Fréttablaðið - 22.12.2006, Qupperneq 36

greinar@frettabladid.is
Daginn er að lengja. Myrkrið hörfar undan, og jólin
nálgast, þegar ljós eru tendruð í
öllum húsum. Það er ekki úr vegi
að minna á, að þessi ljós urðu
ekki til fyrir tilviljun, heldur
vegna þess að íslenskir verk-
fræðingar beisluðu hin stríðu
straumvötn og leiddu rafmagn í
hús. Annað afrek þeirra er að
hafa úthýst kuldanum, en sá
óvelkomni gestur hímdi í þúsund
ár inni í húsum Íslendinga um
þetta leyti árs. Sumt, sem við
teljum nú sjálfsagt, er afleiðing
langrar baráttu, ekki aðeins við
náttúruöflin, heldur líka um
markmið og leiðir. Hvernig
stendur til dæmis á því, að við
höfum efni á að eyða stórfé um
jólin?
Einhverjir eyða eflaust um
efni fram fyrir þessi jól. Það
breytir því ekki, að Íslendingar
eru í röð ríkustu þjóða heims. En
það er ekki sjálfsagt fremur en
ljós og ylur innan dyra. Í lok
nítjándu aldar voru Íslendingar
fátækasta þjóð Vestur-Evrópu.
Þriðjungur landsmanna hafði
hrakist vestur um haf. Fyrri
hluta tuttugustu aldar vorum við
aðeins hálfdrættingar í tekjum á
við Dani. Við hernámið 1940
komumst við hins vegar upp fyrir
þá í tekjum og nutum síðan
stríðsgróða í heitu stríði og
köldu, en einnig þess, að við
rákum í fjórum þorskastríðum
útlendinga af hinum gjöfulu
Íslandsmiðum og jusum þar upp
fiski. Í lok níunda áratugar, þegar
við gátum ekki lengur treyst
ýmist á stríðsgróða eða rányrkju,
spáðu sumir hagfræðingar því,
að við ættum aftur eftir að verða
fátækasta þjóð Vestur-Evrópu.
Þær spár voru ekki fráleitar,
eins og stjórnarstefnan var á
þeirri tíð. Biðstofa forsætisráð-
herra var troðfull af fólki, sem
var að útvega sér fé úr opinber-
um sjóðum til að reka misheppn-
uð fyrirtæki. Verkföll voru tíð, en
undantekningarlaust samið um
miklu hærra kaup en atvinnulífið
gat staðið undir og verðbólga
látin jafna metin. Þrálátur halli
var á fjárlögum, og hið opinbera
safnaði skuldum. Ríkið rak fjölda
atvinnufyrirtækja, og um þau
gilti hið sama og kampavínið:
Þegar vel gekk, áttu þau skilið
meiri fjárframlög, og þegar illa
gekk, sem var miklu oftar, þurftu
þau sárlega meiri fjárframlög.
Vorið 1991 var skipt um stefnu
með það fyrir augum að opna
hagkerfið og auka atvinnufrelsi.
Biðstofa forsætisráðherra
tæmdist snögglega, því að
sjóðirnir, sem hann hafði áður
skammtað úr, voru ýmist lagðir
niður eða settar um þá strangar
reglur. Með aðhaldi í peningamál-
um hjaðnaði verðbólga niður í
það, sem hún er í grannríkjunum.
Halli á fjárlögum breyttist í
tekjuafgang, sem notaður var til
að greiða niður skuldir ríkisins.
Afnotaréttur útgerðarfyrirtækja
af fiskimiðum var staðfestur í
lögum, svo að þau gátu einbeitt
sér að arðbærum rekstri.
Lífeyrissjóðir voru treystir, en
hefðu ella tæmst. Þunglamaleg
ríkisfyrirtæki voru seld og tóku
óðar fjörkipp, sneru tapi í gróða.
Skattar voru lækkaðir, jafnt á
fyrirtækjum og almenningi.
Íslendingar réttu úr sér og héldu
í víking erlendis, þótt þeir
veifuðu að þessu sinni verði
frekar en sverði.
Þessi fimmtán ár hefur
kaupmáttur ráðstöfunartekna
aukist um nær helming. Eflaust
er þeim kjarabótum eitthvað
misskipt, en aðalatriðið er það, að
allir búa við bættan hag. Íslend-
ingar hafa því ekki aðeins efni á
jólunum, heldur líka á því að búa
vel að þeim, sem eiga undir högg
að sækja. Ég skal aðeins nefna
hér tvær tölur í því sambandi.
Skattgreiðslur bankanna nema á
þessu ári um 12 milljörðum
króna. Áður greiddu bankar
sáralítil opinber gjöld. Skatttekj-
ur ríkisins af fjármagnstekju-
skatti nema á þessu ári um 18
milljörðum króna (eða jafnvel
meira). Áður bar fjármagn á
Íslandi lítinn sem engan ávöxt.
Samtals eru þessar nýju tekjur
ríkissjóðs, sem skapast hafa
vegna aukins atvinnufrelsis, um
30 milljarðar króna.
Setjum svo, að 5% landsmanna
geti ekki bjargað sér sjálfir, til
dæmis vegna elli, örorku eða
erfiðra sjúkdóma. Þetta eru þá 15
þúsund manns. Sé þessum 30
milljörðum króna deilt beint á
þetta fólk, þá fær hver maður
tvær milljónir í sinn hlut. Þetta
er hinn áþreifanlegi ávinningur
af frelsinu.
Jólin eru ekki ókeypis
Eflaust er þeim kjarabótum
eitthvað misskipt, en aðalat-
riðið er það, að allir búa við
bættan hag. Íslendingar hafa
því ekki aðeins efni á jólunum,
heldur líka á því að búa vel að
þeim, sem eiga undir högg að
sækja.
S
lysavarnafélagið Landsbjörg er stærstu sjálfboðaliða-
samtök á Íslandi. Undir samtökunum starfa yfir hund-
rað björgunarsveitir og enn fleiri félagsdeildir. Flestir
félagar í sveitunum sinna þjálfun í frístundum og eru
ávallt tilbúnir þegar kallið kemur. Skiptir þá ekki máli
hvenær sólarhringsins það er eða hvort viðkomandi er heima eða
í vinnu. Fólk er í viðbragðsstöðu alla daga allan ársins hring.
Þessi hluti björgunarstarfs er sjálfsprottinn að stórum hluta á
Íslandi. Erlendis þekkist víða að sérhæfðar björgunarsveitir séu
hluti af opinberum stofnunum eins og her eða lögreglu. En ekki
á Íslandi. Hér eru það borgararnir sjálfir sem mynda hópa af
fólki sem er tilbúið að takast á við miserfiðar aðstæður. Skiptir
ekki máli hvort bjarga þurfi fólki á sjó, í rústum, á fjöllum eða
eftir alvarlegt slys. Björgunarsveitirnar búa yfir sérhæfingu
og nauðsynlegum tækjakosti. Og ekki má gleyma dýrmætu for-
varnarstarfi sem samtökin sinna.
Slysavarnafélagið Landsbjörg varð til árið 1999 þegar Slysa-
varnafélag Íslands og Landsbjörg sameinuðust. Slysavarnafélag
Íslands var stofnað árið 1928 en Landsbjörg varð til við sam-
runa Landssambands Hjálparsveita skáta og Landssambands
flugbjörgunarsveita. Bæði þessi landssambönd voru stofnuð í
upphafi áttunda áratugar síðustu aldar. Það býr því löng reynsla
og hefð innan þessara samtaka, sem sífellt er verið að miðla til
næstu kynslóða.
Það má halda því fram að þetta fyrirkomulag hafi orðið til
þess að styrkja borgaralegt björgunarstarf á Íslandi. Samtökin
hafa ekki verið undir pilsfaldi ríkisins og háð náðarvaldi fjár-
veitingavaldsins. Þau hafa byggt upp starf sitt á sjálfboðaliðum,
fjáröflunum og frjálsum framlögum. Auðvitað fer mikil vinna
í tekjuöflun, sem virkar þó um leið sem drifkraftur og knýr
starfsmennina áfram. Sá kraftur hefði ekki verið virkjaður
væru félagsmenn ríkisstarfsmenn. Því er mikilvægt að björg-
unarsveitir haldi sjálfstæði sínu og séu ekki innvinklaðar um of
í opinbert stjórnkerfi.
Landsbjörg starfar náið með Landhelgisgæslunni, lögreglu
og slökkviliði. Dóms- og kirkjumálaráðuneytið varð ráðu-
neyti björgunarmála hinn 1. janúar 2004. Undir forystu Björns
Bjarnasonar dómsmálaráðherra hefur starf þessara aðila verið
samhæft og stofnuð sérstök björgunarmiðstöð í Skógarhlíð. Þar
eru nú höfuðstöðvar Landsbjargar, slökkviliðs, Neyðarlínunn-
ar, fjarskiptamiðstöðvar Ríkislögreglustjóra og stjórnstöðvar
Landhelgisgæslunnar. Þá hefur ráðherra áréttað hlutverk björg-
unarsveita sem hjálpar- og varaliðs eftir að varnarliðið hvarf af
landi brott.
Efling Landhelgisgæslunnar og samstarf þessara aðila tryggir
áframhaldandi uppbyggingu björgunarstarfs á Íslandi. Það þarf
ekki veðurofsa, skipsskaða eða stórslys til að Íslendingar átti sig
á mikilvægi björgunarsveita. Þær hafa löngum sannað gildi sitt.
En það er brýnt að við styðjum af fúsum og frjálsum vilja við
bakið á fólki, sem er ávallt tilbúið að hjálpa öðrum. Mikilvægt er
að Slysavarnafélagið Landsbjörg viðhaldi sjálfstæði sínu svo að
það verði áfram stærstu sjálfboðaliðasamtök á Íslandi.
Mikilvægir
sjálfboðaliðar
Oft heyrist sagt að bókaflóðið íslenska með öllum sínum fylgifiskum sé alger-
lega sérstætt fyrirbæri og oft hefur vísi-
fingurinn verið reiddur á loft til að benda
útgefendum og smásölum á að fjölmiðla-
ærusta og afsláttargnýr sé andlegri spekt
þjóðarinnar síst til framdráttar. Þar
gleymist að í fleiri löndum er hart barist á
bókamarkaði á aðventu.
Bækur eru fyrirferðarmiklar í jóla-
verslun allra Norðurlanda og gríðarhart
verðstríð breskra vöruhúsa og bóksölu-
keðja undangengnar jólavertíðir hefur
skekið veröld breskrar útgáfu og bóksölu. Það
gleymist líka að Íslendingar kaupa sífellt fleiri
bækur á öðrum árstímum, en það breytir því þó
ekki að aldrei eru bækur og höfundar þjóðinni jafn
mikið áhugaefni og í þeirri miklu útgáfuhátíð sem
stendur yfir frá miðjum október og fram til jóla.
Þrátt fyrir hvernig allt hefur veltst hafa bækur
haldið sínu sem ein vinsælasta gjafavaran á jóla-
markaði.
Árleg könnun bókaútgefenda á fjölda keyptra
bóka og stöðunni á jólamarkaði sýnir þetta
glögglega. En í könnuninni kemur líka fram að
þrátt fyrir vinsældir bóka gefa um 40%
Íslendinga ekki bækur í jólagjöf. Það
er einlægur vilji okkar sem störfum að
bókaútgáfu að fá sem flesta úr þeim
hópi til að velja þó að ekki væri nema
eina bók í jólapakkann. Við bendum á
að ekki aðeins er þarna um að ræða
margbrotna skemmtun og fræðslu
(sem ekki þarf heldur að stinga í sam-
band), heldur er lestur langmikilvæg-
asta þjálfunarleiðin til að taka þátt í
nútímasamfélagi.
Áður fyrr heyrði það til undantekn-
inga að „venjulegt fólk“ þyrfti að koma
fram og „selja hugmyndir sínar“ eða
stinga niður penna, hvað þá setjast
síendurtekið á skólabekk ævina á enda.
Sú mennta- og skriftarbylting sem átt hefur sér stað
á aðeins fáeinum árum gerir miklar kröfur til færni
í móðurmálinu og sú færni er ekki lengur bundin við
fámennan hóp, heldur varðar alla þegna samfélags-
ins. Hver einasti menntafrömuður getur skrifað
undir að lestur er kjarninn í því að öðlast tök á máli
og stíl þannig að hægt sé að ná tökum á hugsunum
sínum í riti og geta flutt mál sitt í ræðu. Ein lítil
bókagjöf hefur því meiri áhrif en flesta grunar.
Höfundur er formaður
Félags íslenskra bókaútgefenda.
Vatnamælingar í bókaflóði