Tíminn - 08.11.1977, Blaðsíða 8

8
Þriöjudagur 8. nóvember 1977
Athugasemdir vegna tilrauna
útgáfu í samfélagsfræði
I dagblaöinu Timanum 6.
október 1977 fjallar Oddný
Guðmundsdóttir kennari um
fjölritað hefti er nefnt var
„Kjör fólks á fyrri öldum” út-
gefið af starfshópi i sam-
félagsfræði, menntamála-
ráðuneytinu, skólarannsókna-
deild. Um innihald greinar-
innar verða ekki geröar at-
hugasemdir en eingöngu við
þær forsendur sem Oddný
Guðmundsdóttir gengur út frá
I greininni.
1. Tilraunanámsefni I sam-
félagsfræði er ekki dreift til
annarra kennara en þeirra
sem sérstaklega eru fengnir
til þess að kenna viðkom-
andi námsefni.
2. öllum nemendaheftum sem
gefin eru út á vegum starfs-
hóps í samfélagsfræði f ylgja
kennsluleiðbeiningar sem
ætlað er hvorttveggja i
senn: að veita kennurum
frekari upplýsingar um
námsefnið og einnig að leið-
beina þeim viö kennslu. Til
frekari skýringa skal vitnað
i inngang kennsluleiðbein-
inga með ,,Kjör fólks á fyrri
öldum”: „Tilraunakennsl-
an verður aö visa veginn
Oddný les þetta fjölrit með
nokkuð sérstæöu hugarfari. Hún
gefur sér það að hér sé um les-
bók að ræða en ekki kennslubók
Hún vikur hvergi aö þætti
kennarans i grein sinni. Hún
viröist gera ráö fyrir aö nem-
endur lesi fjölritið frá upphafi til
enda og þar meö hafi sam-
félagsfræði verið lærð, en þvi
fer víðs f jarri eins og námsstjóri
bendir á hér aö framan. Þá les
hún þær greinar i Jaröabók
Árna Magnússonar og Páls
Vidalins sem henta henni i
gagnrýni, en sleppir öðrum.
Gervisagnfræði
Oddný talar i grein sinni um
„gervisagnfræði”. Virðist hún
þá eiga viö þa þætti i námsefn-
inu þar sem brugöiö er upp
myndum af lifi fólks. Drættir I
þessum myndum styöjast að
verulegu leyti viö atriöi, sem
eru i Jarðabókinni um viðkom-
andi jaröir. Það sama má segja
um orðaskipti milli fólks aö
nokkru leyti. Oddný telur það
sennilega „gervisagnfræðij' að
ekki er getiö i heimildum að
fólkiö hafi unnið þessi verk á
ákveðnum stað á ákveðnum
tima eða sagt viðkomandi
setningar við þennan ákveöna
mann. Samt er þetta ekki með
öllu vist, þvi að hún skilgreinir
ekki orðið. Það hefur lengi veriö
sjónarmið sagnfræðinga að
söguritun verði i sumum tilfell-
um ekki byggð á heimildum ein-
göngu um tiltekið atriði.
Heimildir séu sumar það
knappar og magrar aö sögurit-
un byggð á þeim geti ekki oröið
heilleg. Leita verði til annarra
heimilda frá sama menningar-
skeiði og fella þessar heimildir
saman. Er þá þess gætt að fella i
heild það sem saman á í tima og
rúmi. Einmitt þetta hefur veriö
gert i fjölritinu, sem hér er til
umræðu. Stuðzt er við Jarðabók
Arna Magnússonar og Páls
Vídalins eins og föng eru á,
siöan er sótt efni i þjóöhátta-
lýsingar frá 18. og 19. öld
og þetta fellt saman.svo aö úr
veröi ákveönar myndir: fólk
nafngreint, vinnur ákveðin störf
og ræðir um þau og kjör sin.
Gagnrýni á meðferð
heimilda
Oddnýsegiraðhöfundur rugli
saman kúm og kúgildum og
nefnir sem dæmi aö Arnfinnur á
Siglunesi átti 2 kýr en leigöi 3
kúgildi af landsdrottni sam-
kvæmt Jaröabókinni. Kúgildi
var að sjálfsögðu 1 kýr eða 6 ær
loönarog lembdar. Sums staðar
i Jaröabókinni þar sem getið er
um kúgildi, virðist ýmist átt við
kýreöa ær, nema hvort tveggja
sé, samanber það sem segir i
VI. bindi, bls. 293 um Skor
„Leigukúgildi .III — Kvigildi
bæöi fyrir nemendaefni og
að ég ætla einkum fyrir
kennsluleiðbeiningar. Til-
raunakennarar verða þvi að
vera óhræddir viö að gagn-
rýna og bæta”. „Við athug-
un á nemendatextanum vil
ég biðja tilraunakennara að
hafa eftirfarandi i huga:
a) Skirskotar efniö til nem-
enda vekur þaö áhuga
þeirra? Er sumt efni betra ■
hvað það snertir en annað?
b) Er orðfæri textans of
þungt, þ.e. eru orðskýring-
ar of timafrekar og gleypa
of mikið af athygli nem-
enda? Hvernig mætti þá
einfalda oröalag án þess að
innihald breytist að marki?
c) Væri heppilegra að raða
efnisþáttum á annan veg og
þá hvernig?” „Til
viðmiðunar mætti hafa
eftirfarandi i huga:
(þaug tvö sem eru ásauður)
uppýngirleiguliði. Þaöeinatsem
er kýr) landsdrottinn”. Oddný
gefursér aö þessi 3 leigukúgildi
Arnfinns hafi veriö 18 ær en um
það veit hún ekkert. Höfundur
gefursér að þessi 3 leigukúgildi
hafi verið 3 kýr en þaö veit hann
ekki. En af hverju tekur höf-
undur þessa ákvörðun? Hún
þjónar þvi markmiði að gera
myndina einfaldari en annars
yrði, gerir samanburð auöveld-
ari i kennslu milli tveggja kúa
leiguliða og þeirra þriggja kú-
gilda, sem landeigandi á.
Oddný segir að ekki hafi veriö
um sjósókn að ræða frá Mela-
nesi um 1700 af þvi i Jarðabók-
inni standi aö heimræði sé
aldrei nema með stórstraumi
um hásumar. En nokkru ofar á
sömu blaðsiðu I Jarðabókinni
ségir svo um ábúendur á Mela-
nesi: „Kvaðir eru skipsáróöur
af sjerhvörjum ábúanda. Leys-
ist meðXX álnum, ef maður vill
á sinu eigin skipi róa”. Þetta
bendir til báts- eða bátaeignar
svo að ekki veröur um villzt og
verstöövar voru allgóðar viö
Breiðafjörð noröanverðan.
segja má þvimeðstilOddnýjar:
Til litils er að eiga skip ef þvi er
aldrei ýtt úr vör.
Oddný vitnar i fjölrit þar sem
sagt er frá séra Bjarna Hall-
grimssyni og búskap hans á
Odda. „Hann á erfitt meö aö
heyja handa öllum skepnun-
um”. Hún telur að klerkur sé
ekki iengjahraki með tvö þús-
und hesta engi og tvö hundruð
hesta tún. Hvaða heimild hefur
Oddný fyrir þessum miklu tún-
um og engjum Oddastaöar i
byrjun 18. aldar? Ekki er
minnzt á það i Jarðabókinni.
Aftur á móti segir I Jarðabók-
inni að kirkjukúgildi sem staðn-
um fylgja séu 73 og 15 aurar og
standi þau i ábyrgö staðarhald-
ara og hann beri eftir þau allan
ávöxt. Einnig segir svo i Jarða-
bókinni I. bindi bls 260: „Engj-
um spillir Rangá meö grjóti og
aur, svo nú þykja þær hálfu
gagnminni en þegar menn
fyrst til vissu — Beitarland er
litiö og þykir ekki meir i það
setjandi en hálfpartur af þeim
Hvernig á texti aö vera svo
aö nemendur fái nokkuð
heillega mynd af kjörum
almennings á þessum
tima? Hvernig á slikur
texti að vera svo aö nem-
endur geti betur skilið efni
sem siðar kemur i kennslu
eins og um Skúla Magnús-
son, menntun og læsi
félagsmótun barna og ungl-
inga, Magnús Stephensen
og fræölustefnuna
o.sirv.?”
3. Við samningu námsefnis i
samfélagsfræði á vegum
skólarannsóknadeildar eru
eftirfarandi vinnubrögð viö-
höfö: Fyrst er námsefni
tekiö saman I frumdrög af
starfshópi sem I eru bæöi
starfandi kennarar og sér-
fræðingar i þeim greinum
sem á reynir hverju sinni.
Þessi frumdrög eru notuö i
kennslu einkum af þeim
kvikfjenaði sem heyskapur all-
arrar jarðarinnar forsorgar ”
Samkvæmt Oddaskjali frá 1709
á séra Bjarni 16 kýr aö kvigum
meðtölcum, en litiö bú að ööru
leyti. Jörðin verðu,r þvi að bera
a.m.k. 89 kúgildi en i Jarðabók-
inni segirsvo 11. bindi, bls. 260:
„Fóðrastkann á heyjum heima-
staðarins XXX kúa þúngi”. Nú
gæti maður ætlað að talsvert
bærist Oddaklerki frá hjáleigu-
bændum i Oddajörðum, svo aö
hann lendi ekki Iheyhraki en þvi
er ekki að heilsa. Hjáleigur eins
og Kuml, Langekra, Jónshjá-
leiga og Vindás greiöa bæði
landskuld og leigur i smjöri og
friðu af Oddahóli er greitt I friðu
og nokkuð meö fóðri af leigu-
jörðinni Helluvað i smjöri eða
friðu af Svinahaga i smjöri
osfrv. Jafnframt er tekið fram
um tún og engjar hjáleigna og
jarða Oddastaöar að þær spillist
af sandi og Rangá og Þverá
brjóti land . Af þessu leiöir að
erfitt vrður aö afla nægilegra
heyja fyrir veturinn. 1 Odda-
skjölum kemur fram að staöar-
prestar á 17. öld kvarta hvað
eftir annað yfir þvi að kúgildin
séu of mörg en mikill staðar-
peningur óþarfur og áhættu-
samur. Prestar verði að ábyrgj-
ast þennan fénaö fyrir vanhöld-
um, elli og óáran en geti svo
naumast átt nokkurn grip sjálf-
ir.
Stórbýli geta komist I hey-
hrak. Það fer eftir ásetningi,
landnýtingu veðráttu og ýmsu
fleiru. Ekki verður betur séð en
þaö séu örlög Odda á þeim tima
sem um er fjallað f f jölritinu að
lenda i slfkri nauð.
Oddný hneykslast á þvi að
skipta þurfi um torf í vegg-
hleðslu og timbur i skála Odda-
staðar og tilvitnun hennar i
áðurnefnt fjölrit veröur ekki
rétt en þar stendur: „Einnig
verður að endurnýja viö i skála
en til þess skortir timbur”.
Samkvæmt Oddaskjali frá 1725
er litla baðstofan „fúin, brotin
og rétt að falli komin”. Litla
stofan er þá líka mjög hrörleg.
Bæði þessi hús hverfa úr sög-
unni um miðbik 18. aldar.
Oddnýsegir Igrein sinni: „Yfir-
leitt er gertráð fyriribókinniað
sem stóöu aö samningu
þeirra. (Heftiö: „Kjör fólks
á fyrri öldum” var á þessu
stigi)
Eftir þessa fyrstu reynslu er
efnið endurskoöað og sfðan
kennt i 2 vétur af 10-15
kennurum sem til þess eru
fengnir. Höfundar halda
reglulega fundi með þessum
kennurum.
Að þessu loknu fer efniö i
endanlega endurskoðun og
er þá gefið út á vegum
Rfkisútgáfu námsbóka.
I samfélagsfræði er gert ráö
fyrir fjölbreytilegum vinnu-
brögðum nemenda og er þvi
stefnt aö þvi að hafa náms-
efniö sem margvislegast.
Nemendatexta i lokaútgáfu er
ætlaö aðfylgibæði litskyggnur
og þegar það á við, efni á
hljómböndum, Itarefni fyrir
húsaviðir dugi skam mt og séu ot t
endurnýjaðir”. Þetta er ekki
rétt. Hvergi er minnzt á aö oft
þurfi að endurnýja viði. Aftur á
móti eru sett fram dæmi um
slíkt, svo að nemendum verði
ljóst að þetta var eitt þeirra
verka, sem varð að vinna. Hér
ber að sama brunni og áður að i
kennslu er áherzlan ekki á þvi
að skipt hafi veriö um einmitt
þessa hluti á þessari stundu,
heldur er þetta dæmi um viö-
hald sem nemendur geta að
nokkru leyti skilið af grunn-
mynd af Oddastað frá 1697.
Um bæjarlækinn hefur Oddný
eflaust rétt fyrirsér og eðlilegra
er að hugsa sér ullarþvottinn
t.d. i Vöðlum i Þverá eða að
vatn hafi verið flutt heim til
þeirra nota.
Nú er Oddnýju miður
skemmt
Oddný minnist á fólkið á Þor-
lákshöfn, þegar Jón og Þor-
steinn ábúendur þar á jörðinni
ræða um rekatréð i Þorláks-
hafnarfjöru. Telur hún þessa
bændur i’ meira lagi óvitra að
geta sér til að tréð væri komið
frá Grænlandi eða Noregi.
Getur verið aö Oddný telji að
bændur þessir ibyrjun 18. aldar
hafi svipaða þekkingu á haf-
straumum, rekaburði á hafi og
landafræði og nútimamenn
hafa? Litiö vita þeir um önnur
lönd, hvað þá um hafstrauma.
Greinarhöfundi finnst skri'tið
að Torfi Þorsteinsson þurfi aö
vaka svo mjög yfir fénu i selinu
á Breiðabólstað. Þar sem
fjáreign bóndasé lit-
il en Torfi þarf jafnt að
ekki mikil þar sem bithagar eru
ógirtir og féð verður að mjólka á
daginn.
Glettni fer i taugarnar á
Oddnýju, einkum ef hún er milli
kynja. Virðisthún telja að ekki
séviðeigandi að hafa sllkt uppi I
„lesbók” handa unglingum.
Eða telur hún að slik gaman-
semi hafi ekki verið viðhöfö á
fyrri öldum? Slikar frásagnir
eru ekki „skáldskapur” eins og
Oddný telur, heldur það sem
gerzt hefur á öllum öldum i öll-
um sinum fjölbreytileika. 1
þeim efnisþáttum i fjölritinu
seinfæra nemendur eða nem-
endur sem vilja kanna efnið
enn frekar. Auk þess fylgja
eins og áður er getið leið-
beiningar til kennara og skal
nú vitnaö I leiðbeiningar meö
heftinu „Kjör fólks á fyrri öld-
um” ööru sinni.
„Ég vil biðja tilraunakenn-
ara að skrifa athugasemdir á
auöu blöðin i kennsluleið-
beiningunum og senda mér að
lokinni tilraunakennslu. Til-
raunakennari þarf þá ekki að
senda aðra skýrslu. 1 ráði er
að heimildatextar ásamt til-
visunum I rit muni fylgja
kennsluleiöbeiningunum en
það verður aö biöa betri tfma.
En til að bæta fyrir það bendi
ég á nokkur rit”. (Bent er á
alls 20 rit i kennsluleiðbeining-
um og efni þeirra lýst stutt-
lega).
Af tilvitnunum þessum má
sjá hvert er markmið hefta af
þessu tagi. Enginn sem að út-
sem Oddný minnist á erbrugðið
upp myndum og slik atvik eru
ekki ómerkari drættir i þeim
myndum en róður og sláttur.
Að lesa milli lina.
Greinarhöfundur talar um, að
ekki sé getið áburðarhesta
„þegar Páll og Vigfús fara i
OddagljUfur né heldur hvenær
Þingmariumessa er”. Sé haft i
huga að um er að ræða
„kennslubók” en ekki lesbök,
ætti reyndur kennari að skilja
að , ,kennslubók” veitir ekki og á
ekki að veita öll svör heldur á i
kennslu að vekja spurningar og
leita eftir svörum. Væri ekki
eðlilegt að nemendur spyrðu um
þessi atriði?
Oddný telur að sauðatað sé
ekki borið á tún á Odda, af þvi
að stungið er út úr húsum,
meðan áburðarvinna er á túni.
Aðeins ofar á þeirri blaösiðu
sem Oddný vitnar til stendur
þetta : „Það er farið að berja úr
skftahlössunum, og til þess eru
hafðar klárur”. Það skyldi þó
aldrei vera að sauðatað sé
ásamt öðrum skit I þessum
hlössum? Vonandi veit Oddný
að algengt var á 18. öld og allt
fram á þá 20.að bera mykju og
tað á tún að hausti og vinna
hlössin sföan á vellinum að vori.
Þá var sauðataö einnig mjög
haft við eldamennsku.
Oddnýju finnst skritið aö þrir
menn rói á báti þvi að þá sé eng-
inn til að róa f jóröu árinni. Eins
má telja skrítið ef einn maður
rær á báti þvfaðhverá þá aðróa
hinni árinni? Einn maður getur
róið tveim árum eða einni, Þá
finnst henni leiöin löng til sjá var
fyrir sjósóknarmenn frá Odda,
en vermenn kipptu sér ekki upp
viö það að fara af Norðurlandi
vestur undir Jökul eða á Suður-
nes, né Skaftfellingar að austan
og á Suðurnes.
Oddný vill misskilja óná-
kvæmt oröalag þar sem segir
frá ferö þeirra Páls og Vigfúsar
I Oddagljúfur til viðartöku en
viöinn eigi að nota til „upp-
kveikju”. Þetta orðalag er ekki
heppilegt til „eldiviðar” væri
betra en af orðasambandinu má
raunar skilja til hvers á að nota
viðinn.
Lestur
Oddnýj ar