Mánudagsblaðið - 25.11.1963, Síða 3

Mánudagur 25. nóvember 1963
Mánudagsblaðið
3
Ritstjóra og ábyrgðarmaður: Agnar Bogason.
Kemur út á máuudögum. Verð. kr 5.00 í lausasölu; áskriíenda-
gjald kr. 260,00. Sími ritstjómar 13496 og 13975.
Auglýsingasími 13496. — Prentsmiðja Þjóðviljans.
Stórmerkileg og vönduð
nýíslenzk orðahók
Jónas Jónsson frá Hriflu:
H0RFT YFIR JERUSALEM
Fyrir skömmu skýrðu for-
stöðumenn Menningarsjóðs frá
inni merkilegu íslenzku orðabók
sem fyrirtækið hefur gefið út
og er hér úrdráttur úr frásögn
þeirra:
Fram að þessu hafa allar ís-
lenzkar orðabækur verið með
skýringum á erlendu máli,
nema strr :ngarorðabækur
og sérorð. na og nýyrða-
söfn, orðaso±.i við fræðirit o.
s. frv., og íslenzk-íslenzk orða-
bók hefur engin verið til.
Þekktust orðabók um íslenzkt
nútímamál er orðabók Sigfús
ar Blöndals, en flestar skýring-
ar hennar og allar þýðingar
eru á dönsku. Sú bók er eina
etóra orðabókin um íslenzkt nú
tímamál til þessa. Af minni
orðábókum um íslenzkt nútíma-
mái má sem dæmi nefna ís-
lenzk-sænsk orðabók og íslenzk
rússneska orðabók.
Um fommálið hafa verið til
tvær stórar orðabækur frá síð-
ustu öld og hafa báðar verið
Ijósprentaðar á síðustu árum.
Það eru Johan Fritzner: Ord-
bog over Det gamle norske
Sprog, Kristiania 1883—1896,
þriggja binda verk með mörg-
um tilvitnunum í fomíslenzkar
og fomnorskar bókmenntir og
skýringum á dönsku, og An
Icelandic-English Dictionary
eftir Guðbrand Vigfússon og
Richard Cleasby, Oxford 1874.
einnig er til mikil orðabðk um
skáldamálið foma, Lexicon
Poeticum eftir Sveinbjöm Eg-
ilsson.
Við samningu þessarar bókar
hafa verið notaðar allar tiltæk-
ar íslenzkar orðabækur og
orðasöfn, bæði um fornmál og
nýmál (sbr. m. kafla formál-
ans). Orðabók Sigfúsar var
lögð til grandvallar og byrjað
á að taka efnið úr henni upp
á seðla; siðan var safnað á
seðla úr öðrum orðabókum og
ýmsum öðram ritum, og að því
loknu var tekið til við að
floklca merkingar orða og
skýra þær. Allt verkið hefur
verið unnið í húsakynnum Orða
bókar Háskólans, og hefur það
verið ómetanlegur styrkur að
geta leitað til seðlasafna stofn-
unarinnar um heimildir. Til
dæmis hefur ýmislegt verið tek
ið úr seðlasafni Orðabókar Há
skólans um mælt mál, einnig úr
seðlasafni að viðbótarbindi við
orðabók Sigfúsar Blöndals.
Loks hafa starfsmenn Orða-
bókar Háskólans lagt orðabók
Menningarsjóðs ómetanlegt lið
' ráfSVp,a,irig‘nrn ocr ]oiftVvo;r»vngr_
nm Ámi Böðvarsson telur
vandséð hvernig unnt hefði ver
ið að komast af við samningu
.. ðabókarinnar án aðgangs að
heimildum og starfsmönnum
Orðabókar Háskólans. Annars
hefur verið leitað til fjölda
fólks um upplýsingar um fjar-
skyldustu efni, sérfræðinga
ýmis konar, stofnana o. s. frv.,
og hafa undirtektir jafnan ver-
ið góðar. Skortur á starfsliði
og tíma hefur samt komið í
veg fyrir að eins mikið væri
gert að þessu og þurft hefði.
í orðabók Menningarsjóðs
eiga að vera flest eða öll ís-
lenzk stofnorð, sem komizt
hafa í íslenzkar orðabækur,
fom og ný, svo og algengustu
samsetningar. Þama eru skýrð
heiti skáldamálsins, sýnd dæmi
um kenningar, skýrð hvers kon
ar orð úr formrm ritum og nýj-
um (um val orða í bókina er
blaðamönnum annars bent á IV.
kafla formálans), sérstök á-
herzla lögð á að bókin yrði sem
notadrýgst öllu skólafólki (t.d.
nánari skýringar á orðum úr
kennslubókum og sígildum rit-
um en annars staðar að), og
stöðugt reynt að miða við að
bókin yrði sem aðgengilegust
og notendur þyrftu helzt aldrei
að leita þar án árangurs. Skýr
ingar eru með ýmsu móti, bein-
ar lýsingar á merkingum orða,
dæmi um notkun þeirar eða
samheiti (orð sömu eða svip-
aðrar merkingar stundum eða
alltaf, t.d. „vondur, illur, slæm-
ur“ eða „vondur, reiður“, „slæm
ur, veikur"). Bókin getur þó
ekki komið í stað samheitabók-
ar þvi að við samningu slikrar
bókar em önnur sjónarmið
höfð í huga, sem verða illa
samræmd öðrum orðabókarsjón
armiðum.
Ritstjórn orðabókarinnar
bendir sérstaklega á að skóla-
orðabók af þessu tagi verður
aldrei fullvel úr garði ger fyrr
en komin er út miklu stærri
orðabók (í mörgum bindum
með nægu safni dæma um þró-
un málsins og mismunandi notk
un orða á ýmsum tímum), en
slíkrar stórrar bókar um is-
lenzkt mál er ekki að vænta
fyrr en hin vísindalega og sögu
lega orðabók Háskóla íslands
kemur út.
Nýjung er það að i þessari
bók er allmikið af orðhlutum
sem aðeins eru til sem síðari
liðir samsetninga, svo sem
-æri (góðæri, hallæri-, -heldinn
(orðheldinn, fastheldinn, íheld-
inn), -ild (aðild, heimild),
-indis (snemmindis); einnig
skammstafanir, bæði algengar
og sjaldgæfar (t.d. = til dæm-
i<3 1TP f
kgl. = konunglegur, m. e. h.
= með eigin her.di).
AJlan tímann sem orðabók
Menningarsjóðs hefur verið í
Þegar ferðamaður kemur til
Jerúsalem er Olíufjallið sá stað
ur sem flestum mun þykja fýsi
legur til yfirsýnar. Þetta fræga
fjall er að vísu i augum nor-
rænna fjallabúa ekki mikilsvert
vegna hæðar. Skólavörðuholtið
eða Öskjuhlíðin eru jafnokar
hvað hæð snertir. Um þurrk-
tímann er Olíufjallið gróður-
vana líkt og þessar íslenzku
hæðir. En Olíufjallið hefur
fjölmarga kosti í augum að-
komumanns, sem dvelur
skamma stund í borg borganna.
Frá þessu f jalli er mikil útsýn
til frægra staða í borginni og
sjálf er hæðin ofin inn í dýr-
mætar minningar og atburði
sem snerta innsta kjarna krist-
indómsins. Neðan við fjallið er
Getsemane með öllum sínum
minningum. Skammt þar frá er
sá staður þar sem Gyðingar
byggðu tveim sinnum sitt þýð-
ingarmikla musteri. Þar er Grát
múrinn síðustu leifar þess
musteris þar sem Jesús kenndi
þjóð sinni og mannkyninu öllu.
Á löngum útlegðardögum leit
uðu Gyðingar til þess staðar til
að úfchella þar tárum yfir giftu
leysi ættstofnsins og ættjarðar-
innar. Nú ráða Arabar yfir
þessum borgarhluta, og þangað
má enginn Gyðingur koma. I
ferðaflokki Útsýnar varð hver
þátttakandi að undirrita á
ensku vottorð útgefið af presti
í Reykjavík, um að ferðamað-
urinn væri kristinn. Á þann
hátt var talið útilokað að um
Gyðing væri að ræða, sem
hyggðist komast með sviksam-
legum hætti inn að Grátmúm-
um og öðrum helgistöðum í
Austur-Jerúsalem. Þegar styrj-
öld lauk £ Gyðingalandi 1948
milli Araba og Gyðinga var
smiðum, hafa tveir og þrír
menn unnið að staðaldri við
hana, og Iangtímum saman
fleiri. Auk Árna Böðvarssonar
hafa þeir Bjami Benediktsson
frá Hofteigi og Helgi Guð-
mundsson lengst unnið að und-
irbúningi handrits undir prent-
un.
Eftir meðaltali 35 blaðsíðna
í bókinni munu vera um 65 þús.
uppflettiorð feitletrað, sem öll
era skýrð. Auk þess eru undir
feitletruðu orðunum víða skýr
ingar á samsettum orðum, sem
þau eru liður í. Til dæmis eru
orðin raforkumál, raforkumála-
stjóri, raforkuver útskýrð undir
orðinu raforka og skáletrað
þar. Slík skáletruð orð munu
vera hátt á 9. þúsund í allri
bókinni og skýringar við meg-
inþorra þeirra, þannig að í bók
inni munu vera skýringar á
rúmlega 70 þús. orðum. Að
sjálfsögðu eru miklu fleiri orð
í íslenzkri timgu en þetta, þ. e.
samsett orð, en allar almennar
™ofr> voro
auðskildar eftir þeim skýring-
um sem fram koma í samsetn-
ingarliðum þeirra í orðabók-
inni.
landinu skipt milli Gyðinga og
Múhameðstrúarmanna. í hlut
Gyðinga kom meginhluti hins
byggilega lands og nýbyggðin
I Jerúsalem. Arabar hafa feng-
ið austurhluta höfuðborgarinn-
ar með flestum kunnustu helgi-
stöðum ritningarinnar. Enn-
fremur fengu Arabar Betlehem,
Jeríkó, ósa Jórdanar og nokk-
uð af Dauðahafinu. Jerúsalem
er tvískipt með múrveggjum og
gaddavír. Það er annar Berlín-
armúr og lífshætta búin hverj-
um manni, sem fer í óleyfi varð
anna yfir þessi ólánlegu landa-
merki.
Mjög hefur skipt um vask-
leika þessara landsdrottna í
Gyðingalandi. Arabar gæta
helgistaðanna með gaumgæfni
en ríkið Jórdanía er tekjuvana
og lifir að veralegu leyti á
framfærslustyrk Breta fremur
en lífvænlegri framleiðslu. Mik
ill ferðamannastraumur er á
öllum tímum árs gegnum Jór
daníu inn í gömlu Jerúsalem og
er heimamönnum það tekjubót.
AJlt öðru máli er að gegna um
landnám Gyðinga, Vestur-Jer-
úsalem og meginhluta hins
forna Júðaveldis. Þangað flytj-
ast landnámsmenn af Gyðinga-
stofni úr öllum þeim löndum
þar sem þrengt er að ættstofni
þeirra. Er þetta landnám og
öll stjórn Gyðinga í hinu nýja
ríki frábær hversu sem á er
litið. Stjórnarlög landsins eru
mjög frjálsleg. Öryggi og jafn-
rétti vel treyst. Landvö-’n ríkis-
ins er eitthvert hin fullkomn-
asta sem sögur fara af. Konur
eru herskyldar eins og karlar
og standa jafnfætis feðrum,
bræðrum og eiginmönnum um
allan vaskleika og kunnáttu,
jafnt í landvömum og skyldu-
störfum daglegs lífs. Ríkir Gyð
ingar, einkum í Bandaríkjunum
leggja ógrynni fjár í þetta
landnám enda sjá þeir að verk-
in tala í þróun Júðaveldisins.
Misjöfn er menning hinna nýju
borgara í landinu. Þar er
fjöldi manna uppsprottinn við
sára fátækt, vanrækslu og
hungur í Iöndum þar sem Gyð-
Framhald á 6. síðu.
Af sjónarhóli
Einars Guimundssonar
Einar Guðmundsson
PÖRUPILTAR
Dyraverðir eru furðuleg
náttúraundur. Mér hefur ver
ið sagt, að sumir þessara
manna séu í rauninni beztu
menn, dagfarsprúðir og jafn
vel sæmilegir heimilisfeður.
En eftir klukkan 8 á kvöld-
in umtumast þeir fullkom-
lega og haga sér eins og
magaveikir lögregluþjónar,
— ef þeir eru það ekki fyrir.
Dyravörðum samkomuhúsa
eru gefin mikil völd. Þeir
eru í raun og veru einhverj-
ir valdamestu menn í land-
inu, þar sem þeir eru í senn
sækjendur, verjendur og dóm
arar í þeim málum, sem
koma upp meðal gestanna.
Minnir réttarfar þeirra á ný
lendustefnu Portúgala í An-
góla, þar sem helztu refsing
ar voru útlegðardómar, tíma
bundnir eða helzt endanlegir.
Þessum vesalingsmönnum
hefur tekizt að gera stétt
sína fræga með endemura.
Slík eru afrek stéttarinnar,
að þeir eru jafnvel settir á
bekk með atvinnu-verkfalls
vörðum, mútuþægum embætt
ismönnum, hljóðfæraleikur-
um, málóðum leigubílstjóram
og drykkfelldum hárgreiðslu
„dömum“.
Mér brá í brún, þegar ég
kom í heimsókn til mágkonu
minnar um daginn. Þegar ég
kom að garðshliðinu, sá ég,
að fyrir utan stóð hópur af
krökkum. 1 hliðinu stóð átta
ára bróðursonur minn og al-
nafni, vopnaður Ijótri nagla
spýtu og lét höggin dynja
á hverjum þeim, sem hugði
á inngöngu. Tautaði hann í
sífellu: „Það er fullt. Það
þýðir ekkert að bíða hérna.
Pr irmi **
Eg hinkraði ögn við til að
virða fyrir mér leikinn, sem
ég ekki kannaðist yið frá
mínum æskuárum. Sá ég þá
koma unga dömu, sennilega
á níunda árinu, í bleikum
kjól með slaufu í hárinu.
Hún ruddist í gegnum hóp-
inn og horfði með fyrirlitn-
ingu á krambúleruð andlit
leiksystkina sinna. Skipti
nafni minn og frændi nú
skyndilega um fas. Hann opn
aði rifu á hliðið, svo að
stúlkan gat rétt smogið inn
fyrir. Setti stráksi nú slá
fyrir hliðið að innanverðu og
var hinn hróðugasti.
Eg fór að renna í grun,
hver leikurinn væri, þegar
hann fór að hliði á bak við
húsið. Þar hleypti hann inn
nokkrum af stærri strákun-
um gegn greiðslu í kara-
mellum. Einn lítil snolli ætl
aði að stelast inn með þeim
stóra, en hann átti enga
karamellu. Gerði hann nafni
minn sér þá lítið fyrir og
naglaspýtunni góðu, og henti
honum síðan út. Þótti mér
nú ljóst, að leikurinn yæri
nýr af nálinni, eitthvað sem
hægt væri að kalla dyra-
varðarleik.
Eg fór að tala um leikinn
við mágkonu mína, sem
sagðist hafa miklar áhyggj-
ur af þessu. Alltaf síðan
strákur fékk nýja rólu í
garðinn, hefur haxm leikið
þennan leik. Hann segist
ætla að verða dyravörður,
þegar hann er orðinn stór.
Aðsóknin að rólunni hefur
verið mikil. En í stað þess
að vera vinsælasti piltur í
hverfinu, hefur stráksa tek-
izt að skapa sér óvild flestra
barna og foreldra í Austur-
bænum, ekki sízt eftir að
hann slasaði þrjá bekkjar-
bræður sína svo illilega, að
það þurfti að fara með þá
á Slysavarðstofuna.
Fortölur og flengingar
hafa ekkert haft að segja
við strákinn, sem aðeins
versnar við ávítur. Bregður
hann þá gjaman fyrir sig
dólgslegmn orðatiltækjum,
sem hann álítur hæfa dyra-
verði á veitingastað. Foreldr
ar hans eru nú komin í svo
mikla örvæntingu, að þau
hafa rætt um það alvarlega
að fá viðtal við Ólaf4-Vík-í-
lóni.
Það er ljótt til þess að
vita, að fullorðið fólk skuli
geta haft svona lagað fyrir
blessuðum óvitunum. Þjóð-
kirkjan hefur að undanfömu
haft í þvi tvo burðarmikla
ungpresta, að hafa gott fyr
ir æskulýðnum með bastvefn
aði og frímerkjasöfnun. Væri
ekki heillaráð að senda dyra-
verði veitingastaða okkar í
útsaums eða skellinöðra-
klúbb þar, sem eitthvað gott
IfVTITIl n A
haft- Þetta ráð hefur gefizt
vel við aðra óknyttaungl-
inga.