Atuagagdliutit - 13.07.1995, Qupperneq 7

Nr. 54 • 1995
7
ajpap'c/é/'a £/£
GRØNLANDSPOSTEN
Biilit barakkimut
aporasoreqqaaraluarpavut
Nuummi ruujorilerisup 53-inik ukiullip, Frede W.
Jensen-ip 1968-imi Thule Air Base-mi sulinerani nuan-
niitsumik pisoqarpoq - Ullumikkut peqqiilliorluni inuu-
voq
NUUK(KK) - Nuummi ruu-
jorilerisoq 53-inik ukiulik,
Frede W. Jensen peqqiillior-
tuuvoq.
Aavata naqitsinera blod-
procentialu qaffasippallaar-
put, Nuummilu Dronning
Ingrids Hospital-ip nakorsar-
titortunut immikkoortuani
katsorsameqartarluni.
Frede Jensen-ip nakorsat
nakorsaasiussai iluaqutigalu-
git aami naqitsinera apparsi-
maartissinnaavaa, taamaam-
mallu Godthåb Smed & Rør-
imilu sulilluni.
. Frede Jensen-illi nappaan-
ni amerikarmiut timmisartu-
ata qaartartunik assartuutip
1968-imi januarimi Thule
Air Base-p avataani sikumut
nakkarneranik peqquteqartoq
eqqaamajuartuarpaa.
B-52 qaartartunik brint-
bombinik useqarluni sikumut
nakkarami sequmippoq, si-
kulu radiup qinngornerinik
ulorianartunik mingutsinga-
atsiarlugu. Ajutoorneq taan-
na ukiut 28-it qaangiuteree-
raluartut akineqanngitsorpas-
suarnik apeqqutitaqarpoq.
Aap naqitsinerata qaffasip-
pallaartarnera kingornuttaat-
tagaagaluartoq Frede Jensen
ilaquttamini kiserluinnarmi
aammi naqitsineranik blod-
procentiminillu ajornartorsi-
uteqarpoq.
Aatsaat 1968-imi timmi-
sartoq Avanersuarmi nakkar-
nerata kingornagut taamatut
peqqiilliuuteqalerpoq.
Avanersuarmi sulisuusi-
masut qinngornernik ulorian-
artunik eqqugaasimasut pe-
qatigiiffiani ilaasortat 400-
uusut ilarpassuisa aammik
naqitsinerisa qaffasippallaar-
nerat maalaarutigisarpaat.
Avanersuarmukarpoq
Frede W. Jensen 1964-imi
Århus-imi qillertorterisutut
ruujorilerisutullu naammas-
sivoq.
Sakkutuujoreernermi ki-
ngorna aviisimi allagarsius-
saq takuaa. Qallunaat suliffe-
qarfiutaat Danish Construc-
tion Cooperation, GCC-mik
naalisarneqartartoq Thule
Air Base-mi amerikarmiut
sakkutuuinik sullissinissa-
mut isumaqatigiissutinik
naammassinninniartussanik
sulisussarsiorpoq. 1965-imi
sanasoq ataaseq avanersu-
armi 45.000 kroninik akile-
raaruteqaataasussaanngitsu-
nik akissarsiaqartinneqar-
poq. Taamani ukiumut ani-
ngasarsiat amerlasoorsuit.
Frede W. Jensen qinnute-
qarpoq, sanasullu allat 57-it
ilagalugit 12. maj 1965-imi
SAS-ip DC-7-erianut ilaallu-
tik, nalunaaquttap akunner-
suini qulingiluani timmereer-
lutik Thule Air Base-mut
nunnillutik.
Aasaq manna Frede W.
Jensen ullut tamarluinnaasa
1965-imiit 1971-imut ukiuni
arfinilinni Thule Air Base-mi
sulisimanerminik eqqaasin-
neqartuartarpoq. Qallunaat
radiup qinngomerinut ulori-
anartunut politikkerisima-
saanni isertuussaasimasut
qulaajarneqartuarput, Ava-
nersuarmilu sulisuusimasut
qasusuillutik taarsiiffigine-
qamiamerat julimi tusagassi-
utitigut sammineqartuarluni.
Ullut tamarluinnaasa Ava-
nersuaq radiukkut TV-kkul-
luunniit taaneqaraangat sa-
paammi 21. januar 1968-imi
nalunaaqutaq 16.29, Thule
Air Base-mi pisimasoq ersa-
rivissumik eqqaasarpaa.
Sapaammi ualikkut
Frede W. Jensen sapaammi
tassani ualikkut sakkutooqar-
fissuup, amerikarmiut sak-
kutuuisa 5.000-it missaanni
sulisartullu qallunaat 1.200-it
missaanni najugaqarfigisaan-
ni inissiisarfiit ilaanni sinif-
fimmini nalavoq.
Sanasut qallunaat sapaatit
akunnerannut nalunaaquttap
akunnerini 63-ini sulisar-
put:Sapaatit akunnerisa ullu-
ini siullerni tallimani ullor-
mut nalunaaquttap akunneri-
ni aqqanilinni arfininngor-
nikkullu nalunaaquttap akun-
nerini arfineq marlunni.
Sapaat sulinngiffeqarfigisar-
paat, kisiannili januarip ullu-
ini Avanersuarmi kaperlatt-
orsuulluni issittorsuusarmat
sulinngiffimmi suliassaaleqi-
nartaqaaq. Aammami janua-
rip 21-iani nalunaaquttap a-
kunneranut 200 kilometerit
angullugit sakkortutigilersar-
tumik anorlersorsuummat
suliassaqanngillat.
- Tassanngaarnarli qan-
ngorpallassuarmik tusarpu-
gut, sakkortungaarmallu iga-
laat avilualaarpalupput, Fre-
de W. Jensen AG-mut oqa-
luttuarpoq. Qanngorpallan-
nera silaannaallu naqitsinera
qanippalungaarmata isuma-
qaqqaaraluarpugut biilinik
barakkimut aportoqartoq.
Najugaqarfitsinni radiuk-
kut oqaatigineqarpoq ame-
rikarmiut timmisartuat qaar-
tartunik usisoq nakkarluni
sequmivissimasoq.
- Barakkimiit aniavugut,
silalu taaqimmat sikumi 10
kilometerinik ungasissusi-
limmi ikumanersuaq ersare-
qaaq.
Nakkarpoq
Nalunaaquttap akunneri tal li-
mat sioqqullugit amerikarmi-
ut timmisartuat »Hobo 28«
qaartartunik usilluni New
York-imi sakkutuut mittarfi-
annit, Plattsburg-imit aallar-
simavoq, nalunaaquttap
akunnerini 24-ini timmisus-
satut naatsorsuutigineqarlu-
ni.
Timmisartoq taanna silli-
maniarnissamut sungiusar-
nerneq, »Chrome Dome«-
mik taaguuteqartoq 10. au-
gust 1961 -imili aallartimmat
peqataasalersimavoq. Taa-
matut sungiusamermi angu-
niarneqarpoq amerikarmiut
timmisartuisa russinit saas-
sunneqarnerminni timmiin-
narlutik akiseriataarsinnaa-
nissaat.
Amerikarmiut timmisartui
silaannarmiitillutik orsersor-
neqartarput, ukiorlu naallugu
qaartartunik useqarlutik tim-
misarlutik. Aalajangersima-
sunik pingasunik aqquteqar-
tinneqarput:Alaska qulaallu-
gu ingerlaartarput, allat A-
kullersuaq qulaallugu inger-
laartarput, sinnerisalu Ka-
laallit Nunaat qulaattarlugu.
»Hobo 28« arfineq mar-
lunnik inuttaqarluni useqa-
ngaatsiarluni Thule Air Base
90 sømilinik ungasitsigalugu
ikuallalerpoq. Timmisartor-
tartut naalagaata John M.
Haug-ip inuttaasalu ikuallat-
toq qatseraluarpaat, iluatsit-
sinngeriaramillu timmisartup
inuttai arfinillit timmisartu-
miit pissipput. Taakkulu ta-
marmik ajoratik sikumut i-
maluunniit Thule Air Base-
mut ungasinnatik nunnis-
suupput, inuttaasali arfineq
aappaat, reservepilot-iusoq
ajunaarpoq. Ajunaarnermi
kisimi toqusortaavoq.
Timmisartorsuaq inuttaqa-
ran'i brintbombinillu sisama-
nik useqarluni Thule Air Ba-
se-p Appallu akornanni siku-
mut nakkarpoq sequmivillu-
nilu.
Saliineq
Ajunaarnerup kinguninngua
amerikarmiut ajunaarnernik
qinngornernik ulorianartunik
akoqarfiusunik suliaqartartui
»Broken Arrow«-imik taa-
guutillit saliisussanngorput.
Saliisartut generalmajor R.
O. Hunziker-imit aqunneqar-
lutik sakkutooqarfimmiit al-
lalertorput. Taamaalineranilu
annattut arfinillit ujaarine-
qarput ajunngitsullu nassaa-
rineqarlutik.
- Sapaammi unnukkut a-
taasinngornermilu januarip
22-iani amerikarmiut timmi-
sartui 35-it sakkutooqarfim-
mut tikipput, Frede W. Jen-
sen eqqaamasalikkersaarpoq.
- Amerikarmiut ulapinneru-
jussuisigut paasivarput aju-
naarneq ulorianangaatsiar-
toq.
Thule Air Base-mi qallu-
naanit sanasunit 1.200-uusu-
nit 130-it nakkarfiusumi
saleeqataapput. Frede W.
Jensen ajunaarfiusumi salee-
qataanngikkaluarluni qanil-
lingaatsiarsimavoq.
- Ataasinngomermi janu-
arip 22-iani ruujorilerisut qil-
lertorterisullu peqquneqarput
sanasut peqatigalugit sak-
kutooqarfiup inissiisarfiisa
ilaannik allanngortiteripal-
laqqullugit, Frede W. Jensen
oqaluttuarpoq.
Oqarfigineqarpugut
barakki taanna allanngorti-
temeqareeruni »Decontami-
nation«-imut atorneqassa-
soq.
(Tuluit oqaasiat taanna ga-
simik toqunartulimmik ima-
luunniit qinngornernik ulori-
anartunik saliinermik isuma-
qarpoq).
Too much
(annertuallaaqaaq)l
Inerpassuit talui piiarlugit
anginerusunik iniliortinne-
qarput. Init naammasseriar-
mata inunnik timmisartup
nakkarfigisimasaani timmi-
sartup aseqqukuinik aamma-
lu apummik sikumillu qin-
ngornernit mingutsinneqarsi-
masunik saleeqataasimasu-
nik tigooqqaaffittut atorne-
qalerput.
- Naammassiniarluta ulloq
unnuarlu sulivugut, Frede W.
Jensen oqaluttuarpoq, - sulili
suliarput naammassinngik-
kipput saleeqataasut siulliit
sakkutooqarfimmut tikipput.
- Illersuuteqanngivilluta
pujoralassuup ipersuullu a-
taani sulileruttortugut salee-
qataasut kamippatik ata-
sorsuatillu aappalunguser-
sorsuit qinngornernik uloria-
nartunik akulimmik aputita-
rasaartut atorlugit isaapput.
Tikittut siulliit tassaapput
amerikarmiut sakkutuui arfi-
nillit, sulisartut qallunaat
aammalu qimussiussisut ava-
nersuarmiut arfinillit-arfineq
marluk, taakkulu inunnik
annattunik ujaasillutik aju-
naarfimmi angalaarsimap-
put.
- Tikittut qinngornernik u-
lorianartunik uuttuummik
misissorneqarput. Uuttome-
qartorlu annertungaarmat su-
lisut peqquneqarput barakki-
mi kiassagaasumi aqqutigisi-
masaat, taamatullu aputip
aaffigisimasaa tamarmi asan-
neqassasoq.
- Angutit saleeqataasut i-
laat apussuarmik ulikkaarlu-
ni barakkimut isermat angu-
tip uuttuutillip sakkutuullu
naalagaarata pigaartuusup o-
qaloqatigiillatsiarnerat eq-
qaamavara:
- How much (qanoq anner-
tutigaa), sakkutuut naalagaa-
raat aperivoq.
- Too much (annertuallaa-
qaaq), uuttuutilik akivoq.
Barakkillu naqqa asatseq-
qippaat.
Sorlui misissorneqarput
Frede W. Jensen sanasullu
qallunaat allat barakkimi al-
lanngortitereqataasut ilan-
ngullutik uuttuiffigineqarput,
taamatullu silaannarmik qin-
ngomernit ulorianartunit mi-
ngutsinneqarsimasumik na-
juussisimanersut takuniarlu-
gu sorluinit misissugassamik
peersiffigineqarlutik.
- Misissuinerit inemerinik
tusagaqanngilagut.
- Sanasut qallunaat barak-
kimik »decontamination«-i-
mut atugassanngorlugu al-
lanngortiterisussaapput, kisi-
annili naammassereerutta
aatsaat amerikarmiut »De-
contamination«-imut isaati-
nissartik pinaveersaarsima-
sariaqaraluarpaat, Frede W.
Jensen oqaluttuarpoq.
Timmisartup nakkarfiani
apummik sikumillu mingut-
sinneqarsimasumik katersui-
nermut qallunaat 130-it ame-
rikarmiorpassuillu peqataap-
put. Qinngomemit ulorianar-
tunit mingutsinneqarsimasut
ikummatissaasivissuamut im-
miunneqarput, 1968-illu aasa-
ani aatsaat sakkutooqarfim-
miit aallarunneqarlutik. I-
kummatissaasivissuit USA-li-
aanneqarput, atomimillu eq-
qaavissuarmut inissinneqarlu-
tik. Ikummatissaasivissuaq
aputip sikullu mingutsinne-
qarsimasup aannerinik imalik
kingulleq 13. september
1968-imi aallarunneqarpoq.
Nuummut
Danish Construction Coope-
ration 1971-imi Thule Air
Base-mi sulisitsiunnaarpoq.
Taamani amerikarmiunut
sullissinissamut isumaqati-
giissut qallunaat suliffeqarfi-
utaanit allamit, tassa Danish
Arctic Contractors-imit na-
nginneqarpoq.
Frede W. Jensen Thule Air
Base-miiginnarluni suliffe-
qarfimmi nutaami ingerlaq-
qinnissaminut neqeroorfigi-
neqaraluarami itigartitsivoq.
Tamatumalu kingornagut
Nuummut nuukkami suli tas-
sani sulilluni.
Ukiut ingerlanerini aammi
naqitsinera ajornartorsiutigi-
salerpaa. Tamatumunngalu
peqatigitillugu Avanersuar-
mi saleeqataasimasut peqati-
giiffiat aallartinneqarpoq, pe-
qatigiiffiullu taassuma siulit-
taasua Marius Schmidt siut-
tuulluni qallunaat 1.200-t
1968-imi januarimiit septem-
berimut Avanersuarmi sulisi-
masut toqorarnerujussuat
saqqummiunneqartalerluni.
Frede W. Jensen inuillu al-
lat sisamat 1968-imi januarip
ulluisa ilaanni sapaammi, ali-
anartumik pisoqarnerani
Thule Air Base-miissimasut
misissorneqarnissaminnut
kajumissaameqarput. Sulisi-
masunik misissuisussaq
Nuummut tikisinneqarpoq.
Frede W. Jensen aaver-
seqattaangaatsiarpoq, isimi-
nik misissortilluni seeqqu-
migullu misissorneqarluni.
Misissuineq minutsinik 15-
iinnamik sivisussuseqarpoq.
Tamatuma kingornagut atu-
akkamik issusuumik, Ava-
nersuarmi sulisimasut nap-
Aput sikulu ikummatis-
saasivissuamut kater-
sorneqarpoq. 1968-
imilu aasakkut ukiak-
kullu USA-liaanneqar-
nissami tungaanut
uninngatinneqarluni.
Sne og is fra nedstyrt-
ningsstedet blev ind-
samlet og lagt i store
brændstoftanke. Her lå
det den radioaktive
forurening indtil som-
meren og efteråret
1968 og ventede på
skibsforbindelse til en
atomlodseplads i USA.
(Ass./Foto: Frede W.
Jensen).
paatigilersinnaasaannik ima-
qartumik tunineqarpoq. Atu-
akkallu ilaani aap naqitsine-
rata blodprocentillu qaffas-
sinnaanera ilanngullugu eq-
qaaneqarpoq.
Misissuinerup inemerinik
Frede W. Jensen ilisimatin-
neqanngisaannarpoq.
Cancerregisteret 1993-imi
nalunaarusiamini allappoq
Avanersuarmi saleeqataasi-
masut qinngomemit uloria-
nartunit ajoqusemeqarsima-
nerinik, taamaalillutillu
kræfteqalersimanerinik ma-
lussartoqarsimanngitsoq.
Nalunaarusiamili erseqqis-
saatigineqarpoq Avanersu-
armi saleeqataasimasut alla-
nut naleqqiullutik kræfteqa-
lernerusartut. Pingaartumillu
anersaartorfimmikkut, pua-
mikkut pumillu ameraasaa-
tigut kræfteqalersartut. Ta-
matumunngalu pujortarpal-
laarnerat, imerpallaarnerat
asbestimillu suliaqarsimane-
rat peqqutaasimasinnaasoq
Cancerregisteret-imiit oqaa-
tigineqarpoq.
T aarsiiff igineqarnissaq
AG: - Avanersuarmi sale-
eqataasimasut peqatigiiffi-
annut ilaasortaavit?
Frede W. Jensen: - Naamik
ilaasortaanngilanga. Sooru-
nami peqatigiiffiup suliai
malinnaaffigaakka, kisiannili
Nuummi najugaqarluni pe-
qatigiiffiup suliai Danmarki-
mi ingerlanneqartillugit sule-
qataanissaq ajornakusoor-
poq.
AG: - Peqatigiiffimmut i-
laasortanngussamaarpit?
Frede W. Jensen:- Naamik
taamaaliorniarlunga eqqar-
sanngilanga. Isumaqarpu-
ngali peqatigiiffiup siulittaa-
sua Marius Schmidt sulillu-
arsimaqisoq. Allaaserisallu
ilaanni atuarpara inuppassuit
peqatigiiffimmut ilaasortan-
ngortiteriataarneri Marius
Schmidt-ip uggorigaa. Ator-
fissaqartinnerpaagamigimmi
tapersersuinngisinnarlutik
massakkut aningaasanik
taarsigassarsinissamut peri-
arfissaqalernertik paasisima-
vaat. Taamatut eqqarsaate-
qarmat paasilluarsinnaavara.
AG:- Illimmi taarsiiffigi-
neqarsinnaallutit isumaqar-
pit?
Frede W. Jensen:- Taman-
na anguniarsarinngilara.
Taarsiiffigineqassagaluaru-
malu tigujumassanngilakka.
llaanneeriarlungami aama
naqitsinerata qaffasippallaar-
nera Avanersuarmi sulininni
ajoqutigilersimanerlugu na-
lomissutigisarpara. Peqqis-
suunissarami aningaasanik
taarsiiffigineqamissamiit pi-
umaneruara.