Tíminn - 20.09.1981, Síða 12

12
Sunnudagur 20. september 1981
Samið um kjör handa
bókmenntaþýðendum
■ Rithöfundasamband Islands er
kjarabaráttufélag eins og hvaða
stéttarfélag annað, sem er ætlað
að standa vörð um kaup og kjör
félagsmanna sinna. Það er ekki,
eins og svo oft er ýjaö að, ein-
hvers konar klúbbur um stórfellt
samsæri menningarvita. Annars
lekur ekki mikið út af fréttum um
sambandið, það starfar i nokkurri
kyrrþey. Þó spurðist það út hér á
dögunum að tekist hefðu samn-
ingar milli Rithöfundasambands-
ins og bókaútgefenda um laun
fyrir þýðingastörf. Þýðingar hafa
heldur verið utangarðs í islensk-
um bókmenntum hin siðari ár, lit-
ið og stopult þýtt af betri bók-
menntaverkum, og þá mest fyrir
frumkvæöi einstaklinga — það
hefur skort alla heildarstefnu og
kraft við kynningu á erlendum
bókmenntum á íslandi. Það er
miður, þarna er þáttur bók-
menntastarfa sem si'st má van-
rækja af ýmsum gildum ástæðum
— vikjum nánar að þeim siðar
Þvi þykir okkur fréttnæmt að nú
skuli undirritaðir samningar um
laun fyrir þýðingar og útgáfu á
þeim, einkum á svokölluðum
fagurbókmenntum. Óskandi að
þarna sé visir aö betri og meiri
þýðingum.
Forsaga þýðendasamninganna
er istuttumáli þessi. Með breyt-
ingu á lögum Rithiíundasam-
bandsins áriö 1978 fékk hópur
bókmenntaþýöenda inngöngu i
sambandið. Þetta var að frum-
kvæði samtaka sem leikhúsþýð-
endur höfðu myndað með sér um
kjaramál, en alls var tekinn inn i
sambandið á annan tug þýðenda.
Margir mikilvirkir þýðendur inn-
an vébanda þess eru reyndar rit-
höfundar lika, þannig að þarna er
um allstóran hóp að ræða.
Nú hafa þvi viðurkenndir bók-
menntaþýðendur rétt til inngöngu
i Rithöfundasambandið, að þvi
tilskildu að stjórn og félagsfundur
leggi blessun sina yfir þá.
Þess má geta að eigi fyrir all-
löngu gerðu rithöfundar ogútgef-
endur með sér samninga um
útgáfu á frumsömdum ritverk-
um.
Einhverjir samningar um þýð-
ingalaun hafa áður verið til: Um
laun fyrir bækur sem eru þýddar
og lesnar i Utvarp. Við leikhúsin
um þýdd leikrit. Samningur við
Bandalag islenskra leikfélaga um
verk sem tekin eru til sýninga i
áhugaleikhúsunum. Og svo loks
nýju þýðendasamningarnir sem
samþykktir voru á félagsfundi i
Rithöfundasambandinu 7.
september. Rekjum efni samn-
ingsins i' stuttu máli.
Samningurinn nær vitaskuld
aðeins til þýðenda sem eru félag-
ar i Rithöfundasambandinu og út-
gefenda sem eru aðilar að Félagi
islenskra bókaútgefenda. 1 samn-
inganefndinni sátu af hálfu sam-
bandsins Njöröur P. Njarðvik,
formaður þess, Þorvarður Helga-
son og úlfur Hjörvar. Og af hálfu
útgefenda örlygur Hálfdánarson
og Brynjólfur Bjarnason.
Tvöfaldur
samningur
Sam ningurinn er i raun tvöfald-
ur. Fyrri hluti hans, sem mest
gildi ætti að hafa, tekur til þýð-
inga á fagurbókmenntum, en sá
siðari til „annarra þýðinga en
fagurbókmennta”. Þar mun eink-
um átt við afþreyingarbækur af
ýmsu tagi.
Þýðendur fá greitt fyrir hverja
bókarörk, 16 siður, 1500 krónur
fyrir þýðingu á fagurbók, en 900
krónur fyrir þýðingu á öðru. A
þetta reiknast svo verðbætur frá
1. júni 1981. Þessi upphæð skal
greidd i þrennu lagi, á ýmsum
stigum þýðingarinnar, en auk
þess á þýöandinn rétt á 8 eintök-
um af fyrstu útgáfu bókar, en 2-4
eintökum af siöari útgáfum.
Það sést berlega að enginn
veröur rikur af bókmenntaþýö-
ingum frekar en áður og hætt viö
að timakaupið þætti frekar bágt
— en reiknum dæmiö aðeins bet-
ur. Samkvæmt verölagi siðasta
sumars hefði þýðandi átt að fá
18.000 krónur fyrir þýðingu á
fagurbók upp á 12 arkir eða tæpar
200siður.Samsvarandikaup fyrir
„annað” væri þá um 10.800 krón-
ur. Munurinn er talsverður, vikj-
um eilitið nánar að þvi siðar.
Fyrir þessa greiðslu hefur út-
gefandi svo rétt á að gefa þýðing-
una út i allt að 3000 eintökum, ef
þörf er á stærra upplagi innan tólf
mánaða á að greiða þýðanda
hlutfallslega fyrir sli'ka viðbót.
Auk þess er útgefanda skylt að
afhenda þýðanda yfirlýsingu frá
prentsmiðju og bókbandsstofu
um prentaðan, heftaðan og bund-
inn eintakafjölda.
En samningurinn leggur einnig
kvaðir á þýðendur. útgefandi
getur veitt þýðanda frest i 14 daga
til að skila handriti fari hann yfir
umsaminn skilatima. Eftir það
getur hann rift samningnum og á
þá réttá bótum frá þýðandanum.
Þýðandanum er skylt að skiia
vélrituðu handriti og vel frá
gengnu og að lesa fyrstu próförk
yfir endurgjaldslaust. Ef um rit-
un formála eða skýringa er að
ræða áað greiða sérstaklega fyrir
slikt.
1 öllum útgáfum skal standa
nafn þýðanda og tákn alþjóðlegs
höfundarréttar — litið c i hring,
þýðandinn á þannig höfundarrétt
að þýðingu sinni, en brögð kváðu
hafa verið að þvi að þýddir textar
hafi verið misnotaðir.
Faglegur
mælikvarði
á þýðingar
1 samningnum er ennfremur
kveðið á um gæði þýðinga, um
„faglegan mælikvarða” á þeim —
þannig hefur útgefandinn skjal-
festan rétt til að gera athuga-
semdir við afurð þýðanda og
heimta endurbætur. Þar segir:
„Þýðingin verður hvað stíl og
innihald snertir að vera fullnægj-
andi endurgerð hins upprunalega
texta. Ef útgefandi telur, eftir
yfirlestur handrits, að þýðingin
sé, hvað stil, málfar og efni við-
vikur, ekki fullnægjandi, getur
hann farið fram á lagfæringu við
þýðandann, enda geri hann þýð-
anda skriflega skýra grein fyrir
þvii hverju hann telji þýðingunni
áfátt. Ef útgefandi, að slikri lag-
færingu lokinni, æskirenn að gera
breytingar á textanum, skal
kveðja til þriðja aðila er þýðand-
inn samþykkir til lagfæringanna.
Eðlilegan kostnað, sem útgefandi
hefuraf þviað látagera breyting-
ar á handriti, má draga frá þýð-
ingarlaunum.
Verði ágreiningur um þörf
endurskoðunar á þýöingu, skulu
aðilar sameiginlega leita til um-
sagnaraðila, sem þeir báðir sam-
þykkja, og er umsögn hans bind-
andi.”
Þarna er óneitanlega nokkur
hvatning til þýðenda um að vanda
verk si'n og til útgefenda um að
taka á sig meira ritskoðarahlut-
verk en áður hefur verið, það er
langt i frá að hinir síðarnefndu
hafi verið nógu vandfýsnir á þýð-
ingar sem þeir koma á prent.
Viðurkenning á
þýðingum sem
bókmenntagrein
Úlfur H jörvar þýðandi, sem átti
sæti i samninganefndinni, sagði i
samtali við Timann, að á samn-
ingunum væru óneitanlega
nokkrirannmarkar. 1 fyrstu hefði
enda borið talsvert á milli samn-
ingsaðila. 1 fyrsta lagi væru
samningarnir tveir, þá þyrfti að
samræma. 1 seinni samningnum
væri við endurútgáfu miðað við
timamörk, en ekki upplagsstærð.
Fyrsta upplag sem launað væri,
3000 eintök, væri of stórt. Þess ber
þó að gæta að þetta eru fyrstu
samningar af þessu tagi sem
gerðar væru, á þá yrði að koma
reynsla og likast til yrðu þeir leið-
réttir í náinni framtið.
A einhverjum Norðurlandanna
munu vera til samningar i svip-
uðum dúr. Ekki taldi Úlfur þá
jafn góða og itarlega og þessa,
þeir væru i raun skástu þýðenda-
samningar sem Rithöfundasam-
bandinu væri kunnugt um — við-
urkenningin á höfundarétti þýð-
enda i samningnum væri mikil-
væg, sem og almenn viðurkenn-
ing á þýðingastarfi sem i honum
fælist.
Þarna væru þýðendum — n.b.
innan Rithöfundasambandsins —
tryggð viss lágmarkskjör, það
mætti þó alltaf búast við þvi að
eftirsóttir þýðendur fengju betur
borgað. Hér áður sömdu menn
um laun upp á eigin spýtur,studd-
ust einna helst við taxta Félags
islenskra fræða um þýðingar og
prófarkalestur.
Samningarnir væru bvi tima-
mcjt — hvort tveggja bötnuðu
kjörin og þar væri viðurkenning á
þýðingum sem bókmenntagrein.
Annar höfuðkostur væriað þarna
gæfist útgefendum færi á að gera
meiri kröfur til þýðinga en áður,
hingað til hefðu samskipti þýð-
enda — né reyndar rithöfunda
sjálfra — og útgefenda alls ekki
verið næg. Þýðendur, jafnvel
ungir og óreyndir, hafi þurft að
paufastalltof mikiði'sinum horn-
um án uppbyggilegrar gagnrýni.
Við spurðum Úlf að því hvort
hann teldi að samningurinn gæti
orðið fordæmi fyrir samninga
þýðenda sem standa utan Rithöf-
undasambandsins. Hann taldi
það ekki óliklegt, en hélt þó að
þýðendur afþreyingarbóka, sem
blessunarlega eru margir hverjir
ágætir islenskumenn, ynnu eftir
sem áður á öðrum kjörum —
þarna væri ekki verið að semja
þvert á þá. Þýðingar fræðibóka
væru svo annar handleggur.
Betri tíð...?
Gildi þýðinga fyrir þróun bók-
mennta og nýsköpun máls hefur
mjög verið vanmetið á sföustu ár-
um og litið verið um vandaðar
bókmenntaþýðingar. Þannig hafa
myndast gloppur i þýðingasögu
okkar Islendinga.
í kreppunni og fram yfir strið
var þýtt á islensku af miklum
krafti, þar má jafnvel talaiumeins
konar upplýsingaröld, þýðingarn-
ar voru margar vandaðar, mikið
lesnar — og þýðendurnir margir
hverjir meistarar. Áhrif ýmissa
þýðinga sem þá birtust á tungu-
málið og bókmenntirnar verða
seint metin til fulls, eru jafnvel
meiri en frumsamdra stórverka
— þar má nefna þýðingar Jóns
Sigurðssonar á Hamsun og þýð-
ingu Laxness á Vopnin kvödd eft-
ir Hemingway.
1 góðum þýðingum á nýstárleg-
um verkum leika nýjir straumar
um tungumálið, þar fer fram ný-
sköpun og útvikkun á merkingar-
sviði þess. Því er illt til þess að
hugsa að heilir höfundar og stefn-
ur skuli fara framhjá Islending-
um fyrir andvara- eða aðstöðu-
leysi.
Það lesa ekki allir ensku, eða
aðrar útlenskur, þrátt fyrir
pappirskiljuflóð — og spurning
hvort slikur lestur er alltaf til
góð6 fyrir málkennd manna. önn-
ur meginröksemd fyrir gildi bók-
menntaþýðinga eru ungir og
ómótaðir lesendur sem eiga
heimtingu á góðum og f jölbreytt-
um bókakosti.
Úlfur Hjörvar sagði: „Það hef-
ur heldur verið litið niður á starf
þýðandans, en það er alvöru
vinna að þýða bækur, skapandi
list, sem útheimtir nýsköpun og
sist er auðveldari en að frum-
semja ef vel er að þýðingu stað-
ið.”
Þýðingasamningarnir nýju,
auk nýstofnaðs þýðingasjóðs og
Norræna þýðingasjóðsins, sem
reyndar eru frekar ætlaðir til að
styrkja útgáfu en einstaka þýð-
endur, ættu að geta orðið visir að
nýju skeiði vandaðra bókmennta-
þýðinga úr sem flestum málum.
eh