Tíminn - 14.07.1973, Blaðsíða 27

| • i
Laugardagur 14. júli 1973.
; /.? ? f, t ?
TÍMINN
27
Bjarni Vilhjálmsson þjóðskjalavörður:
MANNTALIÐ
liiiiiiliii
Héraðsmót
í Búðardal
20. júlí
Búðardal löstudaginn 20. júli kl. 21:00. Ræðumenn Elias S. Jóns-
son, Andrés Kristjánsson og Svavar Garðarsson, skemmtir með
eftirhermum. Kaffibrúsastrákarnir vinsælu skemmta.
Hljómsveit Geirmundar Valtýssonar leikur lyrir dansi.
ARIÐ 1947 hóf Ættfræðifélagið
merkilegt starf með útgáfu 1.
heftis. af Manntalinu 1816. Komu
siðan út þrjú hefti til viðbótar á
árunum 1951, 1953 og 1959. Útgáfu
þessari var hagað i samræmi við
þá gömlu hefð, sem tiðkazt hefur
við röðun ýmissa skjala i Þjóð-
skjalasafni, að verkið hófst i
Skeggjastaðasókn i Norður —
Múlasýslu, við mörk hinna fornu
biskupsdæma og Austfirðinga- og
Norðlendingafjórðungs að fornu
og nýju, og siðan haldið suður og
vestur um landið. Lauk 4. heftinu
með Búðardalssókn á Skarð-
strönd, og var verkið þá orðið 624
þétt prenaðar blaðsiður. Af
ástæðum, sem hér yrði of langt
mál að rekja, lá starfsemi Ætt-
fræðifélagsins og þá um leið út-
gáfa fyrrgreinds manntals niðri
um alllangt árabil. En nú hefur
félagið gengið i endurnýjungu lif-
daganna, og sjá, árangurinn er
þegar kominn i ljós: Fyrir
nokkrum dögum kom út 5. hefti af
Manntali á tslandi 1816. Hefið er
14arkir að stærð, og er verkið þar
með orðið 848 siður (53 arkir).
Hefst 5. heftið á Staðarhólsókn i
Saurbæ i Dalasýslu, en þvi lýkur
með Goðdalasókn i Skagafirði.
Eru þá eftir af manntalinu sóknir
i Skagafirði austanverðum, Eyja-
firði og Þingeyjarsýslum báðum.
Er ætlunin, aö þessi siðasti hlúti
manntalsins komi allur i einu
hefti, sem þegar hefur verið unnið
mikið að og ætti að geta séð
dagsins ljós siðar á þessu ári.
Verður verkið þá alls eitthvað
nálægt 1100 blaðáiðum að stærð.
Brot bókarinnar er aðeins minna
en Manntalsins 1703, sem með
viðauka, manntalsbrotinu frá
1729, er 650 blaðsiður að stærð,
tvidálka. Manntalið 1816 er hins
vegar aðeins eindálka, en mjög
þétt prentað og drjúgt lesmál,
enda er brotið myndarlegt.
Það má vera mikið fagnaðar-
efni öllum þeim mörgu íslend-
ingum, sem láta sig varða mann-
fræði og þjóðlegan fróðleik, að nú
sér fyrir endann á þessu útgáfu-
verki Ættfræðifélagsins. Láta
mun nærri, að mannfjöldi á
íslandi hafi verið 50 þúsundir árið
1816. Þó að ekki komi allir Islend-
ingar til skila I manntali þessu,
eins og vikið verður að hér á eftir,
er þarna mikinn fróðleik að finpa,
þar eð getið er um stétt og stöðu
og fæðingarstað næstum hvers
manns, sem nefndur er.
Manntalið 1816 er mjög merki-
legt verk og hefur mikla sérstöðu
meðal islenzkra manntala, hvort
sem litið er á geymd þess eða
gerð.
Oll islenzk aðalmanntöl frá og
með 1762 hafa verið skráð á þar til
gerð prentuð eyðublöð, sem siðan
hefur verið safnað saman, raðað i
landfræðilega röð og bundin inn i
bækur. Utan við þessi aðalmann-
töl fellur manntalið 1816, sem
náði þó i öndverðu yfir allt landið,
en á sér raunar allt aðra forsögu
en hin manntölin.
1 árslok 1812 var gefið út
konungsbréf um nýtt fyrirkomu-
lag prestþjónustubóka og full-
komnara en fram að þeim tima
hafði tiðkazt (sjá Lovsamling for
Island VII 446-449). Hafði þó verið
viðunanlegt fyrirkomulag á
islenzkum kirkjubókum frá 1784
(i Skálholtsbiskupsdæmi) og 1785
(i Hólabiskupsdæmi).
Rúmu ári eftir útgáfu konungs-
bréfsins, eða hinn 23. marz 1814,
sendi Geir biskup Vidalin út um
umburðarbréf til islenzkra
presta, þar sem hann mælti
o Víðivangur
heiðarlega og réttláta, og ekki
gefizt upp við að hjálpa þeim,
sem þurfa þess og eiga það
skilið, enda þótt einn og einn
kunni að misnota samhjálp-
ina.
Það varð einhugur um það á
Alþingi að leggja verulega
skattabyrði á þjóðina til að
mæta hamförunum i
Vestmannaeyjum. Almennt
bera menn þær byrðar með
glöðu geði, enda munu
framlögin skila sér i bættum
þjóðarhag komandi ára”. —
TK
nákvæmlega fyrir um gerð prest-
þjónustubókanna. Góðu heilli var
þar ákveðið, að prestþjónustu-
bækur skyldu færðar i tviriti,
annars vegar bók fyrir allt
prestakallið (prestakallabók) og
hins vegar bók fyrir hverja sókn,
svokölluð „djáknabók”, sem
meðhjálpari eða forsöngvari átti
að varðveita undir umsjá sóknar-
prests.
Hið nýja og endurbætta fyrir-
Bjarni Vilhjálmsson
komulag prestþjónustubóka hefst
i mjög mörgum prestaköllum
árið 1816, allviða ekki fyrr en 1817
eða jafnvel næstu ár á eftir.
Eitt merkilegasta nýmæli i
þessu breytta kirkjubókhaldi var
það, að fremst i hverja djáknabók
skyldi vera rituð „tala þess fólks,
stand (þ.e. stétt, eða staða á
heimili), aldur samt fæðingar-
staður, sem i sókninni er og henni
tilheyrir, þegar bókin er byrjuð”.
Þvi miður hafa þessar kirkju-
bækur, sem hefjast árið 1816 eða
næstu ár varðveitzt misjafnlega
Nokkrar hafa hreinlega glatazt,
annaðhvort fúnað niður i vondum
húsakynnum eða orðið eldi að
bráð, en sem betur fer hafa þær
flestar varðveitzt til okkar daga.
Sums staðar er þó manntal
djáknabókarinnar skert vegna
gamals fúa eða horfið með öllu.
Manntalið 1816 er fyrsta mann-
talið á tslandi, sem getur um
fæðingarstað fólks, og er þá
einmitt komið að þvi atriði. sem
gerir þetta manntal svo dýrmætt
fyrir ættfræðinga. Er óhætt að
fullyrða, að fyrir bragðið er
margt nú ljósara um ættir
margra manna en annars væri.
Regluleg aðalmanntöl hefjast
ekki fyrr en 1835, og voru þau
tekin á 5 ára fresti til 1860, en úr
þvi yfirleitt á 10 ára fresti til 1960.
1 þessum aðalmanntölum er ekki
getið um fæðingarstað fólks fyrr
en I aðalmanntalinu 1845, og má
af þvi marka, hvað fyrirkomulag
manntalsins 1816 hefur verið
mikið á undan sinum tima. Til
aðalmanntala getur það þó ekki
talizt, vegna þess að það er ekki
alls staðar tekið samtimis.
Það er þvi engin furða, þó að
Ættfræðingafélagið léti það verða
sitt fyrsta verk að ráðast I útgáfu
Manntalsins 1816. Enda þótt á
þessu manntali séu nokkrir mein-
bugir, bæði fáeinar ávantanir og
dálitið af endurtekningum, vegna
þess að manntalið er ekki allt frá
sama tima, eins og að framan
segir, tel ég þetta upphaf á útgáfu
Ættfræðifélagsins hafa verið
hyggilega ráðið. Raunar hefði
varla annað manntal komið til
greina en manntalið 1801, sem er
fyrsta óskerta þjóðarmanntalið
eftir 1703, að vísu ekki allt tekið á
sama tima, en á að vera miðað
við ákveðinn dag (1. febrúar
1801).
Þó að manntalið 1801 tilgreini
ekki fæðingarstað fólks, hefur það
ýmislegt sér til ágætis T.d. er
þess getið þar um alla, sem i
hjúskap lifa eða hafa lifað, hversu
oft þeir hafa stofnað til
hjúskapar. Hlýtur það af skiljan-
legum ástæðum að auðvelda
ættfræðingum eftirgren.nslanir
1816
um uppruna fólks.
I fyrri heftum manntalsins 1816
var stundum brugðið á þaö ráð,
þegar manntaliö i djánka-
bókunum vantaði i einhverri
sókn, að endurgera manntalið
eftir öðrum tiltækum heimildum
og prenta með breyttu letri. Þessi
aðferð hefur þó reynzt ærið
viðsjál, og hefur þvi verið horfið
frá henni i þessu siðasta hefti.
Hins vegar hefur þess i stað
stundum verið tekið sóknar-
mannatal, ef til hefur verið frá
svipuðum tima. Ef ástæður hafa
leyft, hefur þá verið aflað
vitneskju um fæðingarstað og dag
manna, eftir þvi sem unnt hefur
verið eftir eldri kirkjubókum, þar
sem þeim er til að dreifa. Kemur
það vitanlega i góðar þarfir.
Ýmsir góðir menn hafa lagt
hönd áð útgáfu þessa heftis, en ég
hygg, að á engan sé hallað, þó að
þess sé getið hér, að hitann og
þungann af útgáfustarfinu hafa
borið þeir Jóhann Gunnar Ölafs-
son fyrrum bæjarfogeti og Einar
Bjarnason prófessor. Prentverkið
er sem fyrr unnið i Hólum. Sölu
og dreifingu þessa heftis annast
Bókaverzlun Stefáns Stefáns-
sonar á Laugarvegi 8. Hjá honum
má einnig fá eldri hefti. Hyggnir
bókamenn ættu ekki að láta það
dragast lengi að verða sér úti um
þau, ef þeir hafa ekki þegar
eignast þau, þvi að mjög er nú
gengið á hið takmarkaða upplag
fyrri heftanna.
Hér má þess geta, að manntöl
yfirleitt eru ekki eingöngu
gagnleg ættfræðingum og þeim,
sem hafa áhuga á persónusögu,
heldur eru þau einnig merkileg
hagsöguleg heimild.
Það er svo ósk min og von, að
verki þessu verði sem fyrst lokið,
svo að Ættfræðingafélaginu veröi
kleift að ráðast i fleiri verkefni.
Að minu viti ætti eitt af þeim
fyrstu að vera útgáfa
manntalsins 1801.
Reykjavik, 12. júli 1973.
o Samstarfið
ing á þvi meðal iaunþega, að rik-
isstjórnin hefur reynt af fremsta
megni að vernda og bæta kjör
launþega á þessum tveimur ár-
um, þótt oft hafi blásið stift á móti
svo sem þau óviðráðanlegu verð-
bólguöfl sem ég nefndi og nátt-
úruhamfarirnar i Vestmannaeyj-
um, sem valda þjóðarbúinu miklu
tjóni og útgjöldum. Og ég held að
gengishækkun krónunnar i april-
mánuði hafi sannað launþegum
að rikisstjórnin ætlar sér að nota
hvert tækifæri sem gefst til að
bæta kjör fólksins og hamla gegn
verðbólgunni og nú hefur tekizt að
vinna upp þá gengislækkun að
fullu gagnvart Bandarikjadollar,
sem gerð var i desember sl. og út
hafa verið gefin bráðabirgðalög
sem veita svigrúm til að hækka
krónuna allt að 9% gagnvart doll-
ar og þessi heimild verður nýtt
eftir þvi sem kostur verður. Það
var sögulegur atburður þegar
gengi krónunnar var hækkað i
aprilmánuði, þvi að það hafði þá
ekki gerzt i hálfa öld á Islandi.
Mestur timi okkar á næstunni
mun sennilega fara i landhelgis-
málið og þá baráttu sem við þar
heyjum fyrir efnahagslegri fram-
tið þjóðarinnar. Og á næstu mán-
uðum mun utanrikisráðherra
vinna að endurskoðun varnar-
samningsins. Verkefnin eru ærin.
Ég vil svo ljúka þessu spjalli
um tvö fyrstu starfsár rikis-
stjórnarinnar með þvi að minna
á, að nú á tveggja ára afmælinu
eða á mánudaginn kemur, verður
breyting á rikisstjórninni. Ráð-
herraskipti verða þá. Hannibal
Valdimarsson, samgöngu- og fé-
lagsmálaráðherra, lætur þá af
starfi og við tekur Björn Jónsson.
Ég vil nota þetta tækifæri til að
þakka Hannibal samstarfið i rik-
isstjórninni um leið og ég býð
Björn Jónsson velkominn. Ég
vænti mér góðs af samstarfinu
við Björn. Hann er margreyndur i
félagsmálum og kunnur verka-
lýðsleiðtogi og ég er viss um að
reynsla hans og hæfileikar munu
koma að góðum notum i starfi
rikisstjórnarinnar.
O Æpið
dáleiðslu ásamt slökunarleikfimi
við fæðingar. I Halmstad eru
reknar markvissar tilraunir með
dáleiðslu og eru allir læknar, ljós-
mæður og sjúkraþjálfarar þar
sérþjálfaðir i henni. Af 373 kon-
um, sem alið hafa börn i dá-
leiðsluástandi, kváðust 66% hafa
losnað að miklu eða öllu leyti við
sársauka.
Hún lyfti þungum
steinum.....
Sjálf hef ég hitt konu, sem
eignaðist barn með dáleiðslu.
Hún hélt hún hefði verið úti á
vatni að róa, og i lokastigi
fæðingarinnar fannst henni hún
hafa verið að lyfta þungum stein-
um. Hún sagði við manninn sinn,
sem var viöstaddur, að sér finnd-
ist hann gæti hjálpað sér við að
róa. Fæðingin var fyrir henni
erfið likamleg vinna, en ekki
sársaukafull. Þegar barnið kom i
heiminn var hún ieyst úr dá-
leiðsluástandinu, og naut þeirrar
gleði, að fylgjast glaðvakandi
með þeim atburði.
1 þetta sinn var það dr. Westin á
Sabbatsbergs kvinnoklinik i
Stokkhólmi, sem var að þreifa
fyrir sér með deyfingu með dá-
leiðslu.
Góður árangur.
Hversvegna er ekki haldið
áfram?
Vantraust í Svíþjóð
Sonja Andersson frá Handen
var fyrsta sænska konan, sem ól
barn sitt án sársauka með hjálp
nálastunguaðferðarinnar. Dr.
Christman IJhrström á Söder-
sjukhuset i Stokkhólmi ætlaði að
hefja tilraunir, sem hundrað kon-
ur tækju þátt i og eignuðust börn
sin með slíkri deyfingu. 1 Frakk-
landi nota 5000 læknar nála-
stunguaðferðina. 1 sovétrikjunum
hefur nálastunguaðferðin verið
kennd i háskólum siðan 1959. En
heilbrigðisyfirvöld i Sviþjóð
stöðvuðu tilraunirnar með nála-
stunguaðferðina á Södersjuk-
huset. Er ástæðan sú að ekki er til
visindaleg útskýring á þessari að-
ferð?
Áhrifin á barnið?
Lindgren læknir telur að ætlun-
in sé að undirbúa þessar tilraunir
betur. „Það þarf að rannsaka
betur nálastunguaðferðina, svo
að menn viti hver áhrif hún hefur
á móður og fóstur. Hvernig, sem
deyft er við fæðingu þarf læknir-
inn að vita allan timann hvað
barninu liður. Kona, sem ekki
finnur lengur til sársauka, vegna
nálastungna eða dáleiðslu, getur
t.d. ekki sagt frá þvi þegar hriðir
stöðvast af þvi að barnið liggur
skakkt.
A öllum fæðingarsjúkrahúsum
ættu að vera elektrónisk tæki. Við
þurfum að geta tekið blóð- og
þvagsýnishorn meðan á fæðingu
stendur. Ef ekki getur heilsu
barnsins i framtiðinni stafað
hætta af.”
Mjög litlir möguleikar!
Þeir, sem hafa áhuga og vilja
fræðast meira um ýmsar
deyfingaraðferðir við fæðingu
ættu að útvega sér 26 tölublað
sænska læknablaðsins (Lákar-
tidningen) 1972 (skrifið til
Sveriges Lakarförbund, Villa-
gatan 5, Box 5610, 11486 Stock-
holm). Þar rita 13 sérfræðingar
um þessi mál. óhappatalan hæfir
vel, þvi i náinni framtið eru litlir
möguleikar á þvi að veita konum
sársaukalausa fæðingu. Mikill
skortur er á fæðingar og
svæfingartæknum. Fæðingar-
deildir eru vanbúnar tækjum.
Fjárveitingar frá riki og bæjar-
og sveitafélögum eru takmarkað-
ar. Það þarf vist að spara. En hér
er um að ræða hvað er látið ganga
fyrir.
Happa og glappaaöferð
Konur hafa beðið og þjáðst öld-
um saman. Nú verðum vi að fá
forréttindi og nýfædd börn okkar.
Fyrir nokkrum áratugum voru
konur oft látnar fæða fyrstu börn
sinþótt óvist væriaðveí til tækist.
Það var nánast heppni, ef þau
lifðu.
Nú á énginn að þurfa að fæðast i
landi okkar og verða örkumla
vegna þess að illa væri að fæðing-
unni staðið. Og konurnar eiga
ekki að þurfa að veina eins og dýr
þegar þær ala börn — sársauki
hefur margoft truflað ást móður
til barns, og auk þess rænt hana
allri löngun til að ala fleiri börn.
Nei, æpum af reiði fyrir
fæðinguna. Yfir að fæðingar-
deildirnar fá ekki fjárveitingar,
þrátt fyrir samþykkt þingsins.
Farið til bæjarstjórnarmannanna
heima hjá ykkur og krefjist
skýringa. Hlusti þeir ekki þá
kjósið aðra I næstu kosningum.
Ekkert skyggi á
móöurgleðina...
Hef ég ekki minnzt á gleðina,
sem fylgir þvi að eignast barn?
Eða að margar konur eru fúsar
að liða pislir óteljandi sinnum til
að lifa það undur.
Ekkert ætti að skyggja á þá
gleði. Við viljum sársaukalausa
fæðingu. (Þýtt úrsænsku)
0 Náð og ónáð
hvernig stendur á slikri yfir-
lýsingu, þvert ofan i fyrri orð
aðalgagnrýnanda blaðsins um
framkvæmd verðlauna veit-
inganna?
Engan veginn er það svo að
framvinda islenzkra bókmennta
sé komin undir verðlauna-
veitingum og einkunnargjöf
gagnrýnenda. En úthlutun silfur-
hestsins er orðinn fastur siður i
menningarlifinu, skemmtilegur
siður og áreiðanlega gagnsam-
legur eins og fram kemur i til-
vitnuðum orðum Jóhanns
Hjálmarssonar. Að minnsta kosti
þurfa að koma til einhver hald-
bær tök ef menn vilja yfirvara-
laust leggja verðlaunin niður. Nú
skal að visu engu um það spáð
hver verður framtíð silfurhests-
ins eftir ákvörðun Morgunblaðs-
ins. En eins og að henni er staðið
getur hún engan veginn talizt
stórmannleg.
I sömu forystugrein, sem hér
hefur verið gerð að umtalsefni,
ræðst Morgunblaðið gegn aðild
tslands að bókmenntaverð-
launum Norðurlandaráðs, eink-
um vegna þess að „ekkert
islenzkt bókmenntaverk hefur
hlotið náð fyrir augum þeirrar
dómnefndar”. Ekki er ósennilegt
að svipuð ástæða sé fyrir and-
stöðunnigegn silfurhestinum. En
meðan ekki er kveðið skýrar að
orði hljóta lesendur Morgun-
blaðsins sjálfir að geta sér til um
það hvaða verk skuli „hljóta náð”
fyrir augum meirihluta blaða-
gagnrýnenda til að blaðið vilji
áfram standa að silfurhestinum.
—TK.