Tíminn - 03.08.1980, Síða 15

.Maður finnur smám saman, hvernig best er aö komast aö fólkinu
aö Karfavogi 22.
sem á mann hlustar”. Björn Th. Björnsson listfræöingur viö heimilisitt

Sunnudagur 3. ágúst 1980.
Sunnudagur 3. ágúst 1980.
ISÍ'ÍÍ'ÍÍ
„Ég er aö skrifa um Þingvelli,
ekki sögulega lýsingu, heldur -
staöfræöilega, sérstaklega meö
þaö i huga, aö fólk geti notiö þjóö-
garösins vföar en hingaö til hefur
veriö, sagöi Bjöm Th. Bjömsson
listfræöingur. „Tilgangurinn er
aö ljúka upp sjálfum Bláskógun-
um. Þar eru feiknamargar gaml-
arleiöir, sem gaman er aö ganga,
en þarf aö benda fólki á ásamt
örnefnum og sögulegum fróöleik.
Viö þessa vinnu hef ég notaö loft-
ljósmyndir og rakiö mig eftir
þeim meö öörum upplýsingum,
sem ég hef getaö aflaö mér. Kon-
an min hefur oftast veriö meö
mér i þessum gönguferöum og i
gær gengum viö Leirugötu og
Jónsstig, nær gleymdar götur.
Þessi skrif um Þingvelli eru hluti
af bók um þjóögaröa, fólkvanga
og friölýst svæöi á Islandi. Höf-
undar eru margir og flestir
náttiirufræöingar nema viö
Eysteinn Jónsson erum utan-
garösmenn (hlær). Eysteinn
skrifar um Bláfjallasvæöiö. — Ég
hef kallaö náttúrufræöinga mér
til hjálpar sérstaklega þegar
komiö var aö Snóku, þar sem er
aö finna mesta fjölgresi, sem til
er á Suöurlandi.
,,Ég átti aðeins
eftir að skrifa
um Þingvelli”
Þingvellir standa þér nærri?
Þaö eru þrlr staöir, sem standa
mér næst hjarta: Reykjavlk,
Kaupmannahöfn og Þingvellir.
Ég hef skrifaö bækur um Reykja-
vik og um „tslendingaslóöir I
Kaupmannahöfn” og ég ætlaöi
mér alltaf aö skrifa um Þingvelli,
þaöan sem ég á ættir mlnar aö
rekja I marga ættliöi og þekki
mjög vel. En ég hef sennilega
ekki gengiö minna um Kaup-
mannahöfn en Þingvelli.
Hvort liggur meiri vinna bak
viö skáidsagnagerö eöa listfræöi-
leg skrif?
Ég hef skrifaö tvær skáldsögur,
„Virkisvetur” og „Haustskip”,
báöar sögulegs eölis og bak viö
þær liggur talsverö heimilda-
könnun. En munurinn á þessum
skrifum er sá, aö maöur kemur
nýr aö skáldsögulegu efni og
ræöst svo á þaö... Viö listfræöileg
skrifhefurmaöurmeiraábak viö
sig til aö byggja á. Þaö var sér-
staklega mikil vinna bak viö
„Haustskip”. Ég byggi bókina á
heimildumum flutningaá nokkur
hundruö islenskum föngum til
Danmerkur á 18. öld og get heim-
ilda m inna á spássiu. Þar sem gjá
myndast milli heimilda, brúa ég
bilið og lesendur geta auöveld-
lega séö, hvar ég hef orðiö aö
grlpa til skáldskapar. Bókin
spannar 14 ár og nær fram aö
þeim tima, þegar tukthiisiö viö
Lækjartorg var stofnaö áriö 1759.
Eftir að sú bygging komst upp,
hætta fangaflutningar um tima,
en byrja svo aftur, þó ekki I eins
miklum mæli og áöur. Þessir
,,Ég tel að vissar stéttir i Vestur-Evrópu hafi orðið
miklu meiri fjárráð en þær þurfa til eðlilegs lifs
og séu farnar að auglýsa stöðu sina með iburði
segir Björn Th. Björnsson listfræðingur
TEXTI: FI MYNDIR: GE
fangar, sem fluttir voru til Dan-
merkur, voru slöan aö hluta send-
ir til Finnmerkur og enduðu ævi
slna þar. Islendingar gætu sem
sagt rekist á frændur sina I Lapp-
landi.... Sakir þessara manna
voru oft nær engar. Ég get tekiö
dæmiö um piltinn, sem var á
labbifrá Reykjavlk til Grindavik-
ur. Hann sér hest á beit. Riöur
honum dálltinn spöi og sleppir
slöan. Þetta uppátæki kostaði
hann æviþrælkun.
þvi aö ég hef lent I málaferlum og
hæstaréttardómiút af sliku.... En
gagnrýni og skrif myndlistarsögu
eru tveir óllkir hlutir. Annars
vegar er maöur aö taka á hlutum,
sem koma fram frá degi til dags
oghins vegar aö Ilta yfir æviverk
listamanna. Æviverk listamanns
er alltaf merkilegt. Menn fórna
tima slnum I þetta og hafa alltaf
eitthvaö fram aö flytja. Hins veg-
ar get ég beitt mati minu þannig,
aö ég get valiö menn og hafnaö og
aö hugsa fyrst og fremst meö
augunum. Þetta voru lika skap-
menn, sem kannski er ein af
orsökunum fyrir þvl, aö þeir
ruddu sér ilt á þessa braut. Skap-
litill maöur heföi aldrei þoraö á
þessa braut, heldur látiö binda sig
viö fjósbásinn.
Hvaö finnst þér um gæöi
islenskra myndlistarsafna?
Listasafn Islands á oröiö allgott
yfirlit um Islenska myndlist frá
aldamótum og fram til 1%0, en
hins vegar skortir mjög á og
vantar nær algjörlega erlend
listaverk.
Var þaö ekki óráölegt á sinum
tima aöneita aö kaupa einkasafn-
iö, sem þú gast fengiö keypt?
Þaö var nú ekki beint einka-
safn, heldur var þetta hluti af
safni, sem kom til Lundúna frá
Frakklandi rétt fyrir fall Frakk-
lands, og átti aö selja hjá stóru
listsölufyrirtæki I Bond Street
haustiö 1944. Nokkrir prófessorar
mlnir voru mjög nákomnir söl-
unni sem ráöunautar og ég frétti
um söluna og fékk aö skoöa safn-
iö, áöur en salan fór fram. Þaö
voru sérstaklega 16 myndir, sem
éghaföiáhugaá. Þástóösvoá, aö
islenska krónan var mjög hag-
stæöaögengi miöaö viö sterlings-
pundiö eöa 26krónur á móti pundi
og mikil peningavelta var hér á
þessum árum, —þannigaö I raun
voru þessi verk ótrúlega hagstæö
til kaupa fyrir okkur. Þetta voru
myndir eftir impressionistana:
Stór myndeftir Monet, sem heitir
„Vorleysing”. Stúlkumynd eftir
Renoir og mynd eftir Degas.
Þarna var lika eldri mynd en þær
sem ég hef nefnt, mynd eftir
Daumier, semsýndi dráttarmann
meö bát eöa pramma á árbakka
og svo yngri myndir frá baö-
strandartima Picassó 1927—28.
,,Telst til að
jafnvirði þessara
mynda hafi þá
verið eins og
sæmileg ibúð”
Ég fékk heimild til þess aö leita
eftir kaupum Islenska rikisins á
úrvali þessara mynda gegnum
sendiráöiö i London og sýndi
ráöuneytiö hér heima strax mik-
inn áhuga. Baö þaö um meö
skeyti, aö þvi yröi veittur for-
kaupsréttur.Þegar alltvirtistvera
aö smella saman, skrifaði ráöu-
neytiö til vonar og vara, — eöa til
þess aö brynja sig i bak og fyrir,
^ til formanns FIM og baö um
álit hans á kaupunum. Illu heilli
svaraöi formaöurinn þvi þannig,
aö réttara væri aö eyöa fremur fé
i aö kaupa islenskar myndir en
útlendar. — Þetta var hins vegar
alrangt ályktaö. Það heföi fariö
allt annað fé I þessi kaup en kaup
á innlendum málverkum. Þarna
var um innistæöufé I Bretlandi aö
ræöa og hefti það aldrei fariö til
islenskra listaverkakaupa hér
heima hvort eö var. — Mér telst
til eftir á, aö jafnviröi þessara
mynda hafi þá veriö eins og lítill
steinsteypukofi eöa sæmileg Ibúö,
en nú eru þessar myndir margra
milljaröaviröi og sumar ómetan-
legar. Éger alltaf ööru hverju að
rekast á þessar myndir i erlaid-
um listsöguritum og horfi á þær
með söknuöi. Þær hafa lent á fræg
listasöfn hingaö og þangaö i Bret-
landi, Hollandi og langmest hefur
farið til Bandarikjanna. Þaö voru
leiöinleg spor aö ganga upp i
Bond Street og segja aö Islenska
rikiö heföi ekki áhuga á þessu.
Finnur þú einhvern mun á þeim
nemendum, sem þú kennir I
Myndlista- og handföaskólanum
og þeim, sem þú kennir i háskól-
anum?
Já, þaö er allmikill munur.
Fólkiö I Myndlistaskólanum hef-
ur miklu frekar áhuga á innvirki
listaverksins: myndskipun, hug-
myndum aö baki, litum og svona
þessum galdri myndarinnar sem
sllkrar. Háskólanemendur eru
flestir sagnfræðinemar og þá
skiptir meira máli aö tengja
myndlist sögulega við tiöarum-
hverfi sitt, þ.e.a.s. aö hún klæði
beinagrind sögunnar holdi.
„Breyting i
listum er yfir-
leitt undanfari
beinna þjóð-
félagslegra
breytinga”
Þaö var einmitt nemandi þinn f
Háskólanum, má segja, Sverrir
Sigurösson, sem ásamt konu sinni
Ingibjörgu Guömundsdóttur gaf
Háskólanum listaverkasafn sitt
eftir þinni ábendingu. Veröa
listaverkin hengd upp á veggi
skólans og ganga?
Ég held nú, aö Háskólinn verði
að eignast þær myndir sjálfur,
sem hann hengir I stofur og
ganga. Þaö þjónar engum til-
gangi aö hafa skakka mynd á
vegg I slæmri birtu. Myndir eiga
að vera I hreinu umhverfi. Ég ólst
upp i gamla menntaskólanum,
þar sem héngu myndir úr Lista-
safni tslands, skakkar og skitug-
ar, — ég held, aö þaö hafi ekki
aukiö viröingu neinna fyrir
myndlist (brosir). Maöur nýtur
ekki góöra verka nema i réttu
umhverfi, þar sem þau fá aö tala.
— Skv. stofnskrá listasafns Há-
skólans veröur safninu fyrst I staö
ætlaöur staöur I næstu nýbygg-
ingu á háskólalóö, svonefndu hug-
visindahúsi.
Ertu enn sammála þeirri skýr-
ingu Johansens, sem fram kemur
I bókinni Heimslist-Heimalist, aö
allar stærstu byltingar i myndlist
eigi sér staö samfara þjóöfélags-
breytingum?
Ég held, aö þaö veröi ekki nein
veruleg listbreyting nema i sam-
bandi við þjóðfélagslegt endur-
mat. Raunveruleg list, — ekki sú,
sem gerö er fyrir neytendamark-
aö, — raunveruleg list er alltaf I
náinni snertingu viö þann hug-
myndavaka, sem er i þjóöfélag-
inu. Breyting I listum er yfirleitt
undanfari beinna þjóöfélagslegra
breytinga. Þaö stafar af þvi, aö
hugmyndaleg nýmótun er á und-
an beinum þjóöfélagslegum átök-
um eöa umbyltingu. Listamaður-
inn sjálfur gerir sér kannski
sjaldan eöa aldrei grein fyrir
þessu. Hann vinnur sitt listaverk
listaverksins vegna, en kemst
samt aldrei undan þvi aö vera
spegill þeirra hræringa, sem eru i
samfélaginu. Þess vegna finnst
mér allt tal um pólitiska list vera
út I bláinn. 011 ný og góð list er
pólitisk I eöli sinu aö þvi leyti, aö
húner aö ummynda viöhorf fólks
til umhverfisins eöa umheimsins.
Hvað væri sjálfstæöisbaráttan án
ættjaröarljóöanna eöa landslags-
myndanna? Asgrlmur Jónsson
undirstrikar stærö og fegurö
landsins og lagöi sitt til I þá
pólitisku baráttu, sem fram fór.
„Arið 1942 var
reynt að beita
einræðisaðferð-
um á islenska
myndlist”
Er listinni þá ekki hætt viö
stöönun irikjum, sem ekki bjóöa
upp á neinar þjóöfélagslegar
breytingar nema þá ef til vili her-
byltingu?
Ef þjóöfélagiö sjálft er lagt i
dróma af pólitiskri valdbeitingu,
þá er listin auövitaö svæfö, nema
aö undir niöri aukist svo mikiö
afl, aöhúnrisi tiluppreisnar. Þaö
getur oröiö slik sprenging, enda
þótt þess séu enn ekki dæmi, þar
sem ástandið er verst eins og t .d. i
Sovétrikjunum.
Ariö 1942 var reynt aö beita
svona aöferöum við islenska
myndlist meö þvl aö auglýsa hvaö
væri góö myndlist og hvaö slæm.
Þaö var haldin sýning á góöum
málurumog vondum málurum af
menntamálaráöi... Vondu málar-
arnir voru t.d. Jón Stefánsson,
Þorvaldur Skúlason, Gunnlaugur
Scheving, Jón Engilberts og
Snorri Arinbjarnar. Þeir góöu
afturá móti Siguröur Guömunds-
son, Þórarinn B. Þorláksson og
jAsgrimur Jónsson. Kjarval var
'svona bæöi vondur og góöur. I
kjölfar þessarar sýningar keypti
rikiö aöeins verk eftir góöu mál-
arana.
Er einhver von til þess aö viö
islendingar eignumst okkar
Daumier eöa höfum viö kannski
eignast hann nú þegar?
Sagan endurtekur sig aldrei á
sama hátt. Daumier er barn
þeirra umbreytinga i stórborg,
þegar iönbyltingin er i aösigi og
verkalýösstéttin að myndast I
Paris. Daumier hverfur frá
rómantikinni og fer aö mála ein-
vöröungu almúgafólkið f kringum
sig, — nema i skopmyndunum,
þar koma fram ýmsar stéttir,
lögfræðingar og slikt. — Þaö má
segja, aö viö höfum eignast slika
menn viö slikar aöstæöur. Meö
kreppunni miklu um 1930 kemur
fram hópur manna, sem horfir
eins og Daumier á þaö nálæga i
mannlifinu og hversdagsleikan-
um. Viö höfum þetta i sjómanna-
myndum Schevings, þorpsmynd-
um Snorra Arinbjarnar og mynd-
um Þorvalds Skúlasonar frá
Reykjavlkurhöfn. Þar er lika
horfiö frá rómantlk landslagsins.
Þessir málarar voru að reyna aö
finna nýtt gildi i hversdagslegu
umhverfi fólks, einmitt vegna
þessara snöggu og miklu
breytinga I Islenku þjóölifi.
„Nytjastillinn er
að vikja fyrir
eins konar
barrokk”
Hefur Bauhaus-stefnan eöa
nytjalistin enn mikil áhrif I þjóö-
féiaginu?
Þaö væri kannski nær aö
spyrja, hvort þjóöfélagið heföi
enn mikil áhrif i nytjalistina.
Þessi hreini nytjastill, Funktion-
isminn, sem hefur rDct frá þvi
eftir heimsstyrjöldina fyrri og er
ákaflega tærog fallegur, er nú þvi
miður á undanhaldi. Þaö er eins
og timabilnýs iburðar og ofhlæöis
sé aö myndast. Ég tel, aö ástæöan
fyrir þvi sé sú aö vissar stéttir I
Vestur-Evrópu, t.d. stéttir tækni-
menntaöra manna i háum stöö-
um, — svokallaöir teknókratar,
hafi orðiö miklu meiri fjárráö en
þær þurfa til eölilegs lifs og séu
farnar aö auglýsa stööu sina meö
iburöi. Þetta kemur fram I
byggingarlist og þó einkum I
húsgagna- og hýbýlalist. Þaö
viröistvera söguleg staöreynd, aö
þegar ný stétt, ég legg áherslu á
ný stétt — veröur fjárhagslega
mjög öflug, þá myndist eins
konar barrokk.
„Við ætlum tilÞingvalla eina ferðina enn i dag,
en á morgun máttu koma”. Það er Björn Th.
Björnsson listfræðingur, sem hefur gefið leyfi
fyrir heimsókn. Hann vissi reyndar ekki, hvað
það þýddi, en blaðamaðurinn dvaldi hjá honum i
þrjá tima rúmlega. Það var nefninlega bráðgam-
an að koma á heimili Björns og Ásgerðar Búa-
dóttur vefnaðarlistakonu, þar sem allt er mjög
stilhreint. Og þögnin er nokkuð ótrúleg. Ekkert
útvarp eða sjónvarp sjáanlegt, þar sem við geng-
um um. Hávaði af götu er ekki til staðar, þvi að
Karfavogurinn er blindgata, en Björn trúði okkur
fyrir þvi, — og það greinilega gladdi hann i aðra
röndina, — að hann ætti hávaðasama nágranna,
— börnin i Vogaskóla. ,,Þau eru eins og gaukur i
klukku, alltaf mætt á sama stað og tima úti við.
Þegar ég sit við skriftir, minna þau mig oft á,
hvað mér hefur orðið litið úr verki”. Björn Th.
Björnsson er rómaður kennari i listasögu við
Myndlista- og handiðaskóla íslands og Háskólann
og afkastamikill rithöfundur. Þeir eru vist fáir
nemendumir, sem láta sig vanta i tima hjá Birni.
Við höfum öruggar heimildir fyrir þvi, að það sé
ánægjunnar vegna og Björn reynir heldur ekkert
að draga úr þvi, að þar komi einnig nauðsyn til.
,,Ég segi, að þeir verði að mæta, ætli þeir sér að
taka próf”. En hvers vegna allar þessar Þing-
vallaferðir?
„Vil kynna fólki
innlenda og
erlenda list i
aðgengilegu
formi”
Þaö viröast margir lesendur
þlnir gera þá þægilegu uppgötv-
un, aö listfræöileg efni I þfnum
meöförum veröi þeim eins og opin
bók. Geriröu þér far u m aö kynna
þannig listir og menningu aö allir
skilji?
Ég er ekki i þessum bókum að
skrifa neinar sérfræöibókmennt-
ir, enda enginn markaöur fyrir
slfkt hér. Mitt hlutverk er fyrst og
fremst aö kynna fólki innlenda og
erlenda list I aögengilegri mynd.
Þú veröur aö athuga það, aö ég er
búinn að kenna listasögu svo
geysilega lengi og þá myndast
viss still. Maöur finnur smám
saman hvernig á að komast aö
fólkinu, sem á mann hlustar og
gera skiljanlegt, það sem maöur
er aö segja. Meö stórþjóðum er
hins vegar hvort tveggja til,
myndlistarsaga sem almennings-
saga eöa hrein sérfræöirit.
Gagnrýnisskrif þin hafa flest
veriö jákvæö. Er þaö meö vilja
gert?
(hlær) Þaðer langt siöan ég hef
skrifað gagnrýni I blöö og ekki
hefur öllum likaö gagnrýni min,
ætlaö þeim mismunandi rúm eftir
þvi hvaö ég tel aö þeirra eölilega
rúm sé mikiö i okkar menningar-
sögu.
„Skaplitlir menn
hefðu heldur
látið binda sig
við fjósbásinn
en dýrka
listagyðjuna”
Nú hefuröu kynnst mörgum
islensku listamannanna, sem þú
skrifar um I „tslensk myndlist” I
og II. Eiga listamenn sér ein-
hvern þátt sameiginiegan?
Já, þaö má segja, aö ég hafi
þekkt alla listamennina persónu-
lega. Ég er alinn upp á lista-
mannsheimili. Faöir minn,
Baldvin Björnsson, var gullsmiö-
ur og fristundamálari. Hann bjó I
Berlin i 16 ár og á heimili hans
þar komu eldri listamennirnir
eins og Kjarval og Einar Jónsson
og þeir héldu áfram aö koma á
heimili okkar hér á landi. Þeim
yngri hef ég kynnst gegnum árin
og þeim yngstu gegnum kennsl-
una I Myndlista- og handiöaskól-
anum. — Ég get ekki hugsaö mér
ólikari menn en Asmund Sveins-
son og Einar Jónsson eöa Ásgrim
og Kjarval. Þetta voru ólikir pól-
ar. En þeim var þaö sameiginlegt
marg'ra milljaröa viröi nú og sumar ómetanlegar”.
„Þetta voru myndir eftir impressionistana Monet, Renoir, Degas....”.
...og 16 myndir, sem éghaföi sérstakan áhuga á...”.