Alþýðublaðið - 29.07.1988, Síða 8

8
Föstudagur 29. júlí 1988
r r
Verslunarsaga Islands 1774-1807. A nœst-
unni kemur út bók Sigfúsar Hauks Andrés-
sonar sagnfrœðings og skjalavarðar um
upphaf fríhöndlunar á íslandi.
FRELSII KJOLFAR MODU-
HARDINDANNA
I haust kemur út bókin
„Verslunarsaga íslands 1774-
1807“ sem Sigfús Haukur
Andrésson, sagnfræðingur
og skjalavörður, er að taka
saman fyrir Verslunarráð ís-
lands. Undirtitillinn er „Upp-
haf fríhöndlunar og almennar
bænaskrár. „Þó að þessi
timamörk séu dregin á þenn-
an hátt þá nær þetta tímabil
þó til miðrar nitjándu aldar-
innar, að áhugi vaknar á ís-
landsmálum hjá nýjum ráöa-
mönnum. Það má t.d. strax
nefna „Innréttingarnar", þeg-
ar stjórnin féllst á að styrkja
innréttingar Skúla Magnús-
son og gerði. Það var i raun
táknrænt dæmi um stefnu-
breytinguna,“ segir Sigfús.
Sigfús segir að um það
leyti hafi stjórnin verið að
vinna að því að koma upp
alls konar iðnaði I Danmörku
sjálfri, en það sem hefði ver-
ið sérstakt í þessu máli var,
að stjórnin fékkst til að
styrkja iðnað og atvinnu í
hjálendu sem bjó í raun við
nýlenduverslun og hafði gert
frá 1602.
Það er í raun upp úr þessu
sem farið var í raun að af-
nema einokunina. Hörmang-
arafélagið hafði hér einka-
leyfi á verslun en var svipt
því árið 1758 og hófst þá rík-
iseinokun, sem stóð til 1764
að Almenna verslunarfélagið
tók við versluninni. Sú versl-
un hélt versluninni við mis-
jafnan orðstír allt til 1774, en
þá kaupir ríkið í raun
Almenna verslunarfélagið
upp og tók þá við Konungs-
verslunin sfðari. Gullberg-
stjórnin var þá komin til
valda og var það stefna henn-
ar að láta ríkið taka mjög
mikinn þátt í atvinnurekstri.
Rikiseinokun var tii að
mynda í verslun á Grænlandi,
Finnmörku, Noregi og í Fær-
eyjum. Síöar var þetta sam-
einað í stórt verslunarbákn
auk þess sem Konungsversl-
unin síðari hóf mikla skipa-
útgerð. Hafði meðal annars
hér á landi all mikla skútuút-
gerð frá Hafnarfirði 1776 allt
til loka einokunarinnar.
FRELSI í UÓSI
MÓÐUHARÐINDA
Svo æskilegt sem það var
fyrir íslendinga að einokunin
væri afnumin, verður ekki
annað sagt en þeir væru
ákaflega illa búnir undir hinar
snöggu breytingar á verslun-
arfyrirkomulaginu. Þau miklu
harðindi o.fl. plágur, sem
hrjáð höfðu landsmenn við-
stöðulítið síðan um miðja
öldina og náðu hámarki með
Skaftáreldum árin 1783-1784
og hungursneyðinni og bólu-
sóttinni er komu I kjölfar
þeirra, höfðu valdið þjóðinni
gífurlegu eigna- og mann-
tjóni. Mannfjöldi í landinu var
t.d. ekki nema rúmlega 38
Sigfús H. Andrésson: Versluninni var sniöinn
þröngur stakkur. Sumir fríhöndlunarkaup-
manna áttu í sífelldu basli og urðu að gefast
upp, en aðrir virðast þó hafa grætt á tá og
fingri.
þús. í lok ársins 1786.
Ýmsir málsmetandi menn,
danskir og islenskir og þar á
meðal landsnefndin frá 1770,
öðru nafni landsnefnd fyrri,
höfðu eindregið mælt með
afnámi einokunarinnar. Hins
vegar töldu flestir þessara
manna, að raunveruleg frjáls
verslun væri óhugsandi á ís-
landi fyrr en þar hefði mynd-
ast stétt manna, búin nægri
þekkingu og efnum til að
geta tekist verslunina á hend-
ur. Eftir að konungsverslunin
tók til starfa álitu margir, að
eitt af hlutverkum hennar
ætti að vera að undirbúa
frjálsa verslun sem svo
mætti auðveldlega koma á í
áföngum. í þessu efni virtist
sumum að enn væri talsverð-
ur tími til stefnu, því að í til-
skipun frá 1781 var gert ráð
fyrir að konungsversluninni
yrði haldið áfram allt til árs-
ins 1810.
Landsnefndin slðari, sem
skipuð var snemma árs 1785
til að fjalla um afleiðingar
móðuharðindanna og hugs-
anlegar úrbætur, lagði til í
samræmi við skoöanir hinna
nýju valdhafa að íslenska
verslunin yrði gefin frjáls
sem allra fyrst. Hún sá hand-
hæga lausn á þeim vanda að
engin íslensk verslunarstétt
vartil. Starfsmenn konungs-
verslunar, sem höfðu eins og
fyrr segir búið í landinu und-
anfarin ár, virtust henni auð-
veldlega geta fyllt upp I þetta
tómarúm í íslensku þjóðfé-
lagi. Hér kom það líka til að
kaupmenn konungsverslunar
og næstu aðstoðarmenn
þeirra höfðu flestir verið það
lengi í þjónustu verslunarinn-
ar, að ekki þótt sæmandi að
segja þeim upp vistinni án
þess að gefa þeim kost á
öðrum störfum eða þá eftir-
launum.
ÞRÍR INNLENDIR
MEÐ BOLMAGN
Þannig atvikaðist það, að
þessir menn fengu hús, skip
og vörubirgðir konungsversl-
unar með vildarkjörum vorið
1788 ásamt hagstæðum pen-
ingalánum til þess að hefja
verslun á íslandi á eigin spýt-
ur. Allt átti þetta aö greiöast
vaxtalaust á tíu árum frá ár-
inu 1790 að telja nema skip-
in. Þau mátti greiða á sex ár-
um með verðlaunum, sem
svöruðu til árlegra afborgana
og kaupmenn fengu, ef þeir
létu skipin stunda fiskveiðar
við ísland á sumrin meðan
þau biðu eftir vörum til út-
flutnings. Með þessu var líka
ætlunin að hvetja kaupmenn
til að stunda útgerð við land-
ið. Auk þessara hlunninda
skyldi íslenska verslunin vera
undanþegin tollum og öðrum
álögum næstu tvo áratugina.
Þetta ákvæði var síðan fram-
lengt og hélst lítið breytt allt
fríhöndlunartímabilið.
Aðeins þrír Islendingar
voru í þessum hópi. Það voru
Ólafur Þóröarson Thorlacius,
sem fékk Bíldudal, Hans
Hjaltalín, er fékk Búðir og
Stapa og Árni Jónsson, sem
hreppti Grindavík. Verslun
Árna varð skammvinn en hin-
um tveimur vegnaói betur,
einkum Ólafi. Bjarni Sigurðs-
son (Slvertsen) bættist svo í
hópinn árið 1794, er kaup-
maður sá sem fengið hafði
meginhluta verslunareign-
anna í Hafnarfirði varð að
gefast upp.
ÍSLENDINGUM ÞRÖNGUR
STAKKUR SNIÐINN
Lögin um fríhöndlunina
sniðu íslensku versluninni
það þröngan stakk, að við-
skipti kaupmanna I landinu
hlutu einkum að beinast til
Kaupmannahafnar. Þess
vegna hentaði þaó kaup-
mönnum að ýmsu levti betur
að búa þar en á íslandi. Eng-
inn bein verslun mátti nefni-
lega fara fram milli íslands
og landa utan Danaveldis.
Væru kaupmenn búsettir á
Islandi urðu þeir að vera í fé-
lagi við þekkt verslunarfyrir-
tæki í Höfn eða annarri borg
Danaveldis, ef þeir vildu
skipta við utanríkisþjóðir, og
voru viðskiptin þá gerð undir
nafni þess fyrirtækis. Þetta
ákvæði var að vísu numið úr
gildi árið 1816 en Kaup-
mannahöfn var þó áfram mið-
stöð íslensku verslunarinnar.
Allt fríhöndlunartimabilið
mátti aðeins nota skip í eigu
þegna Danakonungs til ís-
landssiglinga.
Við upphaf frlhöndlunar
var stefnt aö því að koma
upp 6 kaupstöðum á íslandi,
í Reykjavík, Grundarfirði, Isa-
firði, Akureyri, Eskifirði og í
Hafnarfjörður varð jmr einn merkasti verslunarstaður landsins. Fyrsti íslenski kaupmaðurinn þar var Bjarni Sigurðsson (Sivertsen), sem áriö
1794 tók við af dönskum kaupmanni, sem gafst upp á verslun hér á landi.