Tíminn - 23.05.1981, Side 5

Sunnudagur 24. mai 1981
5
Íliiiilíl'
Hei msbókmenntasaga
Kristmanns
1 lok greinargerðar Thors sem
lögð var fram 8. janúar 1964 lofar
hann framhaldi sem reifi Heims-
bökmenntasögu Kristmanns
Guðmundssonar, ,,sérstæðasta
rit sinnar tegundar”. Bók-
menntasagan kom út á ofanverð-
um sjötta áratugnum og var sam-
in að tilhlutan Menntamálaráðs.
Framhaldsgreinargerðina lagði
Thorf ram 10. janúar. Thor visar i
ritdóma um verkið en bætir um
betur og rekur annmarka þess i
nöpru háði (Kristmann hafði áður
verið ásakaður um að hafa fengið
hluta verksins að láni frá norska
bókmenntafræðingnum Francis
Bull). Thor segir „verkið svo
meingallað aö það má beinlinis
teljast skaðlegt ófróðum lesend-
um”.
Thor þylur upp nöfn skálda og
rithöfunda sem Kristmann hreint
og beint gleymir eða telur ekki
markverða. Frönsku skáldin:
Louis Aragon, Guillaume
Appolinaire, dadaistann Tristan
Tzara, Jean Cocteau og St. John
Perse. Ennfremur rithöfundana:
Albert Camus og André BretcMi
súrrealistakaptein. Frönsku-
skrifandi leikskáldin: Beckett,
Ionesco og Adamov.
Af þýskum skáldum fær
Bertholt Brecht fjórar h'nur, ekki
er minnst á Robert Musil, Her-
mann Broch, Gottfried Benn.
Enskumælandi höfundar: Dy-
lan Thomas, Graham Greene,
Tennessee Williams, Arthur Mill-
er, Norman Mailer, J.D. Salinger
og fleiri eru einnig illa fjarri góðu
gamni. Sjálfur meistari Ezra
Pound er „conspicuous through
his absence”.
Svipaða sögu er að segja af
bókmenntum annarra þjóða. Þar
virðist eingöngu valið eftir geð-
þótta.
Nýju fötin rithöfundanna
Kostuleg eru ummælin um
nokkra meiri háttar rithöfunda,
jafnvel nóbelskáld. Kristmann
finnur marga ritsnillinga létt-
væga, skapalónið er oft hvort þeir
eru gáfaðir, eða vitrir höfundar,
hið fyrrnefnda er harla litilfjör-
legur eiginleiki. Aðrir virðast
dæmdir til að hverfa inn i mistur
gleymsku nnar : Flaubert,
Faulkner, T.S. Eliot, Pirandello
og Kafka.
UmT.S.Eliotsegir: „...ogfékk
Nóbelsverðlaunin ekki alls fyrir
löigu út á ljóðagerð, sem er um-
deild og fáir skilja... Siðar (eftir
útkomu „Poems” 1919) hafa
kvæði hans, ef kvæði skyldi kalla,
gerst æ flóknari, uns svo er kom-
ið, að menn spyrja ósjálfrátf,
hvort ekki sé þarna um að ræða
einungis nýju fötin keisarans.”
Um Faulkner: „hann fékk
nóbelsverðlaun 1959 og þykir
ýmsum heldur óliklegt, að hann
hafi átt þau skilið. En hann er,
eins og T.S. Eliot, meistari i
þeirri iþrótt að skrifa litt skiljan-
leg og raunar stundum alveg ó-
skiljanleg verk. Slikur skáldskap-
ur hefur veriö m jög i tisku siðustu
30 árin, en nú eru lesendur al-
heims orðnir leiðir á þeim
keisaraklæðum og naumast aðrir
en bókmenntasnobbar og fifl, er
mæla sliku bót.”
Um Sartre: „Jean-Paul Sartre
er höfundur hinnar svonefndu til-
verustefnu eða eksistentialisma,
sem raunar er litið annað en út-
þynntuppsuða úr kenningum Sör-
ens Kierkegaard. Heimspekikerfi
þetta vill leita sannleikans utan
allra skynsamlegra takmarka og
helst án aðstoðar skynseminar.
Telja fylgjendur þess að hann sé
einna helst að finna i fjarstæöum
(absurdités) þvi að þær einar visi
veg til óendanleikans.”
Það var nú það.
Aftur á móti fær „Egyptinn
Sinhue” eftir finnska höfundinn
Mika Valtari býsna jákvæða um-
fjöllun: „Þetta er eitt af ó-
gleymanlegustu verkum heims-
bókmenntanna, sem mun lifa
langt fram i ókomnar aldir og
brátt verða lagt til jafns viö
„Bræðurna Karamazov”.”
Auövitað er sök Menntamála-
ráðs miklu meiri en sök Krist-
manns. Hann leysti verkið af.
hendi eftir eigin vitund sem má
teljast umdeilanlegt þegar fjöl-
skrúðugar heimsbókmenntirnar
eiga i hlut. En það var Mennta-
málaráö sem fékk hann til starf-
ans, mann sem tæpast hafði
■ STEFXANDl
menntun eða forsendur til að inna
verkið sómasamlega af hendi.
Enn bólar ekkert á fullnægjandi
heimsbókmenntasögu islenskri,
hvorki ftarlegri né yfirborðs-
kenndri.
Bókmenntakynnirinn
Staða Kristmanns Guðmunds-
sonar sem bókmenntafulltrúi og
bókmenntauppfræðir i skólum
landsins kom óhjákvæmilega
mikið við sögu i réttarhaldinu.
Thorleiddi fram sem vitni nokkra
skólastjóra sem eindregið höfðu
færst undan þvi að stefnandi
kæmi i skóla þeirra „vegna
fenginnar reynslu af bókmennta-
kynningum stefnanda”. Einnig
lagði hann fram samþykkt skóla-
stjóra i Reykjavik á gagnfræða-
stiginu, þeirra sem Kristmann
hafði heimsótt sem bókmennta-
kynnir. Eftirtaldir skólastjórar:
Guðrún Helgadóttir, Astráður
Sigursteindórsson, Arni Þórðar-
son, Jón Sigurðsson, Óskar
Magnússon, Pálmi Jósefsson,
Magnús Jónsson og Jón A. Giss-
urarson lýstu þar yfir „að þeir
mundu færast framvegis undan
bókmenntakynningu Kristmanns
Guðmundssonar i skólum sin-
um”. Þetta var 19. febrúar 1964.
Þegar i réttarsalinn kom færð-
ust margir af þessum mætu
skólamönnum undan þvi að bera
vitni, hefur likast fundist að það
væri verið að nota þá i pólitiskum
tilgangi.
Kristmann lagði fram vottorð
frá niu skólastjórum um jákvætt
starf sitt i þágu bókmenntanna,
Thor aftur á móti dró þau i efa,
taldi þau marklaus plögg ellegar
að orðalagið á þeim væri býsna
tvirætt, þvi mætti jafnvel snúa
uppá Kristmann aftur.
Enn má telja það misráöið hjá
Menntamálaráði og einkum þó
Bjarna heitnum Benediktssyni að
taka Kristmann undir verndar-
væng sinn sem talsmann bók-
mennta i landinu. Til þess starfa
naut Kristmann einskis trausts,
þótt hann hafi verið rithöfundur
er tæpast hægt að telja hann
menningarvita. Viðbrögö bæði
nemenda og kennara um allt
landið urðu á einn veg — að Krist-
mann færi bæði rangt og illa með
verk þeirra höfunda sem hann
kynnti og kynnti ekki.
Réttarhaldið
Sjálft réttarhaldiö kvað hafa
verið æði fjörlegt. Thor ákvað að
flytja mál sitt sjálfur hvað sem
tautaði og raulaði. Það gaf honum
sem leikmanni færi á að hefja ó-
venju kraftmikla gagnsókn, and-
spænisóheftum málflutningi hans
urðu hefðbundnir lagaklækir
harla máttlitlir.
1 fyrstu var Ólafur Þorgrimsson
lögmaður Kristmanns, en þegar
leið að málflutningi tók sonur
Ólafs, Kjartan Reynir, við málinu
úr höndum föður sins, það var
reyndar prófmál hans til loka-
prófs i lögfræði.
Sigurður Lindal var dómsfor-
seti i Bæjarþingi Reykjavikur i
þetta sinn. En einnig hann hvarf á
braut þegar á réttarhaldið leið.
Hann var þá orðin hæstaréttarrit-
ari. 1 stað hans klæddist Bjarni
Kr. Bjarnason dómarakápunni.
Áhorfendur voru einatt margir
i dómssalnum, mikið um frami-
köll og og hlegið dátt, einkum
þegar Thor flutti mál sitt. Oftar
en ekki sló i brýnu milli þeirra
Thors og Ólafs, enda Ólafur
þekktur sem harðskeyttur mála-
flutningsmaður.
Thor segir að talsvert hafi
dregið af andstæðingum sinum
þegar leið á réttarhaldið, enda
máliö kannski höfðað i fljótfærni i
fyrstu. Þeir ku hafa boðið honum
sættir, en Thor kaus að berjast til
þrautar.
Dómurinn var siðan kveðinn
upp 1965. Þar var Thor gert að
greiða kostnað við birtingu
dómsins i tveimur dagblöðum kr.
2000 (Thor sá fljótlega til þess að
dómurinn birtist ókeypis i fjórum
blöðum ) og auk þess miskabætur
kr. 2500 i rikissjóð ellegar sæta
fangelsisvist i viku. Hvorki kom
þó til þess að Thor greiddi
sektina eða sæti inni, enda þótt
hann hefði lýst sig tregan til hins
fyrra og fúsan til hins siðara.
Bokmenntir og flokka-
drættir
Það er alltaf heldur óskemmti-
legt þegar stjórnmálaflokkar
taka upp á þvi að bera listamenn
■á örmum sinum gegn þvi að þeir
gerist málpípur viðkomandi
flokks. Dæmin eruótalmörg, bæði
til hægri og vinstri. Nú má vera
að sumar árásir vinstri manna á
Kristmann Guðmundsson hafi
lengi vel verið bæöi ómaklegar og
ástæöulausar. Hann þjónaði sin-
um tilgangi ágætavel sem
skemmtisagnahöfundur og
rómanskáld. Enda var hann mik-
ið lesinn og af áfergju, bæði hér
heima og i Noregi.
Hitt var svo annað mál þegar
honum var ýtt fram ,á taflborð
st jórnmálanna til höfuðs
menningaryfirráðum vinstri
manna. Aðrir rithöfundar sem
ekki flokkast með vinstri öflum
létu aldrei nota sig sem slikar
strengbrúður — meiri háttar
skáld á borð við Tómas
Guðmundsson og Gunnar
Gunnarsson. Þeirra lina var að
halda kurteisislegu og yfirveguðu
yfirbragði hvert sem litið var.
Þeir héldu sinni stóisku ró.
Vinstri menn voru assviti harð-
vitugir i þá daga, þeir höfðu visst
forskot fram yfir hægri menn.
Hugsjónaeldurinn var fólginn hjá
þeim, þeir voru eins og endranær
að slástfyrir nýjum degi á meðan
hægri menn voru að verja kerfi
sem þeirtöldu gott til allra nota.
Hugsjónabálið hefur ekki svo litið
aö segja við samningu bók-
mennta. Herstöðvamáliö var i al-
gleymingi, vonbrigðin með
byltingar i nálægu og fjarlægu
austri voru enn ekki orðin algjör.
I dag horfir þetta talsvert öðru-
visi við, nú er mönnum uppálagt
að halda kaldri rósemd gagnvart
þvi sem fengist er við, kannski i
rokréttu samhengi við framþró-
un visindalegra athugana, menn
skrifa ekki lengur meistaraverk
af hugsjóninni einni saman, hún
dugir harla skammt á ritvellin-
um. Núorðið byggja rithöfundar
frekar á smásmugulegum athug-
unum sinum á mannlifinu eða
upphafinni skynjan sinni eða of-
skynjan, allt eftir þvi hvernig þeir
eru hneigðir.
Timi flokkspólitikur i bók-
menntum er þakksamlega að
renna sitt skeið.
M álhöft
Málfrelsið er svo annar hand-
leggur. Þaö flokkast með grund-
vallarmannréttindum hér fyrir
vestan, á samkvæmt bókstafnum
ekki að skerðast nema þegar
menn fara að henda allra handa
sóðaskap sin i milli. Mönnum
getursýnstsittum ummæli Thors
um Kristmann og rikisvaldiö,
slikt tal litur alltaf heldur
illa út á prenti, rýrir oft heldur
gildi þess sem segja skal.
En fyrst og fremst skal
spurt: hvaða sannfæring býr
að baki orðunum, hafa þau i
sér nokkurn sannleiksbrodd.
Ef sú er raunin er heldur
haldlitið fyrirþá sem verða fyrir
barðinu á gagnrýni að leita á náð-
ir dómstóla. Orð sem lagalega
hafa verið dæmd ómerk eiga það
til að hefja sig all iskyggilega til
flugs.
Meiðyrðalöggjöf sem i raun
getur dæmt dauð og ómerk flest
hallmælisem höföeru um náung-
ann á sér litinn tilverurétt meðal
lýðræðisþjóðar. Hvað sagði ekki
Voltaire: Ég get fyrirlitið skoðun
þina, en ég er tilbúinn aö láta lif
mitt fyrir rétt þinn til aö segja
hana. eh.
Nýjungamar fylgja
DAMIXA
Örugg og tæknilega fullkomin.
Ódýr, stílhrein og auöstillanleg.
Glæsileg i nýja baöherbergiö og eldhúsiö
og auötengjanleg viö endurnýjun á gömlu.
Leitiö upplýsinga. Biöjiö um myndlista.
& Kaupfélag Suðurnesja
Byggingavörur