Tíminn - 30.11.1978, Qupperneq 17

WMiriy
Fimmtudagur 30. nóvember 1978
17
■
•Arnþór Garöarsson
samvinna viöa um lönd aö draga
úr veiöiálagi. Af þessum stofnum
er einna mest vitaö um rauö-
höföaönd. Stofninn telur um 5 000
pör á öllu landinu og viröist
standa í staö. A haustin er þessi
stofn um 20-25 000 fuglar. Aldurs-
hlutföll aö vorinu benda til þess
aö dánartala ungfugla á fyrsta
vetri sé um 70-80% en fulloröinna
um 20-30%. Hlutdeild veiöa i dán-
artölunni er óþekkt, en meö hliö-
sjón af rannsóknum á skyldum
tegundum er liklegt aö hún sé
a.m.k. helmingur dánartölunnar.
Þetta nægir til þess aö halda
stofninum i jafnvægi. Engar bein-
ar mælingar liggja fyrir um þaö
hvort veiöarnar hafa raunveruleg
áhrif á stofnstæröina. Þetta er
erfitt aö meta vegna þess aö
veiöar koma aö nokkru leyti i
staöinn fyrir dauösföll af öörum
(,,náttúrlegum”) orsökum.
Rannsóknir á islenskum
rjúpum.
Beinar stofnmælingará rjúpum
eruaöýmsuleyti erfiöari en t.d. á
öndum eöa gæsum. Til þess aö fá
heildarmat á islenska stofninn
meö einhverri nákvæmni þurfa
aö liggja fyrir (a) nákvæm gróö-
urkort, (b) talningar varpfugla á
völdum svæöum i helstu gróöur-
lendum og (c) aldurshlutföll á
ýmsum árstimum. Stofninn er
auk þess þaö sveiflóttur aö
sumum af þessum upplýsingum
þarf aö safna árlega f langan tima
ef raunhæf mynd á aö fást. Til
þess aö þetta sé hægt, veröur aö
velja svæöi, þar sem tiltölulega
þéttur rjúpnastofn er, til árlegra
mælinga á hlutfallslegri stærö
stofnsins og árlegri viökomu.
Slikar rannsóknir hafa fariö fram
frá þvi áriö 1963 i Hrisey á Eyja-
firöi og hefur dr. Finnur Guö-
mundsson annast þær aö lang-
mestu leyti.
A timabilinu 1965-9 voru rann-
sóknir þessar miklu viötækari,
endastyrktarverulega af erlendu
fé, og voru þá geröar hliöstæöar
athuganir I nágrenni Reykjavik-
ur, á Kviskerjum i öræfum og i
Laxárdal, S.Þing. I ljós kom aö
stofnbreytingar á þessum stööum
Stofnstærð rjúpu
Mjög erfitt er aö ákvaröa stofn-
stærö rjúpu, eins og annarra út-
breiddra mófugla, þar viö bætist
mikill breytileiki f þéttleika
stofnsins milli staöa og milli ára.
Þéttleiki i undanfarinni lægö er
um 1/5 af siöasta hámarki (1966),
en þetta er þó vafalaust miklu
meira en i raunverulegum lág-
marksárum (siöast um 1960).
Þær tölur, sem ég hef frá siöustu
árum, benda til þéttleika á bilinu
5-15 pör á km2 i betri rjúpnalörd-
um (skógar og heiöar i S. Þing.
kjörr vestanlands) , innan viö 1
par á km2 i ööru þurrlendi, og
þaöan af minna I mýrlendi (0,1-
0,5) og mjög litils á litt grónu
landi. Hlutfallslega stærö þessara
eininga má áætla gróft eftir jarö-
vegskorti (Björn Jóhannesson.
1960. lsl. jarövegur. Reykjavik).
meta útfrá eftirfarandi staötöl-
um: (1) fjöldi kvenfugla aö vori á
flatareiningu athugunarsvæöis,
(2) fjöldi eggja, (3) fjöldi unga
sem upp kemst (metiö seinast I
júli), (4) hlutfall unga i veiöi í
byrjun veiöitima, (5) hlutfall
unga I varpstofni næsta vor og
heildarfjöldi á athugunarsvæöi.
Rannsóknir hafa sýnt aö
meöaleggjafjöldi (2)er næstum
stööugur, um 10,5 egg hreiöri, en
þó nokkru lægri i liámarksári.
Fjöldi unga I júlilok er sömuleiöis
næstum stööugur, um 8 ungar aö
meöaltali á hvfrn kvenfugl. Hlut-
fall unga i afl? i byrjunveiöitima
er hins vegar breytilegt, eöa um
80% i fjölgur arárum en um 60-
70% I fækkunarárum eöa þegar
stofninn stendur I staö.
Hlutfall ungfugla á vorin gefur
til kynna heildardánartölu ung-
fuglanna yfir veturinn, um 80% I
OL-

\
FJÖÞDI NFIR. VflfrMflfólCSSTfEe.'Ð*
1—1—1—f 1 1 1 1 1— 1 ' F —r —i—i—i
1 'Afr-ÚST SEPT 1 OKT 1 Náv -1 t>ES
gengu fyrir sig á mjög svipaöan
hátt, enda þótt stofninn væri
miklu þéttari i Hrlsey (7-40 pör á
km/) en hinir staöirnir (0,5-20 á
km/).
A sömu árum rannsakaöi
undirritaöur þátt fæöuskilyröa og
félagsatferlis i ákvöröun stofn-
stæröar rjúpna. Þær rannsóknir
fóru fram viöa um land, m.a. I
Hrisey á sumrin, en rannsóknir á
veturna aöallega I Holtavöröu-
heiöiog Noröurárdal. Aöauki var
aflaö gagna i S.-Þingeyjarsýslu,
Húnavatnssýslum og á Suövest-
urlandi.
Þá hefur veriö fylgst meö ald-
urssamsetningu rjúpna i afla á
hverju ári allt frá 1963og fram til
þessa dags. Ég tel rétt aö þetta
komi fram hér, þvi aö SH J gefur I
skyn aö öll þekking okkar á
rjúpnastofninum sé byggö á hris-
eyskum rjúpum sem séu ekki
dæmigeröar fyrir stofninn.
Þaö veröur aö teljast hæpiö aö
túlka þessi gögn yfir í heildar-
stofnstærö, enda er sú tala ekki
ómissandi grundvöllur fyrir áætl-
un um afkomu stofnsins og veiöi-
álag. Sé þetta hins vegar gert,
fæst stofnstærö á bilinu 20-50 000
pör aö vori, eins og ástandiö er
nú, en þaö táknar um 100-250 000
fugla i upphafi veiöitima. 1 upp-
gangsárum eins og 1965 og 66 gæti
þvi veriö um aö ræöa 100-250 000
pör aö vori og um 0,7 - 3,7 milljón-
ir aö hausti. Ég tek þaö fram aö
þessar tölur eru settar fram til
þessaö gefa hugmynd um liklega
stæröargráöu og þaö kostar mikla
vinnu og veröur timafrekt aö
meta stærö þess stofns meö veru-
legri nákvæmni.
Aldurshlutföll — við-
koma og afföll
Viökomu og afföll rjúpna má
fjölgunarárum og um 95% eöa
meira I fækkun. Dánartala full-
oröinna fugla er aö jafnaöi um
50% á ári, en fer upp I 70% i fækk-
unarárum.
Heildarafföll stofnsins yfir vet-
urinn (1. ágúst-1. maí) eru um
62% i árum sem aukning er mest,
um 60% á ári, þau eru um 76%
þegar stofninn er stööugur milli
ára, og eru um 88% ef fækkun
veröur um 50% milli ára. (Sjá 1.
mynd.) Þessar affallakúrfur eru
sýndar i 1. mynd. Samkvæmt
þeim eru afföll á veiöitima um
19-24% af öllum vetrarafföllum,
en þar meö er þó engan veginn
sagt aö dánartala af völdum
veiöa nái þessu, þar eö aörar dán-
arorsakir eru aö sjálfsögöu i
gangi á þessum tima.Augljós galli
er þaö á þessum kúrfum, aö þaö
vantar mælingar siöari hluta
vetrar þannig aö hægt sé aö meta
afföll á veiöitima betur. Hins veg-
ar er augljóstuö náttúruieg afföll
áöur en veiöitimi hefst eru ráö-
andiþáttur i þvi aö ákvaröa hvort
stofninum fjölgar eöa fækkar
milli ára. Afföll rjúpna eru llka
mikil eftir aö veiöitima lýkur á
veturna, og reyndar allt sumariö
lika. Allar mælingar, sem geröar
hafa veriö til þessa, benda til þess
aö veiöin sé óverulegur þáttur i
dánartölu rjúpu, og óvarlegt sé aö
áætla hlutdeild veiöinnar hærri en
10-15% af árlegri dánartölu. Þóer
hugsaniegt ab þessi hlutdeild
veiöinnar geti'oröiö nokkru hærri
I verulegum stofnlægöum, en
engar mælingar iiggja fyrir frá
slikum tlmabilum (og gagnstætt
þvi sem ýmsir hafa fullyrt er ekki
hægt aö likja núverandi ástandi
stofnsins viö slikt lágmark meö
nokkrum sanni).
Stofnsveiflur
Meir eöa minna reglubundnar
stofnsveiflur einkenna ýmsa nag-
dýrastofna (sn. 3-4 ára sveifla
læmingja), hænsnfuglastofna
(mismunandi tlöni) og hérastofna
(oft 10 ár) i norölægum löndum.
Þessar sveiflur koma einnig fram
I rándýrum sem lifa á þessum
dýrum og i sumum tilfellum hefur
veriö sýnt fram á tilsvarandi
breytingar á gróöri þeim sem
þessar jurtaætur lifa á.
Rannsóknir á sveiflóttum stofn-
um hafa veriö stundaöar af kappi,
bæöi i Noröur-Ameriku og Noröur
Evrópu. Sýnt hefur veriö fram á
reglubundna 10-ára sveiflu i
stofnstærö islenskra rjúpna, og
hefur stofninn yfirleitt náö há-
marki 10. hvert ár allt frá um
1880. Tvær undantekningar hafa
þó átt sér staö: 1900-1920 var
stofninn i langvarandi hæö, og frá
1968 hefur rikt langvarandi lægö.
Ýmsar kenningar eru uppi um
ástæöur reglubundinna sveiflna.
Einkum má greina milli þriggja
„skóla” I þessum efnum, þ.e. (1)
þeirra sem halda fram áhrifum
árferöis, (2) þeirra sem leita
skýringa i fæöukeöjum vistkerfis-
ins, þ.e.a.s. samspili gróburs,
jurtaætuog rándýrs, og (3) þeirra
sem skýrasveiflurnarmeö reglu-
bundnum breytingum sem veröa
kunna á stofnerföum eöa atferii
og settar eru i samband viö þétt-
leika stofnsins.
Enginnn vafi er á þvf aö Is-
lenski rjúpustofninn getur oröiö
fyrir fæöuskorti vegna eigin of-
beitar ihámarksárum, ogóvister
hversu fljótt beitartegundirnar
ná sér aftur eftir þá útráö. Virö-
ist liklegt aöfæöuskilyröiaö vetr-
inum setji stofninum efra mark.
Hins vegar er óvist hvort ofbeit-
aráhrifa I gróöri gætir áfram
næstu ár eftir hámark. Meöan
stofninum er aö fækka (en ekki á
öörum timabilum) er hugsanlegt
aö rándýr hafi veruleg áhrif, og
þaö veröur aö teljast hugsanlegt
aö veiöar komi viö stofninn ef
veiöiálag er mikiö og stofninn
mjög langt niöri. Þær aöstæbur
eru þó ekki þekktar neins staöar,
en ég tel rétt aö geta um þennan
möguleika þótt fjarlægur viröist.
Þá er nokkuö ljóst aö árfeöi
hefur veruleg áhrif á viögang
Framhald á bls. 21.