Tíminn - 20.09.1981, Síða 10

10
Sunnudagur 20. september 1981
■ Wolfgang Amadeus Mozart telst I hópi allra mestu tónskálda
sögunnar og samtlöarmenn hans álitu sumir hverjir aö hann
þægi tónlist sina beinustu leiö frá guöi — hann væri einungis miö-
illhennar tilmannanna. Og þviskyldi þeir ekki hafa haldiö þaö?
— fjögurra ára var Mozart farinn aö leika á pianó af þvilikri
snilld aö fáum var viö hann aö jafna, innan viö tiu ára gamall
setti hann saman sinar fyrstu sinfóniur og þegar hann dó fyrir
aldur fram, árið 1791 er hann var aðeins þrjátiu og fimm ára
gamall, lágu eftir hann reiöinnar býsn af tónverkum af öllum
toga, þar á meöal óperur ekki slælegri en Brúökaup Figarós,
Don Giovanni og Töfraflautan. Þetta er þvi merkilegra sem
Mozart var enginn djúphugsi, spakvitur snillingur nema rétt
meöan hann festi tónlist sina á blaö —hann var galgopi, ærsla-
betgur, klámkjaftur vondur og I reyndinni barn I hugsanagangi
og uppátektum. Um þennan mann, vini hans og ekki siöur óvini,
hefur Englendingurinn Peter Shaffer sett saman leikrit sem
frumsýnt var I breska þjóðleikhúsinu fyrir tveimur árum, hlaut
næstum einróma lof gagnrýnenda og óbreyttra leikhúsgesta og
hefur siöan veriö sýnt viöa um heim og alls staöar veriö vel tek-
iö. Eftir áramót ætlar Þjóöleikhúsiö Islenska aö bjóöa okkur upp
á þetta leikrít, „Ámadeus” heitir þaö, og hér fylgir ofurlitil sam-
antekt um þaö meðan viö biöum. Eg byggi á leiksýningu sem ég
sá i London fyrir stuttu.
■ Ætli menn geti ekki verið sam-
mála um að Englendingar séu
hreinir og klárir snillingar i þvi
sem kallað hefur verið „well-
madeplay”? — haganlega saman
sett leikrit. Nú getur vel veriö að
einmitt þetta hugtak teljist vera
orðið úreit, enskir notuðu það
fyrst yfir leikrit sem sýnd voru
skömmu eftir aldamót og fram
yfirheimsstyrjöldina fyrri, en við
uppbyggingu þeirra leikrita get-
um viö nútimamenn haft ýmis-
legt að athuga þótt leikritin sjálf
standi enn fyrir sinu — eða þá
geri það ekki. En það má vel taka
hugtakið aftur i brúk, og hefur
veriö gert, yfir þau leikrit sem
mest áberandi hafa verið i Lond-
on (og vissulega viðar) nú allra
siðustu áratugi. Inntak leikritsins
skiptir hér engu máli og heldur
ekki raunveruleg gæði þess — það
eitt aö það sé haganlega saman
sett! Uppbygging góö, persónu-
sköpun trúverðug, möguleikar
leikhússins notaðir út i ystu æsar
án þess þó að neinum sé ofboöið.
Sýning á sliku leikriti hlýtur um-
fram allt að vera hnökralaus,
prófessjónal og „nútimaleg”. Ný-
legt dæmi um „well-made play” á
Islandi: „Jói” eftir Kjartan
Ragnarsson.
Tviburabræður skrifa
leikrit
Peter Shaffer er maður að
nálgast sextugt ef ég fer rétt með
og hann er höfundur nokkurra
þeirra leikrita sem hvað best hafa
þótt á Englandi siðustu tuttugu
árin. Hann kann enda frábærlega
aö fara meö leiksviðið og leikhús-
gestir eiga auðvelt með að heill-
ast af þvi sem hann ber á borö —
hitt er annað mál að eftir tvö til
þrjú hundruð ár verður Shaffer
varla leikinn mikið. Þó maður viti
auðvitað aldrei. (Ég ætla að
nefna hér i framhjáhlaupi aö
Shaffer á sér tviburabróður, sem
einnig skrifar leikrit þótt af ólik-
um toga séu spunnin. Það er An-
thony Shaffer sem skrifar morð-
sögur fyrir sviö — þekktasta verk
hans er „Sleuth” sem gert var að
kvikmynd með Sir Lárensi og
Michael Caine: hugguleg, ógnar-
leg morðgáta. (Þeir bræöur eru
eineggja.)
Fyrsta leikrit Shaffers sem
vakti athygli var „Five Finger
Exercise” —rót sem utanaökom-
andi gerir I venjulegri enskri fjöl-
skyldu — en siðan komu meðal
annars „The Private Ear”, „The
Public Eye”, „Black Comedy”
(„Svört kómedia ” var sýnd hér á
landi) og „The Royal Hunt of the
Sun” — viðamikið og magnað
verk um konkvistadorana sem
brutu undir sig Indiánamenningu
Suöur-Ameriku, i þessu verki
■ Saiicri/Salieri
birtast áhrif frá Brecht hvaö
sterkast i leikritum Shaffers.
„The Battle of Shrivings” vakti
athygli árið 1970 en fimm árum
siðar kom það leikrit sem endan-
lega kom Shaffer fyrir meðal
hinna stærstu I enskri leikritun:
„Equus’,’ Þetta leikrit er um
dreng sem blindar nokkra hesta
er sjálfsagt ekki mjög merkilegt i
sjálfu sér en sem dramatiskt,
leikrænt upplifelsi þótti það öld-
ungis frábært og fékk f jöldan allan
af verðlaunum og álika dóti.
Eftir „Equus” tók Shaffer sér
langt fri og þaö notaði hann til að
skrifa „Amadeus”. Aðdáendum
hans þótti óliklegt að honum tæk-
ist að fylgja hestaleikritinu eftir
en á frumsýningu á „Amadeus”
varljóst að hann hafði gert betur.
Hver var Antonio
Salieri?
Það er i rauninni ekki Mozart
sem er þungamiðja leikritsins
„Amadeus” — heldur keppi-
nautur hans, tónskáld. frá italiu
aö nafni Antonio Salieri. Kannast
nokkur við það nafn? Nei, það
var varla við þvi að búast. En
fyrir aldamótin 1880 var Antonio
Salieri nú engu að siður mjög
mikils virt tónskáld og honum var
hampað við hirð Jósefs II Habs-
borgarakeisara i Vinarborg.
Þangað kom hinn ungi Mozart
árið 1781 og mikið látið með hann.
Salieri sá stöðu sinni þegar i stað
ógnað.
1 leikriti Shaffers er þaö bar-
átta Salieris gegn Mozart sem
allt snýst um, eða öllu heldur bar-
átta Salieris gegn guði, þvi Salieri
sér undir eins aö tónlist Mozarts
tekur sinum eigin tónsmiöum
langt fram, og fyllist reiði I garö
guðs sem veitir þessum oflátungi
slika náðargáfu en ekki honum
sjálfum og hafði hann þó reynt
að ástunda góða siði og guð-
hræöslu eftir bestu getu. Salieri
lýsir striöi á hendur guði, vig-
völlurinn er Mozart. Siðan notar
hinn afbrýðisami Itali öll meðul
til að grafa undan Mozart viö hirð
Jósefs keisara — sem unni tónlist
en hafði litlar gáfur til brunns að
bera — og tekst svo til að Mozart
fellur i ónáð, verk hans eru litils
virt og efnahagur hans hrynur.
Mozart er þannig gert ókleift að
stunda tónlistina sem skyldi,
hann dregur fram lifiö með
naumindum, en á þessum árum
semur hann sin bestu verk — há-
markiö er Töfraflautan.
Eftir að Mozart lést er það
sannanlegt aö Salieri lýsti sök á
hendur sér og kvaðst hafa myrt
hann — leikrit Shaffers hefst er
Salieri er orðinn gamall og kynnir
fyrir öndum framtiðarinnar siö-
asta tónverk sitt, Dauði Mozarts,
■ Salieri/Frank Finley
eða Framdi ég glæpinn? öþarfi er
að fjölyröa um „plott” leikritsins
hér enda er það ekkert aðalat-
riði, það sem „Amadeus” bygg-
ist á er persóna Salieris.
Aðal sýningarinnar:
jafnvægi
Og Peter Shaffer hefur tekist
vel með persónu Salieris. Maður-
inn er kvalinn af afbrýði og metn-
aðargirni, svifst einskis til að
koma andstæðingi sinum undir,
en jafnframt hlýtur áhorfandi,
sem verkið hreyfir yfirleitt við,
og fá samúð með honum og hafa
skemmtun af honum þvi þetta er
kómisk persóna i og með.
Nú er leikritið sýnt i London i
Her Majesty’s Theatre við Hay-
market, það var flutt úr Þjóöleik-
húsinu i vor og jafnframt gerði
Shaffer nokkrar breytingar á
verkinu. Frank Finley leikur
Salieri en i Þjóðleikhúsinu var
það sjálfurPaulSchofieldsem fór
meö þetta hlutverk viö frábæran
orðstir. Hafi hann veriö betri en
Frank Finley má hann hafa verið
góður þvi Finley fór i einu orði
sagt frábærlega með hlutverkið.
Hann átti leikhúsið þetta kvöld.
Aörir leikendur voru m.a. Ric-
hard O’Callaghan sem lék hinn
æðisgengna Mozart á æðisgeng-
inn hátt, Morag Hood sem lék
konu hans Constanze geysivel. I
Þjóðleikhúsinu voru þaö Simon
Callow og Felicity Kendall sem
II Mozart/Mozart
léku þau skötuhjú.
Ekki hvað sista athygli við sýn-
inguna á „Amadeus” vakti leik-
stjórnin — sem og allar tækni-
hliðar. Hvaða álit sem menn
kunna að hafa á breksri leiklist þá
verður þvi ekki mótmælt að þar
kunna menn sitt fag. Peter Hall
leikstýröi hann er Þjóðleikhús-
stjóri þeirra Breta, og hefur slikt
vald á leiksviðinu að undrum sæt-
ir að minnsta kost i þessu tilfelli.
Jafnvægi sýningarinnar var sér-
lega eftirtekttarvert, hvernig
hver þáttur fékk að njóta sin til
jafns við hina. Og ekkert skyggði
á. Hvernig skyldi þetta koma út i
Þjóöleikhúsinu hér heima? Það
veröur forvitnilegt að sjá.
Simon Gray og Harold
Pinter
Aöra leiksýningu sá ég i Lon-
don: „Quartermaine’s Terms”
eftir Simon Gray. Simon Gray
hefur skrifað mörg leikrit sem
hafa þótt afbragösgóð á breska
visu — hann er fyrst og fremst
fyndinn höfundur en undir niðri
blundar auövitað alvaran. Hér er
það kennarastofan sem Gray
tekur til meðferðar og átti að vita
hvaö hann er að tala um þvi hann
er sjálfur kennari, við háskóla.
Skólinn i leikritinu er litill skóli
sem kennir útlendingum ensku.
Hann er rekinn á gömlum og
hefðbundnum grundvelli af
tveimur mjög nánum vinum og
■ Mozart/Richard O’Callaghan
sést annar þeirra aldrei i leikrit-
inu. Lýst er upplausn þessa skóla
smátt og smátt vandamálum
kennaranna bæði i starfi og
heima fyrir og úr vérður hin á-
gætasta skemmtun. Leikritið
dregur nafn sitt af St. John
Q u a r t e r m a i n e , einum
kennaranna við skólann, en hann
er eiginlega dálitið utan við sig,
reyndar er hann töluvert mikið
utan viö sig. Reyndar er hann al-
veg út i hött og veit varla hvað
hann er að segja eöa gera stund-
inni lengur. Þar kemur að segja
verður honum upp störfum.
Þaö er enginn annar en Harold
Pintersem leikstýrði þessarisýn-
inguog kannski ekki að furða þvi
þeir Gray eru miklir vinir og til-
einkaði Pinter Gray siðasta verk
sitt, „Betrayal”. Pinter hefur
náttúrlega mikið vald á leik-
urunum og öllu þeirra dútli — ég
er ekki frá þvi að aðrir þættir sýn-
ingarinnar hafi orðið útundan af
nokkru leyti. Það er Edward Fox
— kunnur hér á landi fyrir leik
sinn I myndinni um „Sjakalann”
og i sjónvarpsþáttunum um Ját-
varð hennar frú Simpson — sem
lék St. John Quartermaine og
geröi þaö barasta vel: maðurinn
var út i hött! Og eftir að búið var
að segja Quartermaine upp störf-
um sagði Edward Fox:
„Good God!”
— betur en ég hélt að væri hægt.
— ij
■ Peter Shaffer