Tíminn - 03.07.1974, Blaðsíða 10

10
TIMINN
Miðvikudagur 3. júli 1974.
Miðvikudagur 3. júli 1974.
þegar ibyrjun 16. aldar. Endingin
„hude” er algeng i þessum hluta
Þýzkalands, en bókstaflega
merkir Buxtehude „sjávar-
bakki”. Faðir Diðriks Hans Jen-
sen Buxtehude, var einnig tón-
listarmaöur, og um 1640 (ekki er
vitaö nákvæmlega hvenær) varö
hann organisti viö Mariukirkjuna
i Helsingjaborg og siöar i St. Olai
i Helsingjaeyri. Ekki er vitaö,
hvar Buxtehude eldri átti heima
1637, áriö sem Diörik fæddist.
Aletrun á gömlu orgeli, sem
enn er i Mariukirkjunni i
Helsingjaborg, segir: „Johannes
Buxtehude/Oldeslöe Hols-
atg/Organisti: Helsingn-1641/”,
og hún kom fræöimönnum á slóö-
ina til Oldesloe. Rækileg rann-
sókn sýndi, aö viss nöfn (svo sem
Hans, Johan, o.s.frv. voru mjög
mikiö notuð i þessari fjölskyldu,
og þar sem til haföi veriö skrifari
og reikningshaldari að nafni Jo-
han Buxtehude, varö niöurstaða
hins fíæga kennara og sagn-
fræöings i Helsingjaeyri, Laurits
Petersen (1873-1940), að Oldesloe
væri fæöingarstaður Buxtehudes,
og sú kenning er nú almennt
viöurkennd.
Diörik litli heyröi hljóminn i
fyrsta orgeli St. Olai kirkjunnar i
Helsingjaeyri, en hann var lik-
lega ekki sérlega fagur. Faðir
hans kvartaöi a.m.k. við sóknar-
nefndina, og i eitt sinn likti hann
þessu gamla hljóöfæri við „hind,
sem þráir vatn.” En hann talaði
ekki fyrir daufum eyrum, og hinn
frægi orgelsmiður Kristjáns kon-
ungs fjóröa, Johan Lorentz, geröi
rækilega viö hljóöfæriö. Trúlega
er falliö i gleymsku, hvar og af
hverjum Dibrik litli lærði orgel-
leik. Þó getum viö gert ráð fyrir
aö faðir hans hafi kennt honum
undirstööuatriöin, og sömuleiðis
Johan Í,,orentz (1610-1689), sonur
ofannefnds orgelsmiös, en hann
var mjög dáður orgelkennari á
þessum tima.
Ariö 1657 er Diðrik Buxtehude
nefndur I kirkjubókum Mariu-
kirkjunnar i Helsingborg og 1660
varö hann organleikari þar aö
lokinni keppni milli hans og um-
sækjanda frá Landskrona (nú i
Sviþjóö). Aðeins eitt af tónverk-
um Buxtehudes má rekja til ár-
anna, sem hann var á Helsingja-
eyri, þ.e. kantatan Aperiti mihi
portas justitiae („Opniö hliö rétt-
lætisins fyrir mér”), en hún er
fyrir þrjár raddir, contralto,
tenór og bassa, auk tveggja fiöla
og basso continuo. 1 verki þessu
kemur Buxtehude fram sem
snilldartónskáld og listamaður,
sem mikils er af aö vænta.
Ariö 1668 varö Buxtehude
organisti við Mariukirkjuna I Lii-
beck og efirmaður Franz Tunder,
sem enn er nefndur, þegar ritaö
er um orgeltónlist, og hvers verk
eru oft leikin enn þann dag i dag.
Auk • organistastarfsins tók
Buxtehude að sér skyldur kirkju-
varöar, en þær fylgdu venjulega
organistastarfinu á þessum tima.
Skömmu eftir að Buxtehude sett-
ist aö I Lubeck, gekk hann aö eiga
aöra af tveim dætrum Tunders,
Onnu Margréti, sem var 21 árs. 1
þann tiö var mjög algengt aö
menn gengju aö eiga annað hvort
ekkju eöa dóttur fyrirrennara
sins.
Minnumst þess, aö skyldur
orgelleikara voru mjög frá-
brugðnar þvi sem þær gerast nú á
dögum. í fyrsta lagi hvildu á hon-
um skyldustörf kirkjuvarðar, svo
sem bókhald, umsjón kirkju-
landsins og umhugsun um sjálfa
kirkjuna, sem og það að skrýða
prestinn. Guðsþjónustur voru tiö-
ar, en organistinn lék ekki við þær
allar. Merkilegt er að ekki var
leikið undir safnaðarsönginn.
Organistanum bar skylda til að
velja forleik til aö flytja á undan
söngnum, fyrir messugeröina og I
upphafi kantatanna og motett-
anna, sem og I lok guösþjónust-
unnar. Orgelleikarinn hafði ekk-
ert meö kirkjukórinn að gera, —
hann var alveg á ábyrgð forsöng-
varans.
Þegar á dögum Franz Tunder
höföu kirkjutónleikar hafizt, eða
Abendmusiken, eins og þeir voru
kallaöir I Lubeck, en sjaldgæft
var aö leikiö væri á nokkuð annað
hljóöfæri en orgel. 1 tiö Buxte-
hudes var þetta tónleikahald stór-
eflt. Gera má þó ráð fyrir að or-
geltónlist hafi verið ríkjandi. Þaö
hefur sina töfra að hugsa um
auöuga kauphallarbraskara, sem
eyddu klukkustund eöa svo I
kirkjunni áöur en þeir fóru til
kauphallarinnar siödegis, en um
slikt er getiö I ýmsum heimildum.
Margir hinna auðugu Hansa-
kaupmanna voru unnendur tón-
listar og lögðu fé til tónlistar-
starfsemi. Buxtehude fékk styrk
til aö ráða söngvara og einleikara
til aö koma fram, og þannig
þróaöist smátt og smátt skemmt-
un, sem varð þekkt fyrirbæri i
Evrópu.
Aðgangur aö ,,kvöld”tónleikun-
um, sem reyndar voru siðdegis,
var ávallt ókeypis, og Buxtehude
átti oft I erfiðleikum með að ná
endum saman, enda þótt auðugu
borgarfjölskyldurnar sýndu mik-
inn áhuga. Þótt það væri hrósvert
aö gefa almenningi tækifæri til að
njóta æðri tónlistar, fylgdi bögg-
ull skammrifi. Fjöldi manns kom
af einskærri forvitni, þar sem
tónleikarnir voru nýjung i borg-
arlifinu. Oft var haföur uppi
hávaöi I kirkjunni, og dónar komu
sér fyrir bak viö altarið I kirkju-
skipinu eöa jafnvel stúkum fina
fólksins. Ósjaldan þurfti aö
kveöja vörö ráðhússins á vett-
vang til aö „halda óeirðum i
skefjum og láta verndara tónlist-
arinnar n jóta svolitils næðis”.
Þaö er fróðlegt, að allmargir
frægir orgelleikarar heimsóttu
Buxtehude á siðustu árum hans I
Lubeck. Þeir gerðu sér þó ekki
ferö fyrst og fremst til að hlýða á
og læra af meistaranum, miklu
heldur til að kynna sér möguleika
á aö veröa eftirmaður hans. Ge-
org Friedirch Handel kom átján
ára gamall árið 1703 ásamt félaga
sinum frá Hamborg, Georg
Mattheson, og tveim árum siöar
birtist hinn tvitugi Johann
Sebastian Bach. Sá slðastnefndi
gekk alla leiö frá Arnstadt i miöju
Þýzkalandi til aö hlýöa á Buxte-
hude I fjögurra vikna leyfi, sem
hann haföi frá störfum. En hann
varö um kyrrt I nokkra mánuði,
svo heillaður var hann af dýrö-
legri tónlistinni sem Buxtehude
lék honum. 1 ýmsum verkum
Bachs má merkja þessi áhrif,
sem liklegt er aö eigi rót sina aö
rekja til dvalar hans i Lubeck.
A siöari árum virðist Buxte-
hude hafa haft áhuga á að gera
samning viö Handel eöa Matthe-
son um aö kvænast einni af mörg-
um dætrum sinum sem skilyröi
fyrir veitingu organistastöðu við
Marlukirkuna. Þetta tókst ekki
og siöar fann Buxtehude harpsi-
kord- og orgelleikarann Johann
Christian Schiefdecker, sem
læröur var I Tómasarskólanum i
Leipzig og siðar starfaði við óper-
una i Hamborg. Hann var aðstoð-
armaður Buxtehudes i ellinni og
varö organisti og kirkjuvörður
skömmu eftir lát hans 1707, og
í Danmörku eru mörg
beztu orgel, sem nú eru
til, og á þau hafa frægir
listamenn leikið við upp-
tökur á hljómplötum,
sem seljast um heim all-
an. Og hvað leika þessir
organistar, sumir hverj-
ir heimsfrægir, á þessi
dönsku orgel? Þvi er að
sjálfsögðu ekki unnt að
svara i fáum orðum, en
auðvitað leika þeir mjög
oft verk eftir Buxte-
hude! Hann er eina
fræga tónskáld Dana,
sem var uppi á barokk-
timanum. Oft er hann
talinn Þjóðverji, þvi
hann eyddi manndóms-
árum sinum i Lubeck i
Þýzkalandi. En hann
fæddist i Danmörku og
taldi sig danskan.
Þvi er ekki aö neita, að Buxte-
hude var afsprengi hins blómlega
noröur-þýzka orgelskóla á siöari
hluta sautjándu aldar og fyrri
hluta átjándu aldar. Jafnvel má
segja, að i Buxtehude hafi náö há-
marki sameining suöur-evrópska
orgelskólans, sem var kominn frá
ítalanum Frescobaldi, og Pachel-
belskólans, sem varö til úr hol-
lenzka Sweelinck skólanum og
noröur-þýzka skólanum, sem ein-
kenndist af hinum mörgu B-um:
Bach, Bruhns, Böhm og Buxte-
hude.
Buxtehude er eitt af mörgum
tónskáldum barokktimans, sem
gleymdist skömmu eftir lát sitt og
uppgötvaöist ekki aftur fyrr en á
19. öld. Ef höfð er i huga frægö
hans I lifandi lifi, er nær ókleift aö
útskýra, hvers vegna verk hans
féllu i gleymsku eftir hans dag.
Heimsóknir Bachs, Handels og
Matthesons til hans i Lubeck bera
vitni frægð hans.
Til allrar óhamingju er litiö vit-
aö um fyrri ár Dideriks (Diöriks)
Buxtehude, eins og Danir nefna
hann iðulega. í mörg ár var
fæðingarár hans ekki einu sinni
vitað meö vissu, en Johan Möller
telur það vera 1637 (I bók sinni
Cimbra litterata, Kaupmanna-
höfn, 1744), og sú skoöun hefur nú
verið staðfest. Erfiðara viröíst að
ganga úr skugga um, hver
fæöingarstaður hans var, og tón-
listarsagnfræðingar hafa ekki
getaö skoriö úr um, hvort þaö var
Helsingjaeyri, Helsingjaborg (nú
I Sviþjóö) eöa Oldesloe (i Hol-
stein, Vestur-Þýzkalandi). En
allar borgirnar voru á þessum
tima I Danmörku, sem þá náði
lengra austur og suður en nú.
Buxtehudefjölskyldan hlýtur að
hafa veriö frá litlu Hansaborginni
Buxtehude, um 20 km vestan
Harburg, nálægt Hamborg, nafn-
ið var vel þekkt i „Danaveldi”
Orgeliö I Mariukirkjunni i Lubeck.
gekk á sama tlma i hjónaband
með dóttur hans önnu Margréti.
Svo sem áður var nefnt féllu
tónverk Buxtehudes I gleymsku
eftir lát hans, þrátt fyrir þá
frægö, sem hann naut I lifanda
lifi, og voru gleymd og grafin I
alllangan tima. Jafnvel tengda-
sonur hans virðist ekki hafa leikiö
eitt einasta verk eftir hinn mikla
fyrirrennara sinn. Hið fræga
„Totentanz-orgel” I Mariukirkj-
unni gegndi mikilvægu hlutverki i
endurreisn Buxtehudes. Þessu
hljóðfæri, sem var til unz kirkjan
var eyöilögð I loftárásum banda-
manna I siöari heimsstyrjöldinni,
er þaö fyrst og fremst aö þakka,
aö þessir gimsteinar tónlistarinn-
ar fundust aftur eftir að hafa ver-
iö alltof lengi gleymdir og grafn-
ir. Það sem enn er til af verkum
Buxtehudes — nær eingöngu afrit
— eru að mestu orgelverk en tals-
vert af sönglögum (kantötur) og
svitur fyrir harpsikord hafa
einnig varöveitzt. Einkennilegt
er, aö ekki eitt verk er til meö rit-
hönd höfundarins sjálfs.
Það var mikið verk aö fá yfir-
sýn yfir verk hans, þar sem afrit-
in dreiföust mjög eftir daga
Buxtehudes. Halda mætti aö flest
verkin heföu fundizt I Lubeck. En
langmest af verkum hans
(kantötur og orgelverk) fundust i
svokölluðu Dubensafni I Uppsöl-
um, en önnur fundust I Lundi,
Berlin, Brussel og Wolfenbuttel (I
Þýzkalandi). Safn harpsikord-
verka fannst meira að segja I
gamalli ættartölu i Nyköping á
Falster, Danmörku, og var siöar
gefiö út af Júliusi Bangert, dönsk-
um dómforsöngvara.
En litum nú á tónverk Buxte-
hudes. Orgelverkin einkennast
fyrst og fremst af miklu
imyndunarafli og dirfsku i kafla-
skiptum og úrvinnslu. Buxtehude
notaöi hljóðfæri sitt, sem stund-
um er nefnt „drottning allra
hljóöfæra”, til hins ýtrasta. Þetta
á einkum við um svökölluð „frjáls
orgelverk”, nefnilega prelúdurn-
ar og fúgurnar, tokkötur, ciacon-
ur, canzónur, og passacagliu
hans, en þar var hann ekki bund-
inn af laglinunni. Buxtehude sýn-
ir frábæra hæfileika til að semja
dýrölegustu litatóna.
Mikilvægast er að Buxtehude
haföi þrek til aö brjóta af sér hitt
fremur frumstæða form „ricer-
care” og þróa frábæra og
innblásna nýjung, fúguna, sem
skiptist I nokkra kafla með einu
meginstefi, sem siöar breyttust I
aukastef en enduðu i eftirminni-
legri sameiningu. Viö undrumst æ
Imyndunarafl hans, sem ekki slzt
kemur fram i tokkötunum,
ciaconum og passacagliunni, sem
var sú eina sem hann samdi, eða
réttara sagt er varðveizt hefur.
Passacaglian i D moll er mikil-
vægur áfangi I orgeltónlist og af
henni var Bach innblásinn þegar
hann samdi sina passacagliu I D
moll. Passacaglian hefur veriö
kölluö dýrðlegasta orgelverk
Buxtehudes. Toccata og fúga i F-
dúr er ekki eins oft leikin en er
engu aö siöur stórkostleg I mikil-
leik sinum, þótt stutt sé, aöeins
fjórar minútur I flutningi, Áhrif-
um hennar má lfkja viö gos, —
fast og örugglega erum við leidd
aö stórkostlegum endinum,
tónarnir deyja út eftir guödóm-
legar hamfarir. 1 kóralverkum
slnum sýndi Buxtehude einnig
merkilega hæfileika. Sagt hefur
veriö um hann að „hann hafi tjáð
á fullkominn hátt hina innilegu
tilfinningu, sem er i sálmum.”
Hann notaöi þrjú mismunandi
form: kóralfantasiu, kóraltil-
brigöi og kóralforleik.
Auðveldlega má merkja trúar-
andann I samhljóma syngjandi
kórölunum, en erfiðara er aö
sanna menntaarfleifö Buxte-
hudes frá föðurlandinu. Raasted
heitinn orgelleikari benti á, aö
landslag gegndi fremur
mikilvægu hlutverki I skapgerð-
armótun manna. Hann áleit, aö
þekking mannsins á og bönd hans
viö tvær hugmyndir, austrið
(morguninn, ljósið) og vestrið
(kvöldiö, skuggann) væru ein-
kennandi fyrir Buxtehude.
Raasted sagði að þetta kæmi
fram I mörgum verka Buxte-
hudes, og að stfll hans heföi aldrei
getaö oröiö til i skóglendi eins og
Suöur-Þýzkalandi eöa Austur-
riki, þar sem þó hefðu einnig
fæözt fræg tónskáld barokktim-
ans (Pachelbel, Biber). Læröur
danskur tónlistarprófessor, Knud
Jeppesen, talaöi um hikandi,
hægfara stil Buxtehudes I meö-
förum tónstiganna, sem einkenn-
andi fyrir Dana.
Aörir hafa bent á bliðan, þung-
Erkibiskupinn í
Niðarósi:
HP. — Reykjavik —
Erkibiskupinn i Niðarósi, Tord
Godal, hefur verið fyrirlesari á
prestastefnunni i Reykjavik, i
boöi biskupsembættisins. Við
hittum þennan geðslega mann,
rétt i þann mund, er prestar allir
stigu upp i rútur, er flytja átti þá
til Bessastaða.
— „Hingað hefur ég þvi miður
aldrei komið fyrr, en samband
okkar Norðmanna við Islendinga
hefur jú alltaf verið mikiö, allt frá
fornri tið, og höfum við alltaf
reynt að fylgjast með þvi, sem
hér gerist i kirkjumálum. Eins og
sagt er i Niðarósi: „Við eigum
mikið af gömlum byggingum, en
án sagnaskráningu Islendinga
hefðu þær mun minna
menningarlegt gildi”.
— Auðvitað er töluveröur
munur á trúarlifi okkar þjóöa.
Viö erum núna t.d. á hinu svo-
nefnda hugleiðingaskeiði, þar
sem ungt fólk hefur fengið mikinn
áhuga á trúarbrögöum og veltir
þeim mikiö fyrir sér, en alltaf
geta slikir hópar þó leitt af sér of-
stæki. Söfnuðirnir i Noregi eru
einnig yfirleitt fremur þétt-
byggöir og hefur þvi reynzt betra
að koma á meira sambandi milli
trúarlifs og tómstunda fólksins i
þeim.
„Miklar umræður eru nú i
Noregi um efnið „Kirkjan og
0
Erkibiskupinn I Niðarósi. Tord
Godal, ásamt konu sinni fyrir
framan Hallgrimskirkju.
TÍMINN
11
W? unberf)offíc
2öelcþc
SÐcr Wofy"($bkí @rog*£íd)fí>aíjre
unb ^Gfiíbfrúbmte
■^Boþltocrbimter 38. jáþtígtrörðanílí urtb 28ercÞ
meijíerber £aupL.Rir$en3U 6í, SKnrien/
in
5Dcn 16. Maji, 1707. jura Ic^fcnmaþlc præfcnurrc,
mit traunger jjíber bemeicfet
J. C. ULICH.
bntífíö ^amu^l totf.
Titilblaðefnisskrár minningartónleika um Buxtehude, „Abend-Musique”
lyndan og dreymandi tón hans,
sem fyrst og fremst kemur fram í
hinum 39 frjálsu orgelsmiðum
(prelúdum, fúgum, tokkötum
o.s.frv.), 44 kóralverkum og i
minna mæli i 25 harpsikordverk-
um, 123 kantötum og óratóríunni
Dómsdagur ( Das jungste
Gericht). Buxtehude hefur stund-
um veriö nefndur „Daninn mikli”
og án efa taldi hann sig danskan,
svo sem fram kemur I dánar-
tilkynningunni i Lubeck timarit-
inu Nova literaria Maris Balthici
er Septentrionis (1707): „Patri-
am agnoscit daniam.” En
umfram allt var hann frábær tón-
listarmaður og tónsmiður, sem
skaraöifram úrskilningisinum á
eöli orgelsins og notkun þess. 1
þeim skilningi var hann fullkom-
inn listamaður. Finn Viderö,
heimsþekktur danskur orgelleik-
ari og tónlistarfræðingur reit
mörgum árum siöar: „Jafnvel
Bach kemst ekki með tærnar þar
16. mai 1707.
sem hann hefur hælana á þessu
sviöi”. Við erum gæfusöm, að
þessi mikli tónlistarmaður lifir
enn á meðal vor á fjölda hljóm-
platna og i starfi tónlistarmanna
sem flytja verk hans, ekki sizt i
löndunum þar sem Buxtehude
var þekktastur, nefnilega i Dan-
mörku, Sviþjóð og Þýzkalandi.
Þýtt og endursagt SJ. — Höf-
undur Henrik Döcker, danskur
blaöamaður, sem hefur mikinn
áhuga á danskri tónlist.
Gott samband trúar
lífs og tómstunda
menningin”, en i öllum slikum
umræðum eigum viö kirkjunar-
menn þar mun hægara um vik,
þar sem einn af sterkustu stjórn-
máiaflokkunum er kristilegur.
Hefur okkur þvi reynzt auðvelt aö
knýja aðra flokka til þess að taka
beina afstöðu til kirkjulegra- og
menningarlegra málaflokka, en
ella hefði verið. Þið megið samt
ekki skilja mig svo, að ég sé hér
með að blanda mér i innlend
stjórnmál — ég læt þessa bara
getið hér — sagði Tord Godal að
lokum og kimdi.