Tíminn - 20.09.1981, Síða 9

Sunnudagur 20. september 1981
9
menn og málefni
Ofsóknir gegn samvinnu
hreyfingunni í sextíu ár
■ Þorsteinn Glslason
Upphaf Morgun-
blaðsins
■ Arásir þær, sem Morgun-
blaöið hefur haldið uppi gegn
sam vinnuhreyfingunni að und-
anförnu, rifja það upp, að slikar
árásireru ekki nýjar afnálinni.
Þærhafa verið aöaliðja Mbl. I 60
ár.
Það er ekki ófróölegt aö rifja
það upp, hvert var upphafið að
þessari iöju Morgunblaðsins.
I lok annars áratugar aldar-
innar hófu nokkrir kaupmenn i
Reykjavik að mynda samtök,
sem m.a.höfðu það markmið að
vinna gegn samvinnuhreyfing-
unni, sem hafði eflzt verulega
slðustu árin. Samtök þessi töldu
mikilvægt að ráöa yfir sem
mestum blaðakosti. Félags-
skapur nokkurra þeirra hafði
keypt Isafold, sem var útbreidd
utan Reykjavfkur. Þetta töldu
kaupmannasamtökin þó ekki
nægja. Þau_þyrftu einnig að
ráða yfir málgagni, sem hefði,
útbreiðslu i hinu vaxandi þétt-
býli við Faxaflóa.
Vilhjálmur Finsen, sem er
einn merkasti brautryðjandi i
blaðaútgáfu á Islandi, hafði þá
fyrir skömmu hafið útgáfu á
Morgunblaöinu og aflaö þvi vin-
sælda, sem hafa dugaö þvi til
þessa dags.Undir ritstjórn hans
var Mbl. tiltölulega óháð blað,
þótt það væri hliöhollt kaup-
mönnum sökum auglýsinga frá
þeim.
Umræddum samtökum kaup-
manna fannst Morgunblaðið þó
ekki nógu hliöhollt sér. Þeir
vildu þvi annaðhvort ná Morg-
unblaðinu undir full yfirráð sín
eða stofna nýtt blað. I blöðum
frá þessum tima er sagt frá þvi,
að kaupmenn seu búnir að safna
milljónarfjórðungi til þessarar
blaðaútgáfu sinnar og var það
rifleg upphæð á þessum tfma.
Finsen hótað
1 bók sinni Alltaf á heimleið,
segir Vilhjálmur Finsen frá þvi,
hvernig kaupmenn náöu Morg-
unblaðinu á vald sitt. Frásögn
hans er á þessa leið:
„Snemma sumars 1919 fór ég
til Kaupmannahafnar, en þang-
að hafði konan min farið áður
með börnin til þess að njóta sól-
ar og sumars I Danmörku. Litlu
siðar kom Ölafur Björnsson
þangað til að leita sér lækninga
og lagðist inn á ..Finsens Insti-
tut” vegna nýrnaveiki. Ólafur
hafði heldur en ekki fréttir aö
færa mér.
Aður en hann fór að heiman
kvaðsthann hafa selt lsafold fé-
lagi kaupmanna og annarra i
Reykjavik. Hann haföi umboð
til þess að semja við mig um
kaup á Morgunblaðinu, ef ég
vildi selja minn hluta. Sjálfúr
væri hann fastákveöinn i að
selja sinn hluta i Morgunblað-
inu, og ef ég vildi ekki selja
þessu nýja félagi minn hluta,
væri ekki um annaö að ræða en
ég keypti hans hluta. Ólafur
tjáði mér, aö i félaginu væru
flestir kaupmenn, sem kvæði að
I Reykjavik, og þannig mestu
auglýsendumir. Þeir byöu svo
og svo mikið i blaðiö. Þeir væru
búnir að kaupa vikublaöið Isa-
fold og ætluöu aöstofna dagblað
með Morgunblaðssniði, ef ég
vildi ekki selja, og gefa þannig
út bæði dagblað og vikublað.
Bæði blöðin áttu að vera póli-
tisk....
Ég svaraði Ólafi, að ég vildi
hugsa máliö, og kvaðst hann
'skilja það...
En svo bar viö dálitiö, ,sem
■ I
■ Vilhjálmur Finsen
gerði það að verkum, að ég gat
ekki frestaö að taka ákvörðun
mina þangað til ég kæmi heim
til Reykjavikur aftur og gæti at-
hugað allar aðstæður þar, ólaf-
ur fékk nefnilega simskeyti frá
Reykjavik, undirritaö af Jes
Zimsen i umboöi kaupenda
heima. Zimsen simaði eitthvaö
á þá leið, að vildi Finsen ekki
selja fyrir það verð, sem boðið
hefði veriö, væru kaupmennirn-
ir staðráðnir i að stofna annað
dagblað.”
Greitt í sterlings-
pundum
Vilhjálmur Finsen heldur
áfram frásögn sinni á þessa
leið:
„Mér fór ekki að litast á blik-
una. Ef margir kaupmenn i
Reykjavfk væru i þessu nýja fé-
lagi, yrði erfitt fyrir mig að fá
augíýsingar fyrir mitt blað. Ég
átti ekki neitt, og ég komst aö
þeirri niðurstöðu, að þetta gæti
orðið mér aö falli. Ekki hvarfl-
aði þó að mér, að dagblað
kaupmanna gæti orðiö betra en
það blað, sem ég gæfi út, en
auglýsingar kaupmanna væru
mér þó nauðsynlegar. Auðvitaö
myndu kaupmennimir heldur
auglýsa i sinu eigin blaði. Ég
ráöfærði mig gaumgæfilega við
konu mína, og okkur kom sam-
an um, að iiklega væri hyggileg-
ast að selja blaðið.
• Og þannig komst hjartans
barnið mitt i hendur á kaup-
mönnunum i Reykjavik.
Ég var eins og halaklipptur
hundur, þegar búið var aö
ganga formlega frá þessu.
Nokkrum dögum seinna kom
greiðslan fyrir blaöiö. Hún kom
i sterlingspundum, og var þaö
brezki fiskkaupmaöurinn
George Copeland, sem greiddi
bei nt f rá L ondon. Hinn 1. j úlí tók
hið nýstofnaða félag við blaðinu.
Félagið hlaut nafnið ,,Ar-
vakur”, og á það Morgunbíaðið
enn....
Hverjir voru þaö svo, sem
blöðin (þ.e. Isafold og Mbl).
höföu keypt?
Það kom i ljós, það þaö voru
ekki nema örfáir kaupmenn i
Reykjavik, sem voruhluthafar i
útgáfufélaginu, og meöal þeirra
erlendu kaupmennirnir George
Copeland, Carl Olsen, John
Fenger, Jensen-Bjerg. Enn-
fremur voru hluthafar Th.
Thorsteinsson, Jes Zimsen,
Johnson & Kaaber, Hallgrímur
Benediktsson, Magnús Einars-
son dýralænir og einhverjir
flári „smákarlar”. Liðið var
þannig hið friðasta...”.
Þorsteinn rekinn
Isafold missti fljótt áhrif sin
og útbreiðslu eftir aö hún lenti
undir stjórn kaupmanna. Gengi
Timans, sem þá var nýstofn-
aöur, efldist að sama skapi.
Kaupmenn ákváðu þvi að leggja
Isafold niöur, en ná samkomu-
lagi við eigendur Lögréttu, sem
var vinsælt blað undir ritstjórn
Þorsteins Gislasonar um að út-
gáfa hennar og Morgunblaðsins
yrðu sameinaðar og Lögrétta
yrði eins konar vikublað
Morgunblaðsins. Þetta tókst á
þeim grundvelli, að Þorsteinn
Gíslason yrði ritstjóri beggja
bla ðanna.
Þetta samstarf hélzt hins
vegar ekki iengi, þvi aö Þor-
steinn Gfslason vildi ráöa yfir
þeim blöðum, sem hann
stjórnaöi.
Fljötlega eftir áramótin 1924
komst sú saga á kreik, að Þor-
steini Gislasyni heföi veriö sagt
upp sem ritstjóra Morgunblaðs-
ins og tveir menn ráðnir i stað
hans. Þorsteinn hefði verið rek-
inn sökum þess, að hann hefði
ekki þótt nógu röskur i barátt-
unni viö kaupfélögin, Fram-
sóknarflokkinn og Alþýöuflokk-
inn. Þessi orörómur staðfestist,
þegar Lögrétta tilkynnti i april-
byrjun, að slitiö væri tengslum
hennar við Morgunblaðið, en
Isafold yröi endurvakin og yrði
fylgiblað Morgunblaösins i stað
Lögréttu. Jafnframt var skýrt
frá þvi", að Þorsteinn Gislason
væri hættur ritstjórn Morgun-
blaðsins. Lögrétta myndi hér
eftir koma út sem óháð blað.
Litlu siðar eða 15. april birtist
eftirfarandi klausa í Lögréttu.
„tsafold er nú farin að koma
út á ný og á að sendast bændum
landsins. Útgefendurnir eru:
Firmaet Nathan & Olsen,
Brödrene Proppé, C, Höepfner,
Geo Copland, Kjöbmændene
Jensen-Bjærg, Egií Jacobsen
o.s.frv.
Þvi verður ekki neitaö, að
eignarumráöin yfir Morgun-
blaðinu og hinni nýstofnuðu tsa-
fold erumeira i höndum útlend-
inga en innlendra manna, enda
hefur Hka útlendum manni tek-
izt að komast i formannssessinn
i útgáfufélaginu”.
Alyktun Blaða-
mannafélagsins
1 framhaldi af þessu urðu
harðar og miklar umræður I
blöðunum. Timinn og Alþýðu-
blaðið bentu mjög á þá hættu,
sem gæti veriö þvi samfara, að
útlendir aöilar réöu yfir stærsta
blaði landsins. I grein, sem
Tryggvi Þórhallsson skrifaði,
var m ,a. komizt svo að orði:
„Hvort myndi verða hættu-
legra fjárhags- og pólitisku
sjálfstæði Islands aö láta út-
lenda menn frá Grimsey til
eignar eða að liða þaö, aö þeir
gefi út tvö einna stærstu blöö
landsins —þau blöð, sem lands-
stjórn Islands styöst viö fyrst og
fremst”.
Mál þetta var tekið til sér-
stakrar meðferðar á fundi i
Blaðamannafélagi Islands og
samþykkt þar svohljóöandi
ályktun:
„Biaðamannafélag lslands
ályktar aö lýsa yfir að þaö telur
mjög varhugavert að haldið sé
uppi pólitiskum blööum á ls-
landi þannig að umráöin eða
meirihluti fjármagns þess, sem
aö baki stendur sé i höndum
manna sem eiga annarra en
inniendra hagsmuna að gæta.
Telur félagiö sjálfstæði landsins
geta stafaö hin mesta hætta af
sliku”. (Lögrétta 22. apf-il)
Af hálfu Morgunblaðsins var
m.a. svarað með vottoröi frá
yfirvöldunum, aö hluthafar i út-
gáfufélagi þess væri 21 og væru
17 af þeim islenskir rikisborg-
arar. Hinir fjórir erlendu hlut-
hafar ættu ekki nema 1/3 hluta
hlutafjárins.
„Det gælder at
udskælde Jonas
og Hjedin”
I hinum blöðunum var þvi
haldið fram, að sumir hinna 17
væru af Utlendum ættum eða
nátengdir hinum útlendu hlut-
höfum.
Þorsteinn Gislason upplýsti
að hann hefbi ekki verið látinn
hætta vegna slæmrar afkomu
Mbl. Halli hefði verið á rekstr-
inum, þegar hann tók við rit-
stjórninni, en blaðið var rekið
með hagnaði, þegar honum var
sagt upp.
Þorsteinn sagði, ab hann hefði
eingöngu verið látinn hætta
sökum þess, að hann hefði ekki
þótt nógu vikaliðugur. Hann
sagðist hafa kunnað illa stjálki
erlendra manna I ritstjórnar-
skrifstofum blaðanna Mbl. og
Lögréttu og fyrirskipanir þeirra
oft gefnar á erlendu máli (Det
gælder at udskælde Jonas og
Hjedin og alt det slæng).
Næstu árin var alltaf öðru
hverju vikib að þessu máli, eba
þátttöku útlendinga i útgáfu
Morgunblaðsins. Svo fór siðar,
að þessi eignarráð færðust að
mestu yfir á islenskar hendur.
Þetta hefði eins getab snúist á
hinn veginn. Hinar rnðriu um-
ræður, sem urðu um þetta mál,
uröu til aövörunar og drógu úr
þessari hættu. Brottvikning
Þorsteins Gíslasonar haföi þvi
þýöingu. Jafnframt minnir hún
á, að blöö, sem eru eign hluta-
félaga, geta alltaf komist undir
erlend yfirráð og eru þess ekki
fá dæmi. Þar sem erlent fjár-
magn sækist eftir áhrifum,
þykirþvifáttmikilvægara en að
ráða yfir útbreiddum blöðum
eöa eiga vingott viö þau.
En þótt ráðin yfir Mbl. hafi
færst á íslenskar hendur, hefur
það stöðugt haldið áfram að
þjóna þvi markmiði þeirra, sem
á sinum tima flæmdu Vilhjálm
Finsen I burtu og ráku Þorstein
Gislason — að fjandskapast viö
samvinnuhreyfinguna. Að þvi
leytihefurMorgunblaðiö haldist
óbreyttisextíuár.En þaðhefur
ekki haft erindi sem erfiði þviab
samvinnuhreyfingin er ólikt öfl-
ugri nú en fyrir sextiu árum.
Þórarinn Þórarinsson,
ritstjóri, skrifar