Morgunblaðið - 11.09.2005, Síða 14

14 | 11.9.2005
þannig að vissu leyti leið til þess að koma lagi á rugl-
ingslegar hugsanir um heimsástandið, óttann, um rétt-
læti og ranglæti, um framtíðina. Og með kímnigáfuna
að vopni má líka efast, sem ekki er eins auðvelt í hvers-
dagslegum samræðum, um stefnu Bandaríkjastjórnar,
möguleikana á sigri, um sekt og sakleysi, hæfni, van-
hæfi og tilgang.
Brandarar eru stundum líka fagnaðarstuna, léttir yfir
því að eitthvað hafi breyst. Hér er einn frá árinu 2003
af vefsíðunni Funny Part.com: „Þú veist að veröldin
hefur tapað glórunni þegar besti rapparinn er hvítur,
besti golfleikarinn er svartur, Bandaríkjaforseti á Íraks-
olíuna og Þýskaland vill ekki fara í stríð.“ Þessi brand-
ari er broslegur, en að furðulega mörgu leyti sannur.
Hann verður ekkert fyndinn eftir nokkur ár, en á með-
an heimsmynd eða menningarhefðir eru að taka breyt-
ingum, er umsnúningurinn fyndinn.
En ekki hafa allir húmor fyrir húmor. Þegar breska
blaðakonan Christina Odone hjá The Observer hóf
hversdagslegan pistil í október 2001 á brandara um
rabbína og prest, rigndi yfir hana tölvupósti þar sem
guðlast hennar var harmað. „Trúaðir [gyðingar], þjak-
aðir af aldagamalli fyrirlitningu í sinn garð, hafa ákveð-
ið að nú sé nóg komið – að enginn skuli hlæja að þeim
framar. Og þeir vita að nú er heppilegt að láta til skarar skríða, nú þegar okkar verald-
lega samfélag skelfur á beinunum þegar nafn Allah er nefnt,“ skrifaði hún 21. októ-
ber 2001. Henni þótti sem hryðjuverkin í New York væru þannig nýtt af ólíkum hóp-
um til þess að ráðast að tjáningarfrelsinu, að allir vildu verða ósnertanlegir undir
formerkjum nýkurteisi og pólitískrar rétthugsunar. „En frjálslynda vestrið er hér á
villigötum. Það voru ekki fáeinir mullah-brandarar sem kveiktu í múslímsku heit-
trúarmönnunum [11. september]. Það var fyrirlitningin sem trúbræður þeirra hafa
mátt sæta, frá Jedda til Jerúsalem.“ Odone krafðist þess að tjáningarfrelsið yrði varið
og talaði gegn strangari lagasetningu um guðlast, sem þá var í umræðunni í Bretlandi:
„Með henni munum við sitja uppi með húmorslaust, lögréttarlegt kviksyndi sem
gleypir jafnt uppistandara sem Söngva Satans. Víkkum frekar guðlasts-lögin og sýn-
um borgurum af annarri trú þannig að þeir séu gildir meðlimir í þjóðfélaginu,“ skrif-
aði Odone og benti á að afslappað viðhorf gagnvart húmor hlyti að gera samskipti
milli trúarhópa eðlilegri. Og þar með minnka líkur á árekstrum.
Fyrrnefndur kurteisisskjálfti gerði víðar vart við sig í hinni nýbreyttu veröld. Þótt
brandarar gefi jafnan „leyfi“ til þess að setja fram pólitískt vafasamar skoðanir – í
skjóli fyndninnar – fá þeir ekki alltaf að standa á eigin fótum. Vefsíðan The Joke Box
baktryggði sig t.d. með eftirfarandi athugasemd þegar hún birti beittan brandara um
Íraksstríðið 2003: „VINSAMLEGAST ATH. AÐ ÞESSU ER ÆTLAÐ AÐ VERA
FYNDIÐ. VEFSTJÓRI SÍÐUNNAR DEILIR EKKI Á NEINN HÁTT VIÐ-
HORFUNUM Í ÞESSUM BRANDARA.“ Brandarinn var eftirfarandi:
Náungi gengur inn á bar og sér George W. Bush og Colin Powell við bjórdrykkju í
dimmu horni. Hann spyr: „Eruð þið ekki forsetinn og utanríkisráðherrann?“
„Nú lítur út fyrir að hernaðaraðgerðirnar séu að virka.
Hermt er að liðsheild Bin Ladens sé að liðast í sundur.
Gervihnattamyndir frá í gær sýna flærnar yfirgefa
skegg hans.“ – David Letterman. Einn frá Jay Leno:
„FBI tilkynnti í dag að þeir væru að leita að fjár-
málaráðgjafa Osama Bin Ladens. Hversu fær er sá
náungi? Helsti skjólstæðingur hans býr í helli og ekur
um á asna. Mér sýnist hann ekki beinlínis vera að
græða á fjármálaráðgjöfinni.“
Þá eru það brandarar þar sem Bin Laden kemur að-
eins betur út en Bandaríkjastjórn: „Sáuð þið mynd-
bandið úr matarboði Osama Bin Ladens? Hann situr
að snæðingi með fótalausum sjeik. Og við náum ekki
einu sinni þeim náunga!“ – David Letterman. Þessi
tegund brandara er blönduð votti af aðdáun í garð
hinna eftirlýstu, þeirra sem setja allt á endann og flýja
réttvísina. Nokkurs konar Billy The Kid nútímans.
Margir eru þá brandararnir sem gera beinlínis lítið
úr Bandaríkjastjórn og misheppnuðum hernaðarað-
gerðum. Af vefsíðunni humor.com: „Bandaríkjamenn
fagna nú sínum fyrsta sigri í Afganistan. Rauði kross-
inn hefur gefist upp.“
Sumir lýstu andstöðu við hernaðaraðgerðir Banda-
ríkjastjórnar, t.d. í Afganistan, en vísuðu um leið til
„lægra menningarstigs“ þar eystra: „Á þessu [stríði] höfum við lært að sprengjuárásir
virka. Við höfum flogið 2.800 árásarferðir, varpað 15 tonnum af sprengioddum, vald-
ið skemmdum fyrir milljarða. En við erum brjóstgóð þjóð… þegar þetta er allt yf-
irstaðið munum við setja grjótið og leðjuna á sinn stað.“ – Al Franken.
Og rammpólitískir brandarar, um meintar olíuástæður innrásarinnar í Írak: „CNN
segir að þegar stríðinu lýkur sé ráðgert að skipta Írak í þrjá hluta, venjulegt, hágæða
og blýlaust.“ – Jay Leno.
Hitler er stór í Bretlandi
Íraksstríðið hefur einnig reynst góð afsökun til þess að gera grín að öðrum menn-
ingarheimum. Einn frá Conan O’Brien: „Í gær hófu bandarískir og breskir hermenn
að kasta mat til mörg hundruð Íraka. Ekki kom á óvart að Írakarnir köstuðu breska
matnum til baka.“
Og sumar skrýtlur hitta menn fyrir í bólinu heima:
„Sífellt fleiri staðreyndir koma nú upp á yfirborðið um Osama Bin Laden. Til
dæmis sefur hann aldrei á sama stað tvær nætur í röð – rétt eins og Bill Clinton.“ – Jay
Leno.
En af hverju eru sagðir svona margir brandarar um Osama Bin Laden?
Jim Brogan: „Þetta er undravert. Kannski vegna þess að því nær sem við erum ein-
hverju háskalegu, því meiri þörf höfum við til þess að gera grín að því. Það er til
dæmis mun meiri Hitlers-húmor í Bretlandi en hér [í Bandaríkjunum]. Hitler er
mjög „stór“ í Bretlandi.“
Allir brandararnir um Bin Laden, innrásina í Afganistan, Íraksstríðið o.s.frv. eru
HLÁTURINN LENGIR LÍFIÐ
– Í gær hófu bandarískir og
breskir hermenn að kasta mat til
mörg hundruð Íraka. Ekki kom á
óvart að Írakarnir köstuðu
breska matnum til baka. –
Hægt er að horfast í augu við eftirlýstan mann, sé
hann skopbrúða. Spitting Image-útgáfa af Osama bin
Laden ásamt skapara sínum, Roger Law, tveimur mán-
uðum eftir hryðjuverkaárásirnar í New York.
H ildur Hreinsdóttir þýðandi og spænskukennari er ný-flutt heim frá Spáni og BA-ritgerð hennar í spænsku
við Háskóla Íslands fjallaði um húmor í þýðingum. „Ég var að-
allega að skoða hvernig húmor flyst milli landa, frá sjónarmiði
tungumálsins. Hvort hægt sé yfir höfuð að þýða tvíræðni og
orðaleiki, og hvaða lausnir þýðendur nota. Spurningin er hvort
húmorinn heldur sér á nýja málinu, eða lyppast niður.“
Hildur þýddi sjálf argentínsku myndasögurnar Tæpar á taug-
um eftir Maitena Burundarena sem hluta af ritgerðinni – þær
þýðingar birtast nú vikulega hér í Tímaritinu – en tók einnig
dæmi úr þýðingum annarra, vitnaði í fræðilegar heimildir og
tók m.a. viðtal við Karl Ágúst Úlfsson, sem um þessar mundir
þýðir barnabækurnar kostulegu um Kaftein Ofurbrók. Þá
skrifaði Hildur kafla um kvenkyns myndasöguhöfunda og enn-
fremur um muninn á spænsku í Argentínu og á Spáni, sem er
þónokkur.
„Í þessum argentínsku sögum finnst mér húmorinn haldast al-
mennt ágætlega í íslenskri þýðingu, því málefnin eru svipuð
þeim sem við þekkjum hér,“ útskýrir Hildur. En þegar við sögu
koma menningarleg fyrirbrigði sem ekki þekkjast; vísað er í
staðbundna fjölmiðla, persónur eða innlenda atburði, vandast
málið. „Þá er annaðhvort að láta það standa, og þá deyr því
miður hluti brandarans, eða finna eitthvað nýtt í staðinn. En
sem þýðandi sögu eftir ákveðinn höfund hlýtur maður samt að
þurfa að vera honum trúr.“ Sem dæmi um snúin viðfangsefni
nefnir hún tvíræðni, brandara sem vísa í kynlíf eða ákveðna
líkamsparta. Í ljós kemur að Spánverjar eru alls ekki kaþólsk-
ari en páfinn í því tilliti, að sögn Hildar er orðaforði þeirra á
kynferðissviðinu „þúsund sinnum meiri en okkar Íslendinga“
og margir brandarar lúta þar að. „Við erum einfaldlega tepru-
leg í samanburðinum,“
segir hún hlæjandi.
Þótt húmor sé vissulega
menningarbundinn,
virðist því þáttur mis-
munandi trúarbragða
ekki eins áhrifaríkur og ætla hefði mátt – fyrst og fremst er
það tungumálið sjálft sem glímt er við. „Oft þarf að staðfæra
þegar ekki er hægt að þýða beint. En svo er húmor líka mjög
einstaklingsbundinn, auk þess að vera menningarbundinn,
þannig að það sem mér þykir fyndið þykir öðrum ekkert endi-
lega sniðugt.“
Margir álíta farsælast að náttúrufræðingar þýði náttúru-
fræðitexta, ljóðskáld þýði ljóð og svo framvegis. „Á sama hátt
finnst mér að það þurfi húmorista til að þýða húmor,“ segir
Hildur. „Stundum þegar ég hef verið að þýða, hefur mér ekki
fundist ég hafa nógu mikinn húmor... því oft þarf maður að
skapa talsvert sjálfur svo yfirfærslan verði fyndin. En þetta
kemur með æfingunni og svo er oft gott að leggja þetta fyrir
vini sína, athuga hvort þeir fatti brandarann í þýðingu, eða fá
uppástungur að betri hugtökum.“
Ein af niðurstöðum Hildar er að sá sem tekur að sér þýðingar á
húmor þurfi að hafa mjög góð og listræn tök á eigin máli, ráða
yfir margvíslegum blæbrigðum og hafa einnig tök á sértæku
tungutaki, t.d. unglingamáli. „Þetta á auðvitað við um flestar
þýðingar. En brandarar eru sérstakir því það er svo mikil sköp-
unargáfa í þeim, svo mikill leikur og orðaforði. Þannig að það
er heilmikið mál að skila því öllu.“
ÞÁ DEYR HLUTI
BRANDARANS
HILDUR HREINSDÓTTIR ÞÝÐANDI „Við erum einfald-
lega tepruleg
í samanburðinum.“