Atuagagdliutit

Ukioqatigiit
Ataaseq assigiiaat ilaat

Atuagagdliutit - 13.07.1995, Qupperneq 7

Atuagagdliutit - 13.07.1995, Qupperneq 7
Nr. 54 • 1995 7 ajpap'c/é/'a £/£ GRØNLANDSPOSTEN Biilit barakkimut aporasoreqqaaraluarpavut Nuummi ruujorilerisup 53-inik ukiullip, Frede W. Jensen-ip 1968-imi Thule Air Base-mi sulinerani nuan- niitsumik pisoqarpoq - Ullumikkut peqqiilliorluni inuu- voq NUUK(KK) - Nuummi ruu- jorilerisoq 53-inik ukiulik, Frede W. Jensen peqqiillior- tuuvoq. Aavata naqitsinera blod- procentialu qaffasippallaar- put, Nuummilu Dronning Ingrids Hospital-ip nakorsar- titortunut immikkoortuani katsorsameqartarluni. Frede Jensen-ip nakorsat nakorsaasiussai iluaqutigalu- git aami naqitsinera apparsi- maartissinnaavaa, taamaam- mallu Godthåb Smed & Rør- imilu sulilluni. . Frede Jensen-illi nappaan- ni amerikarmiut timmisartu- ata qaartartunik assartuutip 1968-imi januarimi Thule Air Base-p avataani sikumut nakkarneranik peqquteqartoq eqqaamajuartuarpaa. B-52 qaartartunik brint- bombinik useqarluni sikumut nakkarami sequmippoq, si- kulu radiup qinngornerinik ulorianartunik mingutsinga- atsiarlugu. Ajutoorneq taan- na ukiut 28-it qaangiuteree- raluartut akineqanngitsorpas- suarnik apeqqutitaqarpoq. Aap naqitsinerata qaffasip- pallaartarnera kingornuttaat- tagaagaluartoq Frede Jensen ilaquttamini kiserluinnarmi aammi naqitsineranik blod- procentiminillu ajornartorsi- uteqarpoq. Aatsaat 1968-imi timmi- sartoq Avanersuarmi nakkar- nerata kingornagut taamatut peqqiilliuuteqalerpoq. Avanersuarmi sulisuusi- masut qinngornernik ulorian- artunik eqqugaasimasut pe- qatigiiffiani ilaasortat 400- uusut ilarpassuisa aammik naqitsinerisa qaffasippallaar- nerat maalaarutigisarpaat. Avanersuarmukarpoq Frede W. Jensen 1964-imi Århus-imi qillertorterisutut ruujorilerisutullu naammas- sivoq. Sakkutuujoreernermi ki- ngorna aviisimi allagarsius- saq takuaa. Qallunaat suliffe- qarfiutaat Danish Construc- tion Cooperation, GCC-mik naalisarneqartartoq Thule Air Base-mi amerikarmiut sakkutuuinik sullissinissa- mut isumaqatigiissutinik naammassinninniartussanik sulisussarsiorpoq. 1965-imi sanasoq ataaseq avanersu- armi 45.000 kroninik akile- raaruteqaataasussaanngitsu- nik akissarsiaqartinneqar- poq. Taamani ukiumut ani- ngasarsiat amerlasoorsuit. Frede W. Jensen qinnute- qarpoq, sanasullu allat 57-it ilagalugit 12. maj 1965-imi SAS-ip DC-7-erianut ilaallu- tik, nalunaaquttap akunner- suini qulingiluani timmereer- lutik Thule Air Base-mut nunnillutik. Aasaq manna Frede W. Jensen ullut tamarluinnaasa 1965-imiit 1971-imut ukiuni arfinilinni Thule Air Base-mi sulisimanerminik eqqaasin- neqartuartarpoq. Qallunaat radiup qinngomerinut ulori- anartunut politikkerisima- saanni isertuussaasimasut qulaajarneqartuarput, Ava- nersuarmilu sulisuusimasut qasusuillutik taarsiiffigine- qamiamerat julimi tusagassi- utitigut sammineqartuarluni. Ullut tamarluinnaasa Ava- nersuaq radiukkut TV-kkul- luunniit taaneqaraangat sa- paammi 21. januar 1968-imi nalunaaqutaq 16.29, Thule Air Base-mi pisimasoq ersa- rivissumik eqqaasarpaa. Sapaammi ualikkut Frede W. Jensen sapaammi tassani ualikkut sakkutooqar- fissuup, amerikarmiut sak- kutuuisa 5.000-it missaanni sulisartullu qallunaat 1.200-it missaanni najugaqarfigisaan- ni inissiisarfiit ilaanni sinif- fimmini nalavoq. Sanasut qallunaat sapaatit akunnerannut nalunaaquttap akunnerini 63-ini sulisar- put:Sapaatit akunnerisa ullu- ini siullerni tallimani ullor- mut nalunaaquttap akunneri- ni aqqanilinni arfininngor- nikkullu nalunaaquttap akun- nerini arfineq marlunni. Sapaat sulinngiffeqarfigisar- paat, kisiannili januarip ullu- ini Avanersuarmi kaperlatt- orsuulluni issittorsuusarmat sulinngiffimmi suliassaaleqi- nartaqaaq. Aammami janua- rip 21-iani nalunaaquttap a- kunneranut 200 kilometerit angullugit sakkortutigilersar- tumik anorlersorsuummat suliassaqanngillat. - Tassanngaarnarli qan- ngorpallassuarmik tusarpu- gut, sakkortungaarmallu iga- laat avilualaarpalupput, Fre- de W. Jensen AG-mut oqa- luttuarpoq. Qanngorpallan- nera silaannaallu naqitsinera qanippalungaarmata isuma- qaqqaaraluarpugut biilinik barakkimut aportoqartoq. Najugaqarfitsinni radiuk- kut oqaatigineqarpoq ame- rikarmiut timmisartuat qaar- tartunik usisoq nakkarluni sequmivissimasoq. - Barakkimiit aniavugut, silalu taaqimmat sikumi 10 kilometerinik ungasissusi- limmi ikumanersuaq ersare- qaaq. Nakkarpoq Nalunaaquttap akunneri tal li- mat sioqqullugit amerikarmi- ut timmisartuat »Hobo 28« qaartartunik usilluni New York-imi sakkutuut mittarfi- annit, Plattsburg-imit aallar- simavoq, nalunaaquttap akunnerini 24-ini timmisus- satut naatsorsuutigineqarlu- ni. Timmisartoq taanna silli- maniarnissamut sungiusar- nerneq, »Chrome Dome«- mik taaguuteqartoq 10. au- gust 1961 -imili aallartimmat peqataasalersimavoq. Taa- matut sungiusamermi angu- niarneqarpoq amerikarmiut timmisartuisa russinit saas- sunneqarnerminni timmiin- narlutik akiseriataarsinnaa- nissaat. Amerikarmiut timmisartui silaannarmiitillutik orsersor- neqartarput, ukiorlu naallugu qaartartunik useqarlutik tim- misarlutik. Aalajangersima- sunik pingasunik aqquteqar- tinneqarput:Alaska qulaallu- gu ingerlaartarput, allat A- kullersuaq qulaallugu inger- laartarput, sinnerisalu Ka- laallit Nunaat qulaattarlugu. »Hobo 28« arfineq mar- lunnik inuttaqarluni useqa- ngaatsiarluni Thule Air Base 90 sømilinik ungasitsigalugu ikuallalerpoq. Timmisartor- tartut naalagaata John M. Haug-ip inuttaasalu ikuallat- toq qatseraluarpaat, iluatsit- sinngeriaramillu timmisartup inuttai arfinillit timmisartu- miit pissipput. Taakkulu ta- marmik ajoratik sikumut i- maluunniit Thule Air Base- mut ungasinnatik nunnis- suupput, inuttaasali arfineq aappaat, reservepilot-iusoq ajunaarpoq. Ajunaarnermi kisimi toqusortaavoq. Timmisartorsuaq inuttaqa- ran'i brintbombinillu sisama- nik useqarluni Thule Air Ba- se-p Appallu akornanni siku- mut nakkarpoq sequmivillu- nilu. Saliineq Ajunaarnerup kinguninngua amerikarmiut ajunaarnernik qinngornernik ulorianartunik akoqarfiusunik suliaqartartui »Broken Arrow«-imik taa- guutillit saliisussanngorput. Saliisartut generalmajor R. O. Hunziker-imit aqunneqar- lutik sakkutooqarfimmiit al- lalertorput. Taamaalineranilu annattut arfinillit ujaarine- qarput ajunngitsullu nassaa- rineqarlutik. - Sapaammi unnukkut a- taasinngornermilu januarip 22-iani amerikarmiut timmi- sartui 35-it sakkutooqarfim- mut tikipput, Frede W. Jen- sen eqqaamasalikkersaarpoq. - Amerikarmiut ulapinneru- jussuisigut paasivarput aju- naarneq ulorianangaatsiar- toq. Thule Air Base-mi qallu- naanit sanasunit 1.200-uusu- nit 130-it nakkarfiusumi saleeqataapput. Frede W. Jensen ajunaarfiusumi salee- qataanngikkaluarluni qanil- lingaatsiarsimavoq. - Ataasinngomermi janu- arip 22-iani ruujorilerisut qil- lertorterisullu peqquneqarput sanasut peqatigalugit sak- kutooqarfiup inissiisarfiisa ilaannik allanngortiteripal- laqqullugit, Frede W. Jensen oqaluttuarpoq. Oqarfigineqarpugut barakki taanna allanngorti- temeqareeruni »Decontami- nation«-imut atorneqassa- soq. (Tuluit oqaasiat taanna ga- simik toqunartulimmik ima- luunniit qinngornernik ulori- anartunik saliinermik isuma- qarpoq). Too much (annertuallaaqaaq)l Inerpassuit talui piiarlugit anginerusunik iniliortinne- qarput. Init naammasseriar- mata inunnik timmisartup nakkarfigisimasaani timmi- sartup aseqqukuinik aamma- lu apummik sikumillu qin- ngornernit mingutsinneqarsi- masunik saleeqataasimasu- nik tigooqqaaffittut atorne- qalerput. - Naammassiniarluta ulloq unnuarlu sulivugut, Frede W. Jensen oqaluttuarpoq, - sulili suliarput naammassinngik- kipput saleeqataasut siulliit sakkutooqarfimmut tikipput. - Illersuuteqanngivilluta pujoralassuup ipersuullu a- taani sulileruttortugut salee- qataasut kamippatik ata- sorsuatillu aappalunguser- sorsuit qinngornernik uloria- nartunik akulimmik aputita- rasaartut atorlugit isaapput. Tikittut siulliit tassaapput amerikarmiut sakkutuui arfi- nillit, sulisartut qallunaat aammalu qimussiussisut ava- nersuarmiut arfinillit-arfineq marluk, taakkulu inunnik annattunik ujaasillutik aju- naarfimmi angalaarsimap- put. - Tikittut qinngornernik u- lorianartunik uuttuummik misissorneqarput. Uuttome- qartorlu annertungaarmat su- lisut peqquneqarput barakki- mi kiassagaasumi aqqutigisi- masaat, taamatullu aputip aaffigisimasaa tamarmi asan- neqassasoq. - Angutit saleeqataasut i- laat apussuarmik ulikkaarlu- ni barakkimut isermat angu- tip uuttuutillip sakkutuullu naalagaarata pigaartuusup o- qaloqatigiillatsiarnerat eq- qaamavara: - How much (qanoq anner- tutigaa), sakkutuut naalagaa- raat aperivoq. - Too much (annertuallaa- qaaq), uuttuutilik akivoq. Barakkillu naqqa asatseq- qippaat. Sorlui misissorneqarput Frede W. Jensen sanasullu qallunaat allat barakkimi al- lanngortitereqataasut ilan- ngullutik uuttuiffigineqarput, taamatullu silaannarmik qin- ngomernit ulorianartunit mi- ngutsinneqarsimasumik na- juussisimanersut takuniarlu- gu sorluinit misissugassamik peersiffigineqarlutik. - Misissuinerit inemerinik tusagaqanngilagut. - Sanasut qallunaat barak- kimik »decontamination«-i- mut atugassanngorlugu al- lanngortiterisussaapput, kisi- annili naammassereerutta aatsaat amerikarmiut »De- contamination«-imut isaati- nissartik pinaveersaarsima- sariaqaraluarpaat, Frede W. Jensen oqaluttuarpoq. Timmisartup nakkarfiani apummik sikumillu mingut- sinneqarsimasumik katersui- nermut qallunaat 130-it ame- rikarmiorpassuillu peqataap- put. Qinngomemit ulorianar- tunit mingutsinneqarsimasut ikummatissaasivissuamut im- miunneqarput, 1968-illu aasa- ani aatsaat sakkutooqarfim- miit aallarunneqarlutik. I- kummatissaasivissuit USA-li- aanneqarput, atomimillu eq- qaavissuarmut inissinneqarlu- tik. Ikummatissaasivissuaq aputip sikullu mingutsinne- qarsimasup aannerinik imalik kingulleq 13. september 1968-imi aallarunneqarpoq. Nuummut Danish Construction Coope- ration 1971-imi Thule Air Base-mi sulisitsiunnaarpoq. Taamani amerikarmiunut sullissinissamut isumaqati- giissut qallunaat suliffeqarfi- utaanit allamit, tassa Danish Arctic Contractors-imit na- nginneqarpoq. Frede W. Jensen Thule Air Base-miiginnarluni suliffe- qarfimmi nutaami ingerlaq- qinnissaminut neqeroorfigi- neqaraluarami itigartitsivoq. Tamatumalu kingornagut Nuummut nuukkami suli tas- sani sulilluni. Ukiut ingerlanerini aammi naqitsinera ajornartorsiutigi- salerpaa. Tamatumunngalu peqatigitillugu Avanersuar- mi saleeqataasimasut peqati- giiffiat aallartinneqarpoq, pe- qatigiiffiullu taassuma siulit- taasua Marius Schmidt siut- tuulluni qallunaat 1.200-t 1968-imi januarimiit septem- berimut Avanersuarmi sulisi- masut toqorarnerujussuat saqqummiunneqartalerluni. Frede W. Jensen inuillu al- lat sisamat 1968-imi januarip ulluisa ilaanni sapaammi, ali- anartumik pisoqarnerani Thule Air Base-miissimasut misissorneqarnissaminnut kajumissaameqarput. Sulisi- masunik misissuisussaq Nuummut tikisinneqarpoq. Frede W. Jensen aaver- seqattaangaatsiarpoq, isimi- nik misissortilluni seeqqu- migullu misissorneqarluni. Misissuineq minutsinik 15- iinnamik sivisussuseqarpoq. Tamatuma kingornagut atu- akkamik issusuumik, Ava- nersuarmi sulisimasut nap- Aput sikulu ikummatis- saasivissuamut kater- sorneqarpoq. 1968- imilu aasakkut ukiak- kullu USA-liaanneqar- nissami tungaanut uninngatinneqarluni. Sne og is fra nedstyrt- ningsstedet blev ind- samlet og lagt i store brændstoftanke. Her lå det den radioaktive forurening indtil som- meren og efteråret 1968 og ventede på skibsforbindelse til en atomlodseplads i USA. (Ass./Foto: Frede W. Jensen). paatigilersinnaasaannik ima- qartumik tunineqarpoq. Atu- akkallu ilaani aap naqitsine- rata blodprocentillu qaffas- sinnaanera ilanngullugu eq- qaaneqarpoq. Misissuinerup inemerinik Frede W. Jensen ilisimatin- neqanngisaannarpoq. Cancerregisteret 1993-imi nalunaarusiamini allappoq Avanersuarmi saleeqataasi- masut qinngomemit uloria- nartunit ajoqusemeqarsima- nerinik, taamaalillutillu kræfteqalersimanerinik ma- lussartoqarsimanngitsoq. Nalunaarusiamili erseqqis- saatigineqarpoq Avanersu- armi saleeqataasimasut alla- nut naleqqiullutik kræfteqa- lernerusartut. Pingaartumillu anersaartorfimmikkut, pua- mikkut pumillu ameraasaa- tigut kræfteqalersartut. Ta- matumunngalu pujortarpal- laarnerat, imerpallaarnerat asbestimillu suliaqarsimane- rat peqqutaasimasinnaasoq Cancerregisteret-imiit oqaa- tigineqarpoq. T aarsiiff igineqarnissaq AG: - Avanersuarmi sale- eqataasimasut peqatigiiffi- annut ilaasortaavit? Frede W. Jensen: - Naamik ilaasortaanngilanga. Sooru- nami peqatigiiffiup suliai malinnaaffigaakka, kisiannili Nuummi najugaqarluni pe- qatigiiffiup suliai Danmarki- mi ingerlanneqartillugit sule- qataanissaq ajornakusoor- poq. AG: - Peqatigiiffimmut i- laasortanngussamaarpit? Frede W. Jensen:- Naamik taamaaliorniarlunga eqqar- sanngilanga. Isumaqarpu- ngali peqatigiiffiup siulittaa- sua Marius Schmidt sulillu- arsimaqisoq. Allaaserisallu ilaanni atuarpara inuppassuit peqatigiiffimmut ilaasortan- ngortiteriataarneri Marius Schmidt-ip uggorigaa. Ator- fissaqartinnerpaagamigimmi tapersersuinngisinnarlutik massakkut aningaasanik taarsigassarsinissamut peri- arfissaqalernertik paasisima- vaat. Taamatut eqqarsaate- qarmat paasilluarsinnaavara. AG:- Illimmi taarsiiffigi- neqarsinnaallutit isumaqar- pit? Frede W. Jensen:- Taman- na anguniarsarinngilara. Taarsiiffigineqassagaluaru- malu tigujumassanngilakka. llaanneeriarlungami aama naqitsinerata qaffasippallaar- nera Avanersuarmi sulininni ajoqutigilersimanerlugu na- lomissutigisarpara. Peqqis- suunissarami aningaasanik taarsiiffigineqamissamiit pi- umaneruara.

x

Atuagagdliutit

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Atuagagdliutit
https://timarit.is/publication/314

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.