að ungfrú Heimur hefði fært
sjúklingum handgerða jólaengla fráframleið-
andanum Rush. Fréttinni fylgdi jafnframt
stutt lýsing á vörunni og gæðum hennar. Þar
með höfðu hin góðu störf sem fegurðardrottn-
ingin innti af hendi snúist upp í auglýsingu í
þágu vöru og vörumerkis.
Í þágu vörumerkja
’Fegurðarsamkeppnir eru viðskiptahugmynd sem snýstum það að virkja sölumátt kvenlíkamans. ‘
Fjölmiðlar
Eftir Heiðu
Jóhannsdóttur
heida@mbl.is