Tíminn - 10.03.1981, Blaðsíða 8

8
Þriðjudagur 10. mars 1981
Háskóla-
tónleikar
Þótt deilt hafi verið á sumar
kenningar Maós i seinni tið,
standa þó aörar sem klettar i
hafróti timans, eins og sú, að
það eigi að lofa öllum blómum
að vaxa. Sem dæmi um blóm,
sem hefur gefiö af sér fagra á-
vexti, eru Háskólatónleikarnir,
en þar hefur sitthvað heyrst
gegnum árin, sem vandséð er
hvern annan vettvang ætti sér,
t.d. ymis sjaldgæf tónlist, nú-
tímatónlist og nú siðast málm-
blásarakvintett. En laugardag-
inn 7. mars lék kvintett skipaður
Lárusi Sveinssyni og Jóni
Sigurðssyni (trompett), Þor-
katli Jóelssyni (horn), William
Gregory (básúna) og Bjarna
Guðmundssyni (túba), en þeir
eru allir lykilmenn i aftursætis-
liði Sinfóniuhljómsveitarinnar.
Það er skemmst frá þvi að
segja, að þetta urðu tónleikar
dagsins þeim sem þá heyrðu,
bæði fallegir, fjörugir og
skemmtilegir, þvi ekki getur
göfgari hljóma en vel-leikna
málmblásturssamhljóma, auk
þess sem tónlist fyrir þessa
samsetningu er yfirleitt af
skemmtilegra taginu. Þá er sal-
ur Félagsstofnunar vel fyrir
þessa tónlist fallinn, þvi undir
tekur i veggjunum, enda
hannaðir af einum gifuryrtasta
húsameistara þjóðarinnar.
Efnisskráin var skemmtilega
samansett: fyrir hlé var dæmi-
gert blásarastykki, Fanfare
eftir Paul Dukas. Þá fylgdi
Exhibition eftir Bandarikja-
manninn Fisher Tull (f. 1934)
e.k. kynningá hljóöfærunum, og
loks Intrada und Allegro, sem
Páll P. Pálsson, þá fyrsti
trompet i Sinfóniuhljómsveit-
inni, samdi árið 1954, ágætt
verk.
Eftir hlé var einkum leikin
barokk-tónlist, þó að undantek-
inni „Sinfóniu óp. 5” eftir
rússneska verkfræðinginn
Victor Ewald (1860-1935), sjald-
heyrðan mann. Þá þrir dansar
Fjórða Béið
Tdbuleikarinn eftir Steinberg.
eftir Pezel (1639-94),
Contrapuctus IX úr Kunst der
Fuge eftir Bach, og loks Canz-
ona Bergamasca eftir Scheidt
(1587-1654).
Þeir félagar léku þetta allt af
miklu öryggi og tilþrifum, enda
ljómuðu tónleikagestir af fögn-
uði, og einn kunnáttumaður lét
þau orð falla i hléinu, að „það
væri feikna fútt i blásurunum”.
Málmblásturshljóðfærin eiga
sér geysivitt svið, i hvers kyns
tegund af tónlist: þau ljá sin-
fónium Beethovens sterku lit-
ina, þau eiga sitt barrokk-
„repertoir”, nútimaverk, og
auðvitað lúðrasveitartónlistina,
en Urþeim óþrjótandi sjóði jusu
þeir fimmmenningar aukalög-
um sinum. Nú veit maður
a.m.k. hvað brassið getur.
8.3.
Bach, Beethoven og Brahms
eru kallaðir „stóru Béin þrjú”
og sumir vilja telja Bélu Bartók
hið fjórða. En Bartók á einmitt
100-ára afmæli á þessu ári —
hann fæddist árið 1881 og dó
1945. Markl-kvartettinn þýzki,
sem hér tók þátt i flutningi
Beethoven-kvartettanna um ár-
ið — stórskáldin eru orðin svo
mörg, að næstum þvi hvert ár er
júbilár af einhverju tagi — kom
hér aftur á vegum Kammer-
músikklóbbsins til að flytja
fáein verk eftir Bartók, ásamt
TÓNLIST
Sigurður
Steinþórsson
með ýmsu öðru. Kvartettinn lék
tvisvar i BUstaðakirkju, laugar-
daginn 28. febrúar og mánudag-
inn 2. marz, en ég sótti aðeins
fyrri tónleikana. Efnisskráin
var þannig: Kaflar úr Dúóum
fyrir tvær fiðlur eftir Bartók,
Strokkvartett i G-dúr K 387 eftir
Mózart, og Kv^rtett nr. 1 op. 7
eftir Bartók. Markl-kvartettinn
hefur tekið talsveröum breyt-
ingum siðan hann var hérna sið-
ast og er núna þannig skipað-
ur: Jósef Markl og David John-
son, fiðlur, Bernhard Pietralla,
lágfiðla, Manfred Becker, kné-
fiðla.
Still hans hefur samt ekkert
breyzt, hann leggur höfuð-
áherzluá fágaða spilamennsku,
en tekur aldrei verulega á —
hann er „kvæntur” i framkomu
sinni.með orðum Adolfs Busch.
Maður hlýtur að dást að tónin-
um og samspilinu, en einhvern
veginn er allt dauft i höndum
Béla Bartók.
þessa kvartetts. Það varð þó
ekki sagt um Dúóin, sem eru 44
að tölu og gefin út 1931. Þau eru
útsetningar á ungverskum þjóð-
lögum, hvert öðru skemmti-
legra, og prýðilega leikin af
þeim M’árkl og Johnson. Bartók
hóf rannsóknir sinar á ung-
verskri alþýðutónlist áriö 1905,
ásamt vini sínum Zoltán
Kodály, sem breytti allri hans
tónlistarsköpun þaöan I frá.
Kvartettinn nr. 1 óp. 7 er frá
árinu 1908, en þar gætir enn
mestra áhrifa Wagners, þykk
raddsetning og rómatismi,
nema helzt i siðasta kaflanum.
Markl kvartettnum tókst ekki
að lyfta verkinu, né greiða úr
flækjum þess.
K. 387 er hinn fyrsti af hinum
sex Haydn-kvartettum, sem
skáldið tileinkaði Jósef Haydn
með bréfi dags 1. sept. 1785. Sið-
an spiluðu þeir kvartettana
saman: Haydn lék 1. fiðlu, en
Mózart lágfiðluna. Kvartettinn
er i' D dúr, sem fræðimenn segja
að sé lifsgleöi-dúr Mózarts —
t.d. syngur Papageno i Töfra-
flautunni mest i G-dúr og loka-
kaflinn minnir um margt á
Papageno. En svk. minni kenn-
ingu er Stuttgart, heimaborg
Markl-kvartettsins, of norðar-
lega til að ráða við Mózart
þannig að fullt gagn verði að.
Béla Bartók fæddist semsagt
25. mars 1881, sonur skólastjóra
landbúnaðarskóla. Hann lærði i
tónlistarháskólanum i Búda-
;-est, og fyrstu verk hans drógu
dám af Bramhs og Liszt. Arið
1905 fór hann að fást við þjóðlög
Ungverja, Slóvaka og Rúmena,
og ferðaðist um allt ásamt
Kodalý, meö upptökutæki, eins
og Hallfreður Orn Eiriksson um
Island, og tók upp tónlist, alls
ein 16000 lög. Fyrir tilstilli þess-
ara rannsökna gerbreyttist still
hans sjálfs, þó ekki þannig að
hann tæki upp þjóðlög og útsetti
þau, heldur fékk hann annan
skilning á grundvallaratriðum
tónlistar, svo sem kemur fram i
verkum hans.
Arið 1980 gerðist hann pianó-
leikari við tónlistarskólann i
Búdapest, en sagði af sér árið
1934 af pólitiskum ástæðum og
snéri sér að þjóðlagarannsókn-
um sinum af alefli. Þegar Ung-
verjar tóku að daðra við þýzku
nazistana ofbauð Bartók, og
hann flutti til Bandarikjanna
árið 1940, sextugur að aldri, þar
sem hann var gerður að
heiðursprófessor við Columbia-
háskólann. Hann dó úr hvit-
blæði, snauður maður og vina-
fár. Hin sorglegu endalok tón-
skáldsins spurðust brátt út, og
ollu áður- óþekktum áhuga á
manninum og verkum hans.
Hann hafði komizt að nýjum
sannleik með rannsóknum sin-
um, og búið tíl nýtt „tungumál
tónlistarinnar”, án dúrs, molls,
eða taktastrika, sem fylgis-
menn hans halda fram að hafi
verið hin sanna rót tónbyltingar
þessarar aldar miklu fremur en
tólftónamúsik Schönbergs.
8.3.
Mikhail Tal, alþjóðlegur stórmeistari:
Grúsíska
undratréð
Það er orðin hefð að halda
Heimsmeistaraeinvigi kvenna i
skák i' Grúsiu. Þetta komst á
fýrir tæpum tuttugu árum. Það
er langt siðan að skákunnendur
hættuað undrast þessa tilhögun
og þegar þeir fletta nýjum skák-
timaritum, biða þeir eftir frétt-
um af nýrri skákstjörnu, sem
hefur verið alin upp i Grúsiu.
Undanfarin ár hafa keppend-
umir I heimsmeistaraeinviginu
verið frá Grúsiu.
Knattspyrnan i Brasiliu,
ishokkey i Kanada, skáklist i
Grúsi'u. Iþróttagreinar, sem eru
þjóðunum I blóö bornar. 1
Grúsiu var ekki aðeins um að
ræða, að skáklistin nyti virðing-
ar og skipaði heiðurssæti. Þaö
er kunnugt,aðstúlkurfengu tafl
i heimanmund ásamt öðrum
sjálfsögðum hlutum. I lýðveld-
inu er skáklist kvenna I leiðandi
sæti.
1 nokkra áratugi hefur Grúsia
getað státað af mörgum góöum
skákkonum. Þær hafa náð góð-
um árangri á Sovétmeistara-
mótum, en ekki var um neinn
afburðaárangur að ræða. Svo
kom að þvi I lok sjötta áratugs-
ins, að ung stúlka skaust upp á
skákminininn. Um hana gengu
ótrúlegar sögur. Hún tekur þátt
i skákmótum drengja og sigrar
alla. Þessi stúlka heitir Nona
Gaprindasvili og er frá borginni
Zugdili. Ég hitti hana fyrst á
unglingameistaramóti, þar sem
ég var þjálfari lettneska liðsins.
Leikstill hennar var undraverð-
ur. Hjá skákkonum hefur
varnarleikur ætið verið rikj-
andi, þær voru varar um sig,
biðu eftir hentugu tækifæri og
lögðu þá til atlögu. En hér var
um alltannaö aö ræða. Nona lék
djarflega, I leik hennar var
samræmi og hún lét fórnir sér
ekki fyrir brjósti brenna. Þá
þegar kom i ljós, að hún vildi
ætið hafa frumkvæðiö. Ariö 1961
tók hún þátt I keppninni um
áskorendaréttinn til að skora á
heimsmeistarann, Ellsabetu
Bykovu. Hinir áskorendurnir
höfðu alla yfirburði fram yfir
Nonu Gaprindasvili, sem var
ung, óreynd og óþekkt. I fyrstu
undaneinvigunum sigraði Nona
hvern andstæðinginn á fætur
öðrum og hún hélt uppteknum
hætti allan timann og að ári
liðnu sigraði hún heimsmeistar-
ann með glæsibrag og hafði ekki
tapað einni einustu skák.
Gaprindasvi1 i varð
átrúnaðargoö grúsiskra
stúlkna. Frá skákhöllinni i
Tbilisi komu ungar, upprenn-
andi skákstjörnur. Þegar ég
kom fyrst til Tbilisi, þekktumst
við Nona vel. A alþjóðlegu skák-
móti á Islandi tókst mér aö
vinna hana i spennandi skák. Ég
get ekki annað en verið hreyk-
inn af þessu afreki, þar sem það
eru ekki margir karlmenn, sem
geta hreykt sér af þvi að hafa
erindi sem erfiði viö skákborðið
með Nonu. 1 Tbilisi hitti ég
þjálfara Nonu, Vahktang
Karseladze, sem hefur unnið
mikið starf til eflingar skákiist i
Grúsfu. Allir leiðandi skák-
meistarar i Grúsiu á minum
aldri koma undan verndarvæng
hans. Og þá sagði hann mér, að
hann væri að þjálfa stúlku, sem
ætti eftir að tefla við Nonu
Gaprindasvili. Þessi ummæli
hans kölluðu fram efasemdar-
bros. En þessar tvær skákkon-
ur, sem hann haföi þjálfað, hitt-
ust á Sovétmeistaramótinu 1964.
Þá var sú yngri aöeins fimmtán
ára. Það var Nana Alexandria.
Lengi sóttist hún eftir fyrsta
sætinu, en óheppni I lokakeppn-
inni spillti árangrinum talsvert.
A þessu móti veittu ritstjórnir
dagblaða og timarita verðlaun
fyrir góðan árangur og
Alexandrfa fékk ein þessi verð-
laun. Hún hlaut verölaun fyrir
best endatafl; gott endatafl
krefst reynslu, þolinmæði og
leikhæfni. Jafnvel við karl-
mennirnir töldum, að endataflið
væri glæsilegt hjá henni.
Og eftir 11 ár rættist draumur
Vahktangs Karseladze. Nona
Gaprindasvili og Nana
Alexandrfa kepptu um heims-
meistaratitilinn. Nona hafði
reynsluna og hreppti titilinn.
I Grúsiu eru oft haldin skák-
mót kvenna og ef til vill er það
ein af ástæðunum fyrir þvi
hversu sigursælar grúsiskar
skákkonur eru. Það má heita að
nýjar stjörnur komi fram á
hverju nýju móti.
Maja Tsjibúrdanidze vakti
fljótlega athygli manna. Fyrir
sjö árum sagði stórmeistarinn
Eduard Gufeld mér af mikilli
hrifningu frá stúlku, sem fljót-
lega mundi keppa um heims-
meistaratitilinn. Og ég viður-
kenni það, að aftur lék efa-
semdarbros um varir minar
Mér fannst, að enginn gæti náð
Nonu. Og Nana Alexandria var
lika til. En skák nokkur, sem
Maja tefldi á móti i Júgóslavíu
árið 1974 fékk mig til að minnast
þessara hugsan§. Hún hefði get-
að notað þekkta leikfléttu úr
skákheiminum, náð yfirburðum
og sigrað. En Maja fór aðrar
leiðir og notaði aðferð, sem ekki
hafði sést áður á siðum skák-
sögunnar. Hún náði yfirburöum
og sigraði. Hún var ellefu ára og
vann sér titil sem undrabarn i
skákheiminum. Tveim árum
siðar varð hún meistari.
Þrettán ára. Aldrei haföi annað
eins gerst i skáksögunni. Hún
varð Sovétmeistari kvenna eftir
djarflega baráttu. Hún sigraði á
alþjóðamótum og árið 1978 sigr-
aði hún Nonu Gaprindasvili,
sem hafði borið heimsmeistara-
titilinn í 16 ár.
Og upp á síðkastiö hefur verið
rætt um tvær framúrskarandi
skákkonur frá Grúsiu. Það eru
þær Nino Joseliani, sem er 16
ára og Nino Gurieli, 17 ára. Þær
eru e.t.v. greinar á grúsiska
undratrénu. Ég hef ekki enn
komist að þvi I hverju leyndar-
mál þess er fólgið.
Maya Chiburdanidze og Nona Gaprindashvili að tafli.