Morgunblaðið - 01.06.2005, Side 28

28 MIÐVIKUDAGUR 1. JÚNÍ 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
S
andkassinn var fer-
hyrndur eins og flestir
aðrir sandkassar.
Lyktin var ekki svo
góð, minnti svolítið á
alla kettina sem honum var svo illa
við. Kettir eru hundar. HUNDAR,
öskraði hann að sjálfum sér.
Hann sat í sandkassanum vegna
þess að hann hafði fengið óstjórn-
lega þrá. Allt í einu, þegar hann
var í vinnunni í morgun, nýbúinn
að fá sér fjórða kaffibollann á
fjörutíu mínútum, fékk hann flass-
bakk. Það var eins og eitt augna-
blik úr fortíðinni hefði skotist fram
í tíma, einhvern veginn skvest í
nútímann, frá 23. janúar 1978 til
14. september 2005. Hann fann
allt í einu lyktina af sandkassanum
á leikskólanum, þar sem hann
hafði mokað tilgangslitlar holur í
gamla daga.
Þessi óstjórnlega þrá var of
sterk til að kæfa niður, eins og
aðrar tilfinningar sem hann bældi
á hverjum degi. Hann hreinlega
varð að standa upp frá skrifborð-
inu og læðast út, án þess að yf-
irmaðurinn hann Georg sæi til,
ganga framhjá Dúddu í mót-
tökunni og segja henni að hann
ætlaði að skreppa aðeins til tann-
læknisins. „Það er endajaxlinn,
skilurðu.“
Þegar hann var loksins kominn
út undir beran himin, út úr grá-
myglulegu skrifstofuhúsnæðinu í
Síðumúlanum, leið honum eins og
nýfrjálsum manni, fanga sem hefði
misst af miðjum aldri, gráa fiðr-
ingnum og öllu og hefði loksins
sloppið níræður út í samfélagið.
Nú mætti hann engan tíma missa,
hann yrði að láta drauminn rætast
áður en maðurinn með ljáinn
bankaði á dyrnar.
Og draumurinn, í hans tilfelli,
var að endurupplifa æskuna, þótt
ekki væri nema í hálftíma eða svo.
Hann gekk ákveðnum skrefum að
bílnum sínum, Mitsubishi Colt ár-
gerð 1993, sem hann fyrirleit en
þótti samt eilítið vænt um. Hlýleg-
ur bíll og einn af sönnum vinum, ef
aksturstæki er yfirleitt hægt að
flokka sem vini. Hann var dálítið
skringilegur í þessum efnum,
vingaðist gjarnan við dauða hluti
og spjallaði við þá stundunum
saman. Ekki vel liðið í samfélagi
mannanna.
Það hafði hann reynt í vinnunni.
Hann hafði til dæmis tekið miklu
ástfóstri við kaffibollann sinn,
hann Ásmund, og rætt við hann af
miklum þrótti í matarhléinu. Þetta
voru svotil einhliða samræður; Ás-
mundur svaraði bara með eins eða
einskis atkvæðis orðum og á end-
anum var hann beðinn um að yf-
irgefa mötuneytið. „Þetta gengur
ekki lengur, Vilhjálmur,“ hafði
Georg sagt dag einn, þegar hann
hafði verið að ræða um viðskipta-
lífið við Ásmund (nánar tiltekið
velgengni Samúels L. Sveinssonar
hjá Viðskiptabanka atvinnulífsins,
sem hafði þrefaldast að veltu und-
anfarin fjögur misseri). „Þú verð-
ur annaðhvort að hætta að tala við
kaffibollann þinn eða fara eitt-
hvert annað í hádeginu.“
Þetta er forritun samfélagsins,
hugsaði hann þá með sér. Sam-
félagsmótun. Ólgan óx innra með
honum. Hvað áttu þessir menn
með því að meina honum að tala
við Ásmund, jafnvel þótt hann
væri kaffibolli og hugsanlega ekki
mjög málgefinn sem slíkur? Máttu
menn ekki vera mismunandi?
En nú var hann semsagt kom-
inn út í sandkassa á gamla leik-
skólanum sínum. Það voru engir
„aðrir“ krakkar á svæðinu (þetta
var um mitt sumar og allir í fríi),
þannig að hann hafði allan leikvöll-
inn fyrir sjálfan sig. Yfir hann
hvolfdust minningarnar; hvernig
fóstran löðrungaði hann þegar
hann hrækti á hana. Hann hafði
gert það óvart, en hún brást svona
harkalega við. Krakkarnir höfðu
verið að leika sér að því að spýta
munnvatni og hann hafði fylgst
með. Hann var alltaf svolítið út-
undan. Svo mannaði hann sig upp í
að taka þátt, gekk tvö skref fram
og hrækti.
Ekki vildi betur til en svo að
hrákinn lenti á fóstrunni, sem
hafði setið í rólunni og fylgst með
hrákaleik krakkanna, hlæjandi
þeim til samlætis. Það var alveg
óvart, í alvörunni. Hún sagði ekki
neitt, en tók þéttingsfast í höndina
á honum og hljóp með hann inn í
hús, þannig að hann átti fullt í
fangi með að fylgja henni eftir og
var hálfpartinn í lausu lofti alla
leiðina.
Þegar þau komu inn í hús fór
hún með hann rakleiðis niður stig-
ann, inn í þvottaherbergi, og löðr-
ungaði hann. „Svona gerir þú ekki,
krakkaskratti!“ sagði hún og and-
litið var afmyndað af reiði. Svo
náði hún í sápustykki sem lá á
málmvaski þarna rétt hjá og skip-
aði honum að bíta í sápuna. Hann
trúði fyrst ekki að hún væri að
meina það. Hélt hún væri að grín-
ast. Geta fullorðnir verið svona
vondir? Þegar hann hikaði opnaði
hún munninn á honum með fingr-
unum, stakk sápunni upp í hann
og ýtti undir hökuna á honum,
þannig að viðbjóðslegt sápubragð-
ið fyllti vit hans.
Hann þorði ekki að segja
mömmu sinni frá þessu, af ein-
hverjum ástæðum. Hann skamm-
aðist sín eiginlega fyrir þetta, því
hann vissi að það var ekki rétt að
hrækja á fólk. Jafnvel þótt það
hefði verið óvart. Þetta atvik lagð-
ist svolítið þungt á sálina, þótt
hann væri bara fjögurra ára, og
þótt minningin dofnaði eilítið með
árunum; þótt hann hugsaði ekki
um þetta á hverjum degi næstu ár-
in, eða jafnvel bara einu sinni á ári,
hafði það haft mótandi áhrif á
hann. Fóstran, sem enginn man
lengur hvað heitir, hafði grafið
undan sjálfstrausti hans og haft
áhrif á hegðun hans í lífinu alla tíð
síðan.
Og nú var hann kominn í sand-
kassann við hliðina á rólunni sem
fóstran hafði setið í þennan dag
fyrir rúmum 27 árum. Hann hafði
yfirgefið vinnustaðinn til að end-
urupplifa æskuna, en sér til sárra
vonbrigða hafði hann komist að
því að minningarnar voru ekki
eins góðar og hann hafði vonast
eftir. Nokkrir dropar af söltum
tárum sameinuðust kattahlandinu
í sandkassanum, nærri staðnum
sem hann hafði misst trúna á
mannkynið árið 1978.
Kettir eru
hundar
Þetta er forritun samfélagsins,
hugsaði hann þá með sér. Samfélags-
mótun. Ólgan óx innra með honum.
VIÐHORF
Ívar Páll Jónsson
ivarpall@mbl.is
UNGU fólki sýnist gjarnan að að-
stæður nú séu aðrar en áður hafa
þekkst. Það á erfitt með að læra af
reynslu annarra og því verður varla
breytt. En hagfræðin lítur til reynsl-
unnar og leitar að hliðstæðum. Sápu-
kúlur á markaði tengjast venjulega
langvarandi góðæri og þær springa
oftast af því að sam-
dráttar gætir. Eigna-
verð er bæði orsök og
afleiðing hagþróunar,
en aðgerðir í peninga-
málum hafa hér líka
áhrif. Nú hefur sig-
urganga Vesturlanda í
efnahagsmálum varað í
heilan áratug, þó dálítið
hik hafi verið á henni
árin 2001-2. Áratugur
er nær fjórðungur af
starfsævi manns. Kyn-
slóðaskipti stjórnenda
eiga sér stað og fjöldinn
man sólskinið betur en rigninguna.
Spyrja má hvort árin fyrir Kreppuna
miklu séu ekki svo löngu liðin að hæp-
ið sé að enn megi af þeim læra? Að-
stæður hafi breyst og hagstjórn sé nú
öll betri. Ef við getum þekkt hlið-
stæður þess nú sem þá voru ráðandi
þættir getur þetta enn gert gagn.
Áratugurinn fyrir Kreppuna miklu er
um margt líkur síðasta áratug. Verð-
hækkun á hlutabréfum og fasteignum
var langvarandi í báðum tilvikum, án
samsvarandi hækkunar á neyslu-
vöruverði. Áhugi var fyrir fjárfest-
ingu í nýrri tækni samtímans og fólk
hafði traust á stöðugleika og hag-
stjórn. Ólíkt er þó að á fyrra tíma-
bilinu hækkaði fasteignaverð víða
strax ört. Á því seinna, framan af síð-
asta áratug, hækkaði það hóflega víð-
ast hvar en verðhækkanir hafa svo
magnast allra síðustu árin. Sápukúlur
hafa nú blásið út á fasteignamörk-
uðum um alla Vestur-Evrópu og bæði
á austur- og vesturströnd Bandaríkj-
anna.
Endir Fyrri heimsstyrjaldarinnar
olli snöggum samdrætti meðan hag-
kerfið aðlagaði sig. En árin 1922-9
varð hagvöxtur afar mikill og atvinnu-
leysi brátt lítið. Tækifærin lágu í
nýrri tækni: Rafmagnstæki, símar og
bifreiðar, sem höfðu verið fundnar
upp löngu fyrr, urðu nú almennings-
eign. Fjárfestingar í samgöngu-
tækjum og eldsneytisframleiðslu og
uppbygging úthverfa stórborganna
keyrðu hagvöxtinn áfram. Hlið-
stæðan nú væri t.d. upplýsingatæknin
sem fyrir löngu hafði verið fundin upp
en hefur síðasta áratuginn og vel það
orðið almenningseign og skipt sköp-
um í framþróuninni. Mikill áhugi og
ótímabær var á glæ-
nýrri tækni, útvarpinu,
og Radio Company of
America (RCA) varð
snemma eftirlæti fjár-
festa og náði hluta-
bréfaverðið að vera 73-
faldur hagnaðurinn.
Hliðstæða þessa seinni
árin gæti verið int-
ernetið og „dot-com“
ævintýrið sem ótíma-
bær ljómi varð í kring-
um. Í báðum tilvikum
átti hin nýja tækni þó
eftir að skila árangri
nokkru seinna, þegar margir höfðu
brennt sig. Með litlu atvinnuleysi,
auknu vöruframboði og vaxandi
hagnaði jókst algleymið. Hlutabréf
hækkuðu bærilega fram til ársins
1926 en þá fóru hækkanirnar að
magnast. Verðið meira en tvöfald-
aðist 1926-9 í ljósi afkomu, stöð-
ugleika og bjartsýni. Meðalhækkun
áratugarins alls var 18% á ári í Am-
eríku. Svipað gerðist á síðasta áratug
þegar verð hækkaði bærilega frá 1990
en þrefaldaðist svo 1995-2000. Með-
alhækkun áratugarins var 15,5% á
ári.
Húsnæðislán í Bandaríkjunum
þrefölduðust 1920-9. Ný neyslulán
komu fram, afborgunarlán, sem
gerðu almenningi kleift að kaupa
strax og borga seinna. Fólk fór að tala
um „nýja tíma“. Tilkoma seðlabanka,
aukið frelsi í heimsviðskiptum og full-
vissan um varanlegan frið í veröldinni
skapaði traust. Svipuð sálræn áhrif
urðu á síðasta áratug með falli Berl-
ínarmúrsins og hruni kommúnism-
ans, og ekki skortir hliðstæður um
aukið framboð lána. Stjórnun varð
„vísindi“ og framleiðslustýring vakti
vonir um að minnkandi sveiflur í
birgðahaldi og þar með minni slæm
áhrif á hagsveiflur. Seinni tíma hlið-
stæða gæti verið „Just-in-time“
birgðastýringin, byggð á tölvutækni,
sem menn sögðu eyða birgðasveiflum,
en þó varð meiri birgðasöfnun í al-
þjóðlegri iðnframleiðslu árið 2001 en
nokkru sinni fyrr. Eins og jafnan var
sápukúlan blásin út af bjartsýni og
ekki skorti rökin. Framleiðniaukning
hafði verið mikil eða meiri en 50% yfir
áratuginn. Seðlabankinn skyldi vera
„lender of last resort“ og jafnan koma
í veg fyrir bankakreppu, ef hætta
skapaðist. Þessi nýjung í hagstjórn
skapaði traust, en átti þó eftir að
bregðast illilega.
Samdráttur verður alltaf öðru
hvoru í heimsbúskapnum og hefur
strax áhrif á okkar smáa, opna hag-
kerfi. Stórframkvæmdir innanlands á
sama tíma mundu deyfa þau áhrif, en
ekki eyða. Sem betur fer virðast góð-
ar horfur um framhald þeirra. Ofmat
eigna hefur hins vegar ekki verið
sambærilegt á Vesturlöndum síðan
fyrir Kreppuna miklu og virðist þetta
fara framhjá mörgum. Í Japan varð
ofmat 1980-90, sápukúlan sprakk og
hagkerfið hefur hökt síðan. Vegna
samtengingar markaða veraldarinnar
er hugsanlegt að þessar sápukúlur
springi í næstu niðursveiflu, jafnvel í
keðjuverkun, með afleiðingum sem
erfitt er að sjá fyrir. Því stærri sem
þær ná að verða, því verra. Ef þær
springa eftir að stórframkvæmdum
lýkur verðum við býsna berskjölduð.
Síðustu fjörutíu árin hafa því miður
orðið fjögur alvarleg samdráttarskeið
á Íslandi með hastarlegri rýrnun
kaupmáttar, 15-20%. Fjöldi Íslend-
inga missti eigur sínar á nauðung-
aruppboðum og varð gjaldþrota. Aðr-
ir, sem höfðu farið varlega, stóðu
áföllin af sér, aðþrengdir. Við skulum
því fara varlega í lántökum. Þann
kost eiga allir. Enn er nægur tími til
stefnu.
Árin 1920–1929
Ragnar Önundarson fjallar
um sögu efnahagsmála ’Samdráttur verðuralltaf öðru hvoru erlend-
is og hefur strax áhrif
á okkar smáa, opna
hagkerfi. ‘
Ragnar Önundarson
Höfundur er viðskiptafræðingur
og bankamaður.
Í MORGUNBLAÐINU 17. maí
síðastliðinn fer Þórólfur Matthíasson
prófessor við Háskóla
Íslands mikinn um arð-
semi Héðinsfjarð-
arganga og nefnir aðra
kosti sem sér þyki væn-
legri, eins og bættan
veg um Lágheiði eða
einbreið göng í stað tví-
breiðra. Í sjónvarps-
fréttum 18. maí er tekið
viðtal við hann í kjölfar
greinarinnar og kemur
þá í ljós vanþekking
hans á umtalsefninu
þegar hann dregur í efa
að 350 bílar fari um
Héðinsfjarðargöng dag
hvern þar sem Siglfirðingar séu ekki
nógu margir til að sú spá Vegagerð-
arinnar rætist.
Ég veit að hagfræðingar nota oft-
ast einn útgangspunkt í hag-
fræðiútreikningum sínum, en að ætla
að Siglfirðingar séu einu notendur
Héðinsfjarðarganga er náttúrulega
fráleit þröngsýni. Það er nefnilega
svo að Héðinsfjarðargöng munu
stytta vegalengdir milli Ólafsfjarðar
og Reykjavíkur umtalsvert og einnig
milli Dalvíkur og Reykjavíkur. Þá
gætu Akureyringar einnig nýtt sér
leiðina þegar Öxnadalsheiði er ófær,
en leiðin gegnum Héðinsfjarðargöng
og um Þverárfjall er
litlu lengri en leiðin um
Öxnadalsheiði hvað
vegalengd milli Ak-
ureyrar og Reykjavík-
ur varðar. Það er því
töluverður sparnaður
falinn í spörun elds-
neytis við akstur um
göngin, auk þess að
ekki þyrfti að halda
Öxnadalsheiði opinni
við erfiðar aðstæður á
illviðrisdögum.
Vegur um Lágheiði
er algjörlega afleitur
kostur þar sem viðhald
og snjómokstur myndu kosta tugi
milljóna ár hvert. Þá eru einbreið
göng einnig slæmur kostur þar sem
mikið umferðaröngþveiti myndast í
slíkum göngum á álagstímum auk
þeirrar hættu sem skapast þegar
tvær bifreiðar koma úr gagnstæðri
átt á sömu akrein. Í þessu sambandi
býð ég Þórólf Matthíasson velkom-
inn að keyra Ólafsfjarðargöng
nokkrum sinnum fram og aftur, helst
um verslunarmannahelgina.
Héðinsfjarðargöng munu gera
Dalvík, Ólafsfirði, Siglufirði, Hofsósi
og Sauðárkróki kleift að tengjast
með reglulegum rútusamgöngum
þar sem rútur geta gengið daglega
frá Akureyri til Reykjavíkur um
þessi bæjarfélög, en hingað til hafa
slíkar rútuferðir farið frá Akureyri
um Öxnadalsheiði, Varmahlíð,
Blönduós, Borgarnes og endað í
Reykjavík og ekki nýst Dalvík, Ólafs-
firði, Siglufirði, Hofsósi og Sauð-
árkróki nema að íbúum sé keyrt á
núverandi stoppistöðvar með tilheyr-
andi ómaki.
Sauðárkrókur, Hofsós, Siglu-
fjörður, Ólafsfjörður og Dalvík munu
öll njóta verulegs ábata með tilkomu
Héðinsfjarðarganga. Það er í mínum
huga ekkert sjálfsagðara en að þessi
bæjarfélög fái notið bættra vega-
samgangna eins og önnur bæjarfélög
í landinu og tel ég að aðför að þeim
úrbótum sé beinlínis móðgandi við
íbúa þessara byggðarlaga sem leggja
til samfélagsins til jafns við aðra.
Illa rökfærð aðför
Kristján Ragnar Ásgeirsson
fjallar um samgöngur á vegum ’Það er í mínum hugaekkert sjálfsagðara en
að þessi bæjarfélög fái
notið bættra vega-
samgangna eins og
önnur bæjarfélög
í landinu …‘
Kristján Ragnar
Ásgeirsson
Höfundur er fjármálastjóri.Fagmennska í fyrirrúmi