Lesbók Morgunblaðsins - 31.12.2005, Blaðsíða 11

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 31. desember 2005 | 11
Allir þeir Kínverjar sem þekkja ameríska drauminn, til dæmis úr
kvikmyndum, eiga sér hann heitastan; þeir sem búa í sveitinni
vilja komast í borgina og þeir sem búa í borginni vilja kynnast
umheiminum. Fólksflutningarnir eru því gríðarlegir og mér var
sagt að óskráðir íbúar sumra borga slagi talsvert langt upp í tölu
þeirra skráðu og að mörg þorp í sveitum séu rúin ungu fólki þótt
opinberar skráningartölur sýni annað. Erlendir sérfræðingar
telja að um hundrað milljónir manna séu farandverkafólk í Kína
– án fasts dvalarstaðar eða fastrar vinnu. Hið opinbera vill þó
ekki kannast við nema um fimmtung þess hluta. Mjög mikið ber
sem sagt á milli í skilgreiningum og tölfræði um ástandið í þessu
risavaxna hagkerfi, sem auðvitað er einungis vísbending um
þann usla sem gríðarlegar breytinga undanfarinna ára á sam-
félagsgerðinni hafa valdið. Skemmst er að minnast frétta af mót-
mælum bænda sem enduðu með því að lögreglan skaut nokkra
þeirra til bana, eða sex samkvæmt opinberum tölum, en allt að
þrjátíu samkvæmt öðrum. Í kjölfarið var svæðinu lokað og eng-
inn komst inn eða út – sem er svo dæmigert fyrir Kína. Þar er allt
til og allt í gangi í einu; ótrúlegt frelsi til athafna og ótrúleg höft;
ótrúlegur auður og ótrúleg fátækt.
Mest áberandi er bilið á milli ríkra og fátækra þegar ferðast er
úr borgum í sveitirnar. Ekki þarf heldur neinn sérfræðing til að
merkja muninn á stöðu kvenna í borgum og sveitum. Í borgunum
njóta konur virðingar og eiga góða möguleika á að ná frama í
starfi og einkalífi. Í sveitunum lúta þær valdi misviturra karl-
manna – feðra, bræðra eða eiginmanna – og sjá um erfið heim-
ilisstörf auk þess að skila sínum vinnudegi við hlið karlanna. Í
sveitunum ráða þær litlu sem engu um hverjum þær kvænast, og
eru jafnvel seldar á unga aldri sem eiginkonur af fjölskyldum sín-
um. Jafnvel þótt yfirvöld hafi lagt töluvert á sig í baráttu gegn
sölu kvenna í Kína er erfitt um vik, þar sem heilu þorpin bindast
oft þagnarböndum til að bjarga heiðri fjölskyldna – og af vor-
kunnsemi við karlmenn sem ekki tekst að finna sér kvonfang
með öðrum hætti.
Höft á fjölskyldustærð
Þau höft sem kínversk stjórnvöld settu á barneignir til að
stemma stigu við fólksfjölgun hafa haft margvíslegar afleiðingar
á félagslega sviðinu sem erfitt er að bregðast við – fyrirsjáan-
legur skortur á eiginkonum er aðeins ein þeirra. Vegna þeirrar
hefðbundnu uppbyggingar fjölskyldunnar sem enn er að stórum
hluta við lýði í Kína fellur það í hlut sona að sjá um foreldra sína
er þeir eldast, en stúlkur sjá um tengdaforeldra sína. Af þessum
sökum, og vegna þess að drengir eru álitnir betra vinnuafl við
erfiðisvinnu til sveita, hefur sú stefna stjórnvalda að heimila
hjónum einungis að eiga eitt barn orðið til þess að sveinbörn eru
mun velkomnari í heiminn en stúlkubörn. Sú staða er þó ekkert
nýnæmi í Kína, en hefur orðið þess valdandi í samtímanum að
erfitt hefur reynst að koma í veg fyrir ótímabæran dauða stúlkna
– ýmist vegna slysa eða vanrækslu. Það er engin tilviljun að nán-
ast öll börn sem gefin eru til ættleiðingar í Kína eru stúlkur og
segir auðvitað sína sögu um viðhorf samfélagsins til þeirra.
Í kjölfar þeirrarkapítalísku hreyfingar sem lagt hefur Kína
undir sig er einnig ljóst að mun fleira er nú falt en harðlínustefna
kommúnista leyfði áður. Þannig hefur vændi blossað upp í borg-
um sem aldrei fyrr og fer hreint ekki leynt. Eins og ávallt er fá-
tækustu konunum sérstök hætta búin hvað þetta varðar og
óprúttnir glæpahringir gera þær út eða selja fyrir ómældan
hagnað.
Örlög barna úr fátækustu lögum samfélagsins geta einnig vak-
ið ugg, eins og sést best á þeim götum borga þar sem betlararnir
halda sig. Börn sem eru átakanlega limlest eða sködduð sitja þar
um útlendinga og aðra sem eiga eitthvað aflögu – oft í skelfilegu
ástandi. Allt sem að betli og vændi lýtur er þó mikið tabú í sam-
ræðum manna á milli og þannig virtust til dæmis allir í afgreiðslu
hótelsins míns í Peking furðu lostnir er ég lýsti fyrir þeim útliti
betlibarna er víða urðu á vegi mínum og litu út fyrir að vera
brennd af sýru. Þau voru hárlaus og því sem næst andlitslaus,
augu, nef og munnur einungis óskýrar holur, en hendur og fætur
samankreppt ör. Óneitanlega mjög grimmileg og stingandi sýn,
sem enginn innfæddur vildi þó kannast við að hafa séð. Einnig
mátti sjá börn betla sem á vantaði svo marga limi að augljóst var
að einhver hafði komið þeim fyrir á götunni – stundum á hjóla-
bretti til að auðvelda tilfærsluna.
Löngun til að verða málsmetandi
Um allt Kína bindur fólk miklar vonir við Ólympíuleikana sem
haldnir verða í Peking árið 2008. Í augum Kínverja eru leikarnir
beinlínis tákn þess að landið sé að verða málsmetandi í alþjóða-
samfélaginu. En framkvæmd Ólympíuleikanna er þó þegar farin
að kosta kínverskt samfélag töluverðar fórnir, ekki síst á menn-
ingarsviðinu. Kröfur um uppbyggingu verslunar- og þjónustu-
húsnæðis að vestrænum hætti eru gríðarlegar og sömuleiðis hafa
kröfur um afkastameira gatnakerfi í miðborginni vegið að und-
irstöðum elstu hluta hennar með afdrifaríkum hætti.
Umhverfis hina fornu borg keisaranna, forboðnu borgina, var
allt fram undir lok sjöunda áratugar síðustu aldar einhver
stærsta heildstæða miðaldaborg heimsins – Hutong-hverfið svo-
nefnda. Þessi miðaldaborg hafði varðveist nánast í upprunalegri
mynd, með borgarmúrum og öllu saman, í gegnum allan þann
ófrið sem að Kína steðjaði fram að þeim tíma rétt eins og yfir
henni væri ávallt haldið ósýnilegri verndarhendi. Það var sjálfur
Maó sem markaði upphaf eyðileggingar hennar með því að láta
brjóta niður nánast allan borgarmúrinn, og eftir það var eins og
ekki yrði aftur snúið. Nú er svo komið að stór hluti þessa aldna
borgarhluta í hjarta Peking hefur verið rifinn, þrátt fyrir að hann
eigi að njóta friðunarákvæða vegna aldurs síns. Stjórnvöld hafa
nýtt sér ákvæði um að byggingar á svæðinu væru í svo mikilli
„niðurníðslu“ að hætta stafaði af til þess að jafna þær við jörðu að
eigin geðþótta. Auðvitað til að rýma fyrir nútímalegri borg-
armynd skýjakljúfa og verslunarmiðstöðva er fært hafa spilling-
aröflum í borginni mikið í aðra hönd. Eins og Ian Johnson greinir
frá í kafla um þetta mál í Wild Grass hefur ungur kínverskur
arkitekt, Fang Ke, átt stærstan þátt í því að afhjúpa þetta
hneyksli í bók sem hann skrifaði um málið og var fyrir einhverja
ótrúlega tilviljun birt af kínversku útgáfufyrirtæki er helgar sig
arkitektúr og byggingarlist. Fang Ku sýnir, að sögn Johnsons,
fram á að á tíunda áratug síðustu aldar hafi hagnaður þeirra sem
unnu að „þróun“ nýrra bygginga á þessu svæði – á kostnað Pek-
ingborgar – numið 1,25 milljörðum bandaríkjadala, sem er um
það bil sami arður og Pekingbúar allir framleiða með vinnu sinni
á einu ári.
Fólki sem hefur búið í hverfinu, jafnvel í marga ættliði, var
komið fyrir í lélegu húsnæði í úthverfum og greidd smánarleg
upphæð fyrir eignir sínar á besta stað í hjarta milljónaborg-
arinnar.
Enn er verið að taka toll af þessu heillandi borgarhverfi sem
hefur þó síaukið aðdráttarafl í landi vaxandi túrisma. Eins og er
lítur út fyrir að einungis um þrettán prósent þessarar mið-
aldaborgar muni fá að standa til framtíðar, restin hefur orðið eða
verður brátt eyðileggingu að bráð – eyðileggingu sem fyrst og
fremst þjónar þeim tilgangi að ræna Pekingborg fagurfræðilegri
sérstöðu sinni og hefð á sviði byggingarlistar og gera hana um
leið líkari öðrum einsleitum stórborgum.
Forboðnu borginni hefur þó verið hlíft við þessari eyðileggingu
svo þrátt fyrir allt munu „keisarans hallir skína“ enn um sinn í
Kína eins og Tómas Guðmundsson kvað – og það í fleiri en einni
merkingu. Því þótt stjórnvöld samtímans hafi gert forboðnu
borgina að þjóðarsafni til að undirstrika skil á milli keisaradæm-
isins og kommúnistaflokksins, bannað persónudýrkun til að
greina á milli ógnarstjórnar Maó Tsedong og þess kínversk/
kommúnistíska kapítalisma sem nú er við lýði – hafi m.ö.o. lagt
mikið á sig til að greina á milli fortíðar og framtíðar – er enn ótrú-
lega margt líkt með þeim og keisurum fortíðar. Einræðið er auð-
vitað augljósasta líkingin, en vandinn við að koma í veg fyrir spill-
ingu og halda landinu saman á forsendum jafnræðis og framfara
undir jafn viðamikilli miðstýringu og þar hefur tíðkast í gegnum
aldirnar er enn til staðar, rétt eins og forðum. Ef til vill liggur
ástæðan fyrir þeirri staðreynd hreinlega í eðli lands og þjóðar. Í
landfræðilegu og menningarlegu umfangi, tilhneigingunni til að
innlima allt sem til þeirra berst og heimfæra upp á grunn hinnar
fornu heimsmyndar taó og Konfúsíusar. Í Kína er með öðrum
orðum ávallt þessi kyrrð í hreyfingunni eins og fjallað var um í
fyrsta hluta þessara greinaskrifa, en þegar til langs tíma er litið –
árþúsundanna eins og Kínverjum er tamt – er þó fyrst og fremst
hreyfing í kyrrðinni.
Úr Hutong-hverfi Pekingborgar Inn um útidyrnar sést til íbúa dytta
að húsum sínum, en margir vona að þá verði þeim hlíft.
Búddamunkar Í hinni þekktu bók „Andi kínversku þjóðarinnar“ segir höfundurinn Ku Hung-Ming að „hof, siðvenjur og athafnir taóisma og búddisma í Kína [séu] fremur hlutverving dægrastyttingar en siðbótar“.