Tíminn - 01.03.1975, Qupperneq 9

8
TíMINN
VANDINN
LEYSIST MEÐ
MENNTUN
UNGRA LÆKNA
Rætt við dr. Guðmund Björnsson yfirlækni um
sjónvernd og augnlækningar
— Það er að nokkru leyti
rétt, sem haldið hefur
verið fram, að það geti
verið erfitt að komast til
augnlæknis, — það er að
segja á stundinni. En hitt
skal undirstrikað, að öll
slys eru tekin til með-
ferðar, svo og bráðir sjúk-
dómar í augum. Það eru
augnlæknar á bakvakt á
slysavarðstofunni, þannig
að ef læknar á slysadeild
Borgarspitalans ráða ekki
við slys í sambandi við
augun, geta þeir alltaf
kallað til augnlækni, sem
er á vakt. Við erum f jórir
augnlæknar starfandi á
augndeiIdinni á Landa-
kotsspítala, og það er
alltaf einhver þar á vakt
líka. En hitt er annað mál,
að einstaklingur, sem
leitar til ákveðins augn-
læknis, ef hann þarf t.d. að
fá sér gleraugu, getur
þurft að biða þó nokkurn
tíma.
Þannig komst
Guðmundur Björnsson,
dósent og yfirlæknir augn-
deildarinnar á Landakoti,
að orði, þegar Tíminn kom
að máli við hann í vikunni
og bað hann að fræða les-
endur nokkuð um augn-
þjónustu og sjónvernd, eins
og hún er nú hér á landi.
Tilefni þess var það, að
lesendur höfðu komið að
máli við blaðið og borið sig
upp undan þvi, að erfitt
væri að ná fundi augn-
lækna. Tók Guðmundur er-
indi okkar Timamanna af
sérstakri lipurð og leysti
greiðlega erindi okkar, svo
sem viðtal þetta ber með
sér.
Við báðum Guðmund að skýra
okkur frá, hvernig ástandið hér
væri i samanburði við nágranna-
löndin.
— Hér á landi mun láta nærri,
að starfandi sé einn augnlæknir á
hverja 17 þúsund ibúa. Til saman-
burðar skal þess getið, að annars
staðar á Norðurlöndum eru mun
fleiri ibúar um hvern augnlækni,
t.d. um 50 þúsund i Sviþjóð og 48
þúsund i Noregi. Hér i Reykjavik
eru tiu starfandi augnlæknar og
tveir á Akureyri. Augnlæknar
skiptast i tvo hópa, að þvi leyti, að
sumir hafa bara einkatima, en
aðrir hafa frjálsan tima, og má
segja, að læknarnir hér I Reykja-
vik skiptist til helminga i þessa
hópa. Til þeirra, sem hafa frjálsa
tima, getur fólk leitað hvenær,
sem er, en til hinna, sem hafa
einkatima, aðeins eftir pöntun, og
i slikum tilfellum getur verið um
nokkurra vikna, jafnvel mánaða
bið að ræða, en það mál þekki ég
ekki svo gjörla.
Við báðum Guðmund að segja
okkur frá þjónustunni við lands-
byggðina, þar eð allir augnlækn-
arnir eru starfandi á tveim
stööum á landinu.
— Augnlækningar eru eina sér-
greinin, sem veitir þjónustu fyrir
allt landið, að sumrinu til a.m.k.
Farið er i augnlækningaferðalög
til hvers einasta héraðs á landinu,
nema þeirra, sem eru næst
Reykjavik. Siðasta sumar fóru
tveir augnlæknar um Vesturland,
og einn þjónar Akranesi, — fer
þangað aðra hvora viku. Einn
þjónar Vestfjörðum, fer þangað
tvisvar á ári, og svo hefur Úlfar
Þórðarson verið til aðstoðar
læknunum á Akureyri hvað
varðar Norðurlandiö og fer
nokkrar ferðir á ári. Á Austur-
landi eru svo tveir, og einn i Vest-
mannaeyjum og V.-Skaftafells-
sýslu, þannig að úti á landsbyggð-
inni eiga menn þess kost að fara
til augnlæknis a.m.k. einu sinni á
ári. Hér er rétt að taka fram, að
meginástæða þess, að erfitt er að
komast til augnlæknis, er senni-
lega sú, að öll glerauganmátun er
i höndum augnlækna, en viða
erlendis er mikill hluti slikrar
iðju I höndum ólæknisfróðra
manna, svonefndra gleraugna-
sérfræðinga, sem hafa leyfi til að
máta og selja gleraugu. Við
teljum varasamt að fara út á þá
braut að leyfa slikt, þar sem þeir
geta ekki greint sjúkdóma, þó að
þeir geti mælt gleraugu rétt.
Þetta er með sérstöku tilliti til
glákublindunnar, sem verið
hefur svo mikil hér á landi, og
raunar ymissa annarra augn-
sjúkdóma, sérstaklega þó sjón-
deprumeðal barna. Við teljum að
við eigum frekar að leggja
áherzlu á að mennta unga lækna
en hleypa gleraugnafræðingum i
þetta starf.
Áhugi á þessu sérnámi
meðal lækna
Við biðjum Guðmund
Björnsson að segja okkur,
hvernig háttað sé menntunar-
máium augnlækna.
Frú Marianne Blandon augnþjálfari að störfum.
— Mig langar til að hafa
nokkurn formála að þvi og segja
forsögu málsins, sem er sú, að
formleg augndeild var ekki
stofnuð hér á Islandi fyrr en árið
1969. Það var hér á Landakoti, og
hér er starfandi eina augndeildin
á landinu, nema hvað augnlækn-
arnir á Akureyri hafa aðstöðu á
sjúkrahúsinu þar. En augndeild
Landakotsspitala er eina augn-
deildin sinnar tegundr og annast
þjónustu á öllu landinu, nema á -
Akureyrarsvæðinu. A augndeild-
inni eru starfandi fjórir augnsér-
fræðingar: yfirlæknir er dr.
Guðmundur Björnsson, og auk
hans eru á deildinni Hörður Þor-
leifsson, Clfar Þórðarson og Óli
Björn Hannesson.
Svo gerist það haustið 1973, að
kennslan i augnsjúkdómafræðum
er flutt hingað á Landakot. Þá er
sett á stofn göngudeild hér við
augndeildina, og hefur þessi deild
þvi starfað hér síðan haustið 1973
Við erum með tvo augnþjálfara
núna, sem lærðir eru i Þýzka-
landi, byrjuðum með eina stúlku,
sænska, og nú hefur Islendingur
bætzt við. Þá höfum við einnig
hafið sérmenntun augnlækna.
Núna eru tveir læknar i sérnámi
hjá okkur, einn er við nám i Skot-
landi, og annar er að fara til
Kanada til að ljúka námi þar.
Þannig að það má segja, að um
millibilsástand sé að ræða hjá
okkur. Það má einnig segja sem
svo, að hér sé skortur á augn-
læknum, og ekki er óliklegt, að
um slikt verði að ræða næstu 3-5
árin, vegna þess að sérnám tekur
langan tima. En það er ljóst, að á
þessu verður ráðin bót, og auk
þessara, sem áður hefur verið
getið, vitum við af fleiri læknum,
sem hafa áhuga á að taka augn-
lækningar sem sérgrein.
Göngudeild fyrir
augnsjúka
Göngudeildin er vafalaust
þýðingarmikið spor i rétta átt, og
við biðjum Guðmund Björnsson
að segja okkur frá starfsemi
hennar.
— Það sem gerði okkur kleift
að stofna göngudeildina, var
rausnarleg gjöf frá Lionssamtök-
unum, sem seldu af miklum
dugnaði Rauðu fjöðrina vorið
1972. Það varð til þess, að
samtökin gáfu 5 milljónir til sjón-
verndarmála, og stór hluti þess
rann til þess að efla augndeildina
hér á Landakoti, bæði að tækja-
kosti á skurðstofu, og svo var
hægt að kaupa tæki hingað á
göngudeildina, sérstaklega
varðandi sjónvernd, sem við
leggjum sérstaka áherzlu á.
Einnig vil ég þakka heilbrigðis-
yfirvöldum, sem sýndu mikinn
skilning, er göngudeildin var sett
á stofn. Sú starfsemi, sem hér fer
aðallega fram, er að fylgjast með
glákusjúklingum og að þjálfa
augu rangeygðra barna, þannig
að augun geti unnið saman.
Glákustarfsemin fer aðallega
fram á morgnana, og það er þó
nokkurt starf, sem þegar hefur
verið unnið á þvi sviði á þessu
rúma ári, sem deildin hefur
starfað. En okkur háir plássleysi
og skortur á starfskrafti, þvi að
það er ljóst, að göngudeildin
hefur yfirdrifin verkefni, og
framundan er ennþá meira starf.
Laugardagur 1. marz 1975
Laugardagur 1. marz 1975
TÍMINN
Dr. Guðmundur Björnsson við augnmælingatæki á göngudeildinni.
— Timamyndir: Gunnar.
En hér höfum við nú orðið full-
kominn tækjakost, og við verðum
að halda að okkur höndum, vegna
þess hve liðfáir við erum. Göngu-
deildin getur ekki enn tekið að sér
almenna augnlæknisþjónustu.
Við eigum I nógu miklum erfið-
leikum með að komast yfir það,
sem gera þarf hér, sem að sjálf-
sögðu hvilir að mestu leyti á
herðum læknanna, sem starfa hér
á Landakoti.
— Glákan er sá sjúkdómur,
sem veldur mestri blindu hér á
landi, og er jafnframt mjög
erfiður viðureignar. Það er erfitt
að fylgjast með sjúklingunum,
vegna þess hve fáir augnlæknar
eru starfandi utan Reykjavikur.
Þá er lika erfitt að vinna gegn
glákunni, þvi að þetta er lúmskur
sjúkdómur, sem i flestum til-
fellum finnst fyrir tilviljun, þegar
sjúklingar fara til augnlækna til
að fá sér gleraugu, og mun svo
vera um 90% tilfella. Þetta er
aðallega sjúkdómur hjá rosknu
fólki, og við rannsóknir minar á
glákublindu hef ég komizt að
þeirri niðurstöðu, að hún sé ekki
verulega algengari á Islandi en
annars staðar. Hitt er áberandi,
hvernig hún liggur i ættum hérna,
og er illkynjuð i sumum ættunum.
Það hversu margir verða blindir
af völdum gláku, stafar af þvi,
hversu erfitt er að fylgjast með
sjúklingunum úti á landi, og
hversu seint þeir hafa fundizt. En
það þarf skipulega leit til þess að
finna gláku á byrjunarstigi, svo
að hún geti ekki skemmt meira,
og bezta skipulega leitin er sú,
þegar læknarnir mæla augn-
þrýstinginn. Margir héraðs-
læknar eru farnir að mæla augn-
þrýsting, eftir að Lionsfélögin
gáfu augnþrýstingsmæla I hvert
hérað á landinu. Þeir veita mikla
aðstoð við að leita að leyndri
gláku meðal fólks.
Meðferö rangeygðra barna
Að lokum biðjum við Guðmund
Björnsson að segja okkur frá
hinum höfuðþættinum I sjón-
verndarmálum, sem stundaður
er á göngudeildinni, en það er
meðferð rangeygðra barna.
— Meðferð augnskekkju
beinist að þvi i fyrsta lagi að ná
eðlilegri sjónskerpu á bæði
augun: i öðru lagi að gera augun
réttstæð, og i þriðja lagi að fá
augun til að vinna saman á réttan
hátt. Rangeygð börn þarf að taka
til meðferðar sem yngst, eða um
leið og fyllreynt er, að augun
vinna ekki saman, og æskilegt er,
eða réttara sagt nauðsynlegt, að
allri meðferð sé lokið, áður en
barnið byrjar skólagöngu.
Það má með sanni segja, að
þeir, sem ekki fá bata með fullri
læknismeðferð þegar á barns-
aldri, læknist ekki að fullu úr þvi.
Að visu er hægt að fá augun rétt-
stæð með skurðaðgerð á hvaða
aldri sem er, en það er ekki nema
sýndarbati. Augun verða að visu
réttstæð, en geta ekki unnið
saman. Það er áriðandi, að menn
geri sér ljóst, að ekki má draga
meðferð á rangeygðum börnum á
langinn, og lækningu þarf að
hefja strax og einkennin koma i
ljós. Samvinna hefur tekizt milli
augndeildarinnar á Landakoti og
Ungbarnaverndar Reykjavikur
að leita að sjóngöllum og augn-
skekkju meðal 4 ára barna. Fer
fram augnskoðun á þeim, er þau
koma siðast i sprautur á stöðina.
Markmiðið er að vera búnir að
lækna rangeygð börn, áður en
skólaganga hefst.
Göngudeild augndeildar
Landakotsspitala er til húsa að
Oldugötu 17 hér i borg. Þar hefur
deildin, og augnlæknar starfandi
við hana, fengið húsnæði á neðri
hæð hússins, sem er i eigu Landa-
kotsspitala. Eftir að hafa gengið
þar um stutta dagstund, er okkur
ljóst, að þar er unnið af alúð og
samvizkusemi að þeim störfum,
sem hvað mikilvægust mega
teljast I hverju þjóðfélagi, a.m.k.
að þvi leyti er lýtur að éinstak-
lingnum, en það er sjónverndin,
og aðhlynning þeirra, sem verða
að þola skerta sjón af einhvers
konar völdum. 1 viðtalinu við
Guðmund Björnsson dósent
kemur fram, svo að ekki verður
um villzt, að I raun réttri eru
þessi mál á góðum vegi og
batnandi. Timabundnir erfið-
leikar eru ekki til þess að láta sér
vaxa I augum. Skilningur á eðli
málsins er veigamikið atriði hjá
þeim, sem finnst vera um vanda-
mál að ræða varðandi augn-
læknaþjónustu hér á landi.
—BH
Húsakynni göngudeildar augndeildarinnar að öldugötu 12.
Lítill landnemi í
stórum heimi
Þóra Marta Stefánsdóttir:
LÓA LITLA LANDNEMI 2. út-
gáfa
með myndum eftir höfundinn.
Prentsm. Leiftur 1973.
LÓA LITLA er aðeins 2ja ára
gömul, þegar fyrst segir frá
henni i þessari bók. Það er
sumarkvöld, og hún á von á
mömmu sinni heim af engjun-
um. Hún fæst ekki til að koma
inn, þótt systir hennar kalli á
hana, þvi að hún veit að
mamma kemur bráðum, eins og
Hka kemur á daginn. Heimili
hennar er fallegt og friðsælt, en
foreldrar hennar eru leiguliðar
og fremur fátæk, eins og flest is-
lenzkt sveitafólk var á þeirri tið,
en timi sögunnar eru ár Ame-
rikuferðanna.
En brátt syrtir að. Faðir Lóu
fær ekki að búa lengur i Skógar-
gerði, þvi að eigandi jarðarinn-
ar þarf hana handa syni sinum,
sem ,,er að hugsa um að fara að
gifta sig og búa núna i vor, og
annað jarðnæði liggur ekki á
lausu.” Þetta eru hörð tiðindi
fyrir foreldra Lóu, og loks taka
þau það til ráðs að flytja búferl-
um til Ameriku, ekki sizt þar
sem Guðrún, móðir húsfreyju
(og amma Lóu), hefur ákveðið
aö flytjast vestur um haf með
sonum sinum tveim. En fleira
kemur til. Tvö elztu systkin Lóu
deyja úr barnaveiki — og: „Nú
er mælirinn fullur. Foreldrarnir
þráðu það eitt að losna frá öllum
þessum hörmungum.”
Þessu næst er lýst búferla-
flutningunum, fyrst ,,á hestum
ofan á Seyðisfjörð”, siðan á
skipi til Skotlands, og loks
vestur um hafið til Ameriku. öll
er sú lýsing með miklum senni-
leikablæ, enda er svo margt og
mikið vitað um vesturferðir ls-
lendinga á siðustu áratugum
nitjándu aldar og fyrstu árum
hinnar tuttugustu, að
vandalaust er að þræða þar slóð
staðreyndanna. Hins vegar
kynni sagan að vera nokkuð
einfölduð hér, og ferðalagið
látið ganga óþarflega slétt og
fellt (það gekk á ýmsu i þessum
ferðum i raunveruleikanum) en
hins er lika að gæta, að höfund-
urinn er að segja börnum sögur,
en ekki að skrifa skáldverk
handa fullorðnum.
Þau settust að við lslendinga-
fljót, ,,og þar hóf pabbi Lóu að
smiða bjálkakofa....” „Hann
nam land eftir settur reglum,
fór að fella skógartrén, til þess
aö byggja úr þeim húsið, og
þegar þvi var lokið, fór hann að
rifa upp stofnana, og ræturnar
af trjánum, sem eftir voru niðri
i jörðinni.” Þarna ólst svo Lóa
upp með systkinum sinum, og
segir nú frá uppvexti hennar.
Fyrst er sagt frá fyrstu jólum
landnemanna i hinum nýju
heimkynnum, en siðan rekur
hver atburðurinn annan, sumir
smáir, aðrir stórir. Lóa villtist i
skógi ásamt tveimur systrum
sinum, en reynist sjálf ratvis-
ust, þótt yngst sé. Einu sinni
sem oftar er hún send bæjarleið,
heyrir i úlfum i fjarska, dettur i
hug að snúa um hæl heim, en
minnist þá þess, að erindið var
áriðandi, svo hún herðir upp
hugann og kemst farsællega
báðar leiðir, heiman og heim.
Einu sinni komst hún þó i enn
meiri námunda við dauðann, en
það var þegar hún var send
niður að fljóti eftir vatni, en
gætti sin ekki, datt i vatnið, og
sökk á bólakaf.
Og árin liða. Margt drifur á
dagana. Það er sagt frá sunnu-
dagaskóla, berjaferð,
eldiviðarsöfnun (sprekatinslu),
veiði og bátsferð á Winni-
pegvatni, — og fjölmargt annað
ber á góma, sem alltof langt
yrði upp að telja. Stundum
sýnast frásagnarefnin i allra
smæsta lagi, eins og þegar þau
sátu úti á engjum, Lóa og pabbi
hennar, og voru að drekka
siðdegiskaffið. Þá skauzt mús
upp i buxnaskálmina mannsins,
svo hann þaut upp og greip um

lær sér. — Dálitið gamansöm
mynd, en heldur litið frásagnar-
efni.
Bókin endar á fermingu Lóu
litlu, þegar bernskan er á enda,
og æskan tekur við, — og er
harla falleg lýsingin á henni,
þar sem hún stendur úti ,,i hálf-
rökkvi vorkvöldsins” og horfir
upp yfir hinn stóra, ameriska
skóg. „Var það þrá Islendings-
ins eftir viðsýninu heima á
Islandi...sem hún hafði heyrt
sagt frá, en mundi þó ekki
sjálf...”
Hér hefur aðeins verið stiklað
á nokkrum helztu efnisatriðum
þessarar barnabókar, en
fjölmörgu sleppt. En hvernig er
svo bókin skrifuð? Hver er
tækni höfundarins við að segja-
sögu Lóu litlu frá þvi hún fæðist
I sveit á Austurlandi og þangað
til hún fermist vestur á Nýja-ls-
landi?
Það er hvorki lof né last frá
minni hálfu, þótt sagt sé, að
bókin hefur ekki stil ritaðs máls,
heldur talaðs. Dæmi: „Nú ætla
ég að segja ykkur, börnin góð,
nokkur af ævintýrum þeim, er
Lóa litla rataði i, ýmist ein eða i
félagi með einhverjum af
systkinum sinum.” (Bls. 36).
Og:
„Nú ætla ég að segja ykkur
frá aðferðum, sem þau notuðu
þar við heyskapinn og svo
skuluð þið bera saman, hvort
þær eru ekki ólikar þeim
aðferðum, sem þið þekkið hér
heima á íslandi.” (Bls. 58).
Vist gerir maður alltaf ósjálf-
rátt kröfu til þess, að bækur
séu skrifaðar á ritmáli, alveg
einsog við tökum okkur ógjarna
i munn hreint bókmál i daglegu
tali, en ef höfundur kýs að skrifa
bók með frásagnarhætti talaðs
máls, þá á honum svo sem að
vera það heimilt. Hitt er annað
mál, hvort verki hans er nokkur
greiði gerður með þvi.
Á bls. 49 drýgir höfundur þess
arar bókar synd, sem erfitt er
að fyrirgefa. Begga litla, systir
Lóu, hefur beðið mömmu þeirra
að segja þeim sögu, en þar sem
móðirin heldur að hún sé búin
með allar sögur, sem hún kann,
tekur hún það ráð að kenna
þeim Óhræsið hefir Jónas Hall-
grimsson. Siðan hefur hún
kvæðið, og er fyrsta visan
tilfærð i bókinni, en þá tekst
ekki betur til en svo, að þar er
rangt farið með, og það ekki á
einum stað, heldur tveim, i
þessari einu visu, en auk þess er
ranglega vitnað i kvæðið i þriðja
sinn neðar á þessari sömu. siðu.
Ég hélt nú satt að segja, að
allt fullorðið fólk kynni Óhræsið
eftir Jónas Hallgrimsson, og
kynni það rétt, en hvað sem
utanbókarlærdómi liður, ætti
það ekki að vefjast fyrir þeim,
sem eitthvert brageyra hafa, að
briðia hending fyrstu visu
kvæðisins er: ,,út um hamra
hjalla....”, en ekki
harmastalla, eins og þarna
stendur (og er haft i einu orði).
Og svo á að standa: „brýzt i
bjargarleysi.....”, en ekki
„berst”, eins og þarna er
prentað, enda hefði það ekki
verið likt Jónasi Hallgrimssyni
að skrifa „berst” og „ber” hvað
ofan i annað með aðeins 2ja
orða millibili.
Nokkru neðar á bls. 49 er talað
um „gæðakonuna góðu”, sem
„gripur fegin við, dýrið
dauðamóða dregur háls úr lið.”
(Leturbr. min). Þarna á að
standa „dýri”, en ekki „dýrið”.
— En það er nú að visu ekki neitt
einsdæmi, að farið sé skakkt
meö þetta orð, þvi að þessa
ljónlinu Jónasar hafa
furðumargir misskilið.
Ég hef gerzt svo langorður
(og kannski of þu’ngorður) um
þetta atriði vegna þess, að það
er blátt áfram ekki hægt að
sætta sig við það, þegar farið er
skakkt með kvæði sjálfs Jónas-
ar Hallgrimssonar fyrir börn
Oröréttar tilvitnanir krefjast
alltaf mikillar vandvirkni og
Frh. á bls. 15