Tíminn - 09.01.1971, Blaðsíða 8

8
TIMINN
LAUGARDAGUR 9. janúar 1971
Allt bensín
sem íslendingar
nota, kemur frá
Sovétríkjunum
Á síðari tímum hefur ísland
keypt af Sovétríkjunum á ári
hverju um 400 þús. stnál. af olí-
um. Til dæmis var í septem-
ber s.l. undirritað samkomulng
í Moskvu um sölu 395 þúsund.
smál. af olíum ári'ð 1971 fyrir
meira en 900 milljónir króna.
íslendingar selja til Sovétríkj-
anna hefðbundnar fiskafurðir
og á síðari tímum alls konar
uilarvörur. Þá má geta þess, að
í október 1970 var skipað út
um Ventspils fyrstu 50 smá-
lestunum af Karelíu-pappír
sem fer til íslands. Þessi
pappír kemur frá pappírsgerð
inni í Kondopog sem framleið-
ir 20% af öllum pappír í Sovét
ríkjunum.
Hér fer á eftir yfirlit um þró
un sovézk-íslenzkrar verzlunar.
Verzlun milli Sovétríkjanua
og íslands hófst á þriðja tug
aldarinnar. Árið 1927 skiptust
aðilar á orðsendingum þar sem
þeir veittrj hver öðmm ,.beztu
kjör“. Á árunum fyrir seinni
heimsstyrjöldina fluttu Sovét-
ríkin timbur, járn, stál og olíu
vörur til íslands en ísleiding-
ar saltsíld til Sovétríkjanna.
Þótt verzlunin væri ekki um-
fangsmikil á þessum árum, þá
komst á traust samband milli
íslenzkra og sovézkra fyrir-
tækja, sem hélt áfram að þró-
ast eftir stríð. Gott dæmi um
þetta eru viðskiptasamböndin
milli „Prodintorg" og Síldar-
útvegsnefndar, „Exportlés“ og
„Timburkaupmanna", sem
hafa staðið í næstum oví 40
ár.
Eftir að ísland varð lýðveldi
árið 1944 urðu Sovétríkin með
þeim fyrstu til að koma á
diplómatísku sambandi og við-
skiptum við rikið. Árin 1946—
47 fóru um 20% af útflutningi
íslendinga til Sovétríkjanna, og
átti þetta sinn þátt í uppbygg-
ingu íslenzks efnahagslífs eftir
stríðið. Framfarasinnuð blöð á
íslandi skrifuðu um nauðsyn
þess að gera viðskiptasamning
milli landanna til að stuðla að
sjálfstæði íslenzkra gjaldeyris-
viðskipta.
Eftir nokkra lægð 'ög híé á
Karelíu-pappír fer til íslands frá pappírsgerSinni í Ron dopog, en þar eru framleidd 20% af öllum pappir i So-
vétrlkjunum.
viðskiptum gerðu ísleazk
stjórnarvöld ráðstafanir til að
taka upp á ný viðskipti við
Sovétríkin árið 1953. í ágúst
1953 var gerður samningur
milli landanna um vörumagn
og greiðsluskilmála og var með
honum stigið stórt skref fram
á við í þróun viðskipta milli
landanna. Það reyndist íslenzk- *
um aðilum einkar hagkvæmt
hve reglubundin og 'örúgg'lin,n- '
kaup Sovétrikjanna voru og
efldi þetta sjélfstæði þeirra
gagnvart bandarískum og vest-
ur-evrópskum fyrirtækjum.
Yfírlit yfir viðskipti íslands
og Sovétríkjanna.
Milijónir króna.
1946 1953 1969
Velta 930 630 1680
j'jtflutningur 180 200 790
(f rá1' Só vétríkj titíuih)
Innflutningur 800 430 890
(frá Sovétríkjunum)
Fyrstu árin, sem samuingur-
inn var í gildi fluttu Sovétrík-
in út til íslands vörur eins og
díselolíu, bensín, bifreiðar,
timbur, stál, járn, pípur, rúg.
kol og sement. Síðar bættust
við útflutningsvörur eins og
léttir málmar, hjólbarðar og
dráttarvélar. Allt bensín sem
Framhald á bls. 14.
Stjórnsýsla VIII. '
Arðurinn og arðsvonin
Fyrr í þessum greinafloldd
var komizt að þeirri niðurstöðu,
að hagnaður væri ekki tilgang-
ur atvinnufyrirtækis, eins og
oft er haldið fram, heldur væri
hann fremur mælikvarði á
hæfni þess. Þetta skal nú athug-
að nokkru nánar. Orðalag hér
á eftir verður væntanlega ögn
„fræðilegra" en áður, en menn
ættu samt að lesa greinina til
enda.
Hvaðan kemur
um arðinn og arðsvo.ilna sem
ah’sráðandi afl í gerðum kaup-
sýslumannsins? Hún er runnin
undan rifjum svonefndrar virð-
is-kenningar hinna „klassásku"
hagfræðinga, en hún f jallar um
myndun verðs á vöru og þjón-
ustu og einnig á sjálfum fram-
leiðsluþáttunum fjórum: landi,
fjármagni og vinnu ásamt skipu
lags- og stjórnarhæfileikum at-
vinnurekandans. í grunnatrið-
um sýnir kenningin, hvernig
framboð og eftirspurn leita ætíð
jafnvægisstöðu bæði á mörkuð-
um framleiðs.'uvaranna og fram
leiðsluþáttanna. Þegar markað-
ur er í jafnvægi, er verðlag
stöðugt og eðlilegt, og meðan
hlutfallið milli framboðs og eft-
irspurnar helzt óbrejdt, mun
sérhver tilraun ti' röskunar á
verðlagi setja öfl í gang, sem
koma jafnvægi á að nýju.
Hin almenna virðis-kenning
skýrir tiltekin svið þjóðhag-
fræðinnar, en hún hefir og ver-
ið víkkuð o" látin gilda utn ein-
Si.uk iiivumulyrirtæki. Hagfræð-
ingurinn skoðar fyrirtæki ekki
augum löggjafans (sbr. síðustu
grein), heldur lítur á það sem
sértækt fyrirbæri, — heild,
sem til er fyrir þá sök eina að
fuL'nægja þörf með því að fram
leiða gegn verði vöru eða þjón-
ustu. Aiðalhvötin, sem ræður þá
stefnu fyrirtækis, er að ná sem
mestum ágóða eða þola sem
minnst tap. Fyrirtækið er þann-
ig nokkurs konar ummyndunar-
;i ";!i, er tekur vlð verðmætum
í ymsu formi og skilar þeim frá
sér með virðisaúka. Löngunin
til að auka gróðann knýr fyrir-
tækið til að leita ítrustu hag-
kvæmni í öllu, sem afla'ð er ti.'
framleiðslunnar, svo að náð
verði lægsta kostnaði á hverja
framleiðslueiningu. Þá opnast
ekki aðeins leið að mestum
hagnaði, heldur jafnframt að
mestu afkesti (öðru nafni fram-
leiðni). Þegar fyrirtæki ákveð-
ur, hvort hækka skuli eða
lækka verð fram.'eiðsluvörunn-
ar, er það skv. kenningunni tal-
ið reikna út tekjuauka eða
tekjurýmun, sem er samfara
smábreytingu á seldu magni, en
gera síðan samanburð á tilsvar-
andi hækkun eða lækkun ko?' i-
aðar. Ef tekjur vaxa og kostn-
aður minnkar vilð tiltekna verð-
breytingu, er hún greinilega
hagstæð. Verðbreytingin er
einnig hagstæð, þó að bæði
kostnaður og tekjur hækki, ef
tekjurnar hækka aðeins meira.
Og söm yrði útkoman, þó að
bæði kostnaður og tekjur lækki,
ef kostnaðurinn lækkar aðeins
nveira. Hagnaðurinn nær há-
marki, þegar svonefndur tak-
marka-kostnaður og takmarka-
tekjur standast á. Það er jafn-
vægis-framleiðslumagn fyrirtæk
isins.
Lengra skal þessi virðis-kenn-
ing fyrh-tækja ekki rakin. Enda
þótt hún þjóni tilgangi sem
ski.'greiningartæki, stenzt hún
ekki í raun. Ástæðúrnar eru
margar og einkum þó sú, að
arðurinn eða arðsvonin eru
ekki ein um að ráða gerðum
atvinnurekandans. Aðrar hvatir
geta legið þeim að baki, sumar
með öllu óháðar ágóðasjónar-
miðinu.
Fyrst er á það að líta, a'ð hinn
almenni iðnrekandi eða kaup-
sýslumaður beitir ekki í starfi
sinu nákvæmnishugtökum eins
og takmarka-kostnaði og tak-
marka-tekjum, sem auk þess er
erfitt að mæla. Slík hugtök hafa
aðallega fræðilegt gildi.
í fyrirtækjum nútímans er cg
sjaldan einn eigandi, sem kveð-
ur á um verð og fram.’eiðdu-
magn. Enn fátíðara er, að arð-
urinn falli í hlut einstaklings.
Akvarðan'. eru að jafnaði tekn-
ar af mörgum aðilum á stjórn-
ar- og/eða félagsfundum, og
við skiptingu hagnaðar verður
að vega og meta kröfur hlut-
hafa og starfsmanna á móti
þörfum fyrirtækisins sjálfs fyr-
ir fjármagn til þess að standast
haglægðir og aðrar áhættur sem
og til þess að endurnýjast og
stækka.
Ótal mörg atriði — önnur en
áhrif á gróða — verður að taka
með í reikninginn, þegar stefna
fyrirtækis varðandi verð og
framleiðs.’umagn er mörkuð.
Fyrirtæki kann að vilja halda
verðlagi niðri — og þar með
fórna arði — til að forðast sam-
keppni, opinbera íhlutun eða
afskipti verkalýðsfélaga. Því
kann að vera í mun að tryggja
sér hylli viðskiptavina, bæta
vinnuskilyrði eða ná fótfestu á
markaði. Einnig kunna aiðrar
hvatir að vera gróða.'önguninni
yfirsterkari, svo sem mætur á
tómstundum, alúð við vöruvönd-
un eða þörf fyrir samfélags-
viðurkenningu.
Rétt er að láta þess getið, að
ef fyrirtæki hegðuðu sér sam-
kvæmt virðis-kenningunni, eins
og hún var skilgreind hér a0
framan, ættu öfl samkeppninn-
ar að draga úr eða eyða af-
kastamismun þeirra, þar sem
öll kosta kapps um sem mest-
an arð — og hljóta því endan-
Jega að ná hæstu framleiðni.
Staðreyndin er hins vegar sú,
að slíkur afkastamismunur
helzt, og er hann meira að
segja eitt markverðasta sér-
kenni hagkerfisins. Annað mik-
i.'vægt atriði er hneigð sumra
fyrirtækja til stækkunar og
fjölgunar. sem fær ekki heldur
samræzt virðis-kenningunni.
Slík útþensla skerðir gróða, þeg
ar hún ieiðir til hækkaðs ein-
ingarkostnaðar, lækkaðs ein-
ingarverðs eða hvors tveggja.
Dæmi um þá þróun eru að vísu
fyrir hendi, þegar framleiðslu-
varan er aðeins ein. En fyrir-
tæki, sem framleiða margar
vörutegundir, eru ekki háð nein
um hindrunum að því leyti. Þau
sækja á æ nýja markaði og
greinast og f.’éttast í allar áttir.
Vöxtur er metnaðarmál stjórn-
endanna, og nýr gróði skapar
möguleika á síauknum landvinn-
ingum. Þetta fyrirbæri þekkja
allir, sem fylgjast' með við-
skiptalífinu.
Orðið ágóði hefir í rauninni
tvenns konar merkingu — eftir
því hver á í hlut. Gagnvart fyr-
irtækinu táknar það lífsandann
sjálfan, því a® án ágóða þrífst
það ekki. Gagnvart starfsmönn-
um táknar ágóði hins vegar
tekjur einhverra annarra aðila,
— atvinnurekenda eða hlut-
hafa. Þetta skýrir hina a.'da-
gömlu óbeit verkamanna á arði
og svonefndum „arðræninjgj-
um“. Athyglisvert er, að slík
óbeit er engu síður áberandi í
þjóðnýttum fyrirtækjum en
einkafyrirtækjum, sbr. t. d. hin
illvígu verkföll eftir seinni
heimsstyrjöld í bílaiðnaði
franska ríkisins og í kolaiðnaöi
Bretlands.
Aður hefir verið sagt, að
frumskylda fyrirtækja gagnvart
samfé.’aginu væri að skila arði,
hvort sem þau eru í eigu einka-
aðila eða opinbers aðila. Stjórn-
sýslu ber að afla skilnings á
því sjónarmiði meðal starfs-
manna og launþega almennt, að
nægjanlegur arður fyrirtækis
er öruggasta atvinnutryggingin
fyrir þá sjálfa.
Næsta grein mun birtast 1
byrjun febrúar, framhaldið síð-
an reglui’ega. M. G.