Tíminn - 06.12.1981, Side 30

30
Sunn'u'dagiir'tí. desembér 1981.
DANSÁ
ELD-
FJALLI
— af þýska leikaranum Gustaf
Griingens og lyki lskáldsögunni Mefistó
I ár hafa selst um 300.000 eintök af forboðinni
bók í Þýskalandi/ lykilskáldsögunni „Mefistó" eftir
Klaus Mann, son rithöfundarins alþekkta Thom-
asar Mann. I leikhúsum eru færðar upp leikgerðir
sögunnar og nú hefur stórmyndin „Mefistó" litið
dagsins Ijós. i raun er allt þetta uppistand út af
manni sem legið hefur i gröfinni í næstum tuttugu
ár — leikaranum, leikstjóranum og leikhússtjór-
anum Gustaf Grúndgens. Ferill hans er lygasögu
likastur, hann var orðinn þekktur og dáður leikari
fyrir heimstyrjöldina síðari, á tíma Þríðja ríkisins
var hann sérstakt eftirlæti Hermanns Görings og
réði fyrir virtasta leikhúsi i Þýskalandi. Og eftir
stríðið skaut honum aftur upp úr f lóðinu og varð ó-
umdeildur höfðingi þýsks leikhúss á tíma efna-
hagsundursins. Á siðari hluta þessa árs hefur vart
annar maður verið meira umtalaður í Þýskalandi
er Grúndgens og þó einkum og serílagi sú svarta
mynd sem Klaus Mann dró upp af honum í Mefistó.
A skrifborði sinu i Krónprinsa-
höllinni i Berlin hafði hann á
dýröardögunum mynd af Her-
manni Göring i silfurramma með
tileinkun. Augliti til auglitis við
Göring, sem taldi hann einn af
sinum sveinum, vann hann sin
embættisstörf. Af mikilli alúð og
snilld og með ótviræðum árangri.
Þó trúði enginn þvi i alvöru að
hann væri nasisti, ekki einu sinni
Göring. Hann var yfirmaður
prússnesku rikisleikhúsanna,
ráðherra, og ásamt með tón-
listarmanninum Furtwangler
frægasti listamaður i Þriðja rik-
inu. Samt var hann ekki i flokkn-
um, og hafnaði jafnvel kuldalega
boði um að ganga i skaðlitið
stuöningsmannafélag. Hann hafði
aö staðaldri yfir um 1000 starfs-
mönnum að segja, meðal þeirra
var kveðjan „Heil Hitler” for-
boöin.
Hann var enginn meðreiðar-
sveinn, það leyföi ekki vissa hans
um sérstöðu sina. Hann varö að
leika aöalhlutverkiö. Hann naut
þess að ráða yfir þvi glæsilega
leiksviði sem Þriðja rikið lét hon-
um í té. Þó hugsaði hann alltaf
sem svo, að þar yrði hann aö gefa
tóninn.
Ferill leikarans, leikstjórans og
leikhU sst jöra ns Gustafs
Grundgens i Þýskalandi Hitlers
er ekki eftirbreytni verður, en ,
vissulega er hann einstæður.
Hann er snilldarbragð, i senn
ámælisvert og snilldarlegt. Og
því er Grundgens oröinn aö goö-
sögu sem ennþa heillar, hann er
einstakur i röð listamanna
nasistatimans. Hann heillar jafn-
vel kynslöö sem aðeins þekkir
listamanninn Grundgens úr dauf-
um og rykföllnum kvikmyndum,
og fær þannig heldur óljósa hug-
mynd um hann.
Forboðín skáldsaga
Þessi nýi og endurvakti áhugi á
Grundgens á upptök sin i bók sem
var skrifuð fyir 45 árum. Af henni
fer það orð að þar séu tómar svi-
viröingar um Grundgens, em-
bættismann á nasistatimanum.
Af þeirri ástæðu hefur hún verið
bönnuö í Vestur-Þýskalandi siðan
1966. Þetta er skáldsagan
„Mefistó” eftir Klaus Mann.
Fyrir rúmlega tveimur árum
setti franski leikstjórinn Ariane
Mnouchkine leikgerð bókarinnar
á sviö. Skömmu siðar var leik-
gerðin einnig sviðsett I Þýska-
landi og kom þá af stað fjarg-
viðrinu út af Mefistó. Siðan hafa
skuggaprentsmiöjur reynt að
fullnægja eftirspurninni i Þýska-
landi og áhuganum á bókinni um
nasistastjörnuna.
Hrifninginóx þó fyrst aðmarki
þegar eitt stærsta forlag i Þýska-
landi Rowohlt, gaf Mefistó út i
vasabroti um áramótin og
storkaði þannig lögbanninu vis-
vitandi. Nú hafa selst um 300.000
eintök, þrisvar sinnum stærra
upplag en venja er um metsölu-
bækur i Sambandslýðveldinu.
Og til a6 kóróna allt þetta var
farið aö sýna stórmyndina
Mefistó i 33 þýskum borgum i
september siðastliðnum. Leik-
stjóri er Ungverjinn István
Szasbó, en framleiöandinn er
Horst Endlandt, sem færir sér
enn i nyt formúluna sem gaf svo
góða raun i „Lili Marleen” eftir
Fassbinder: Blöndu af sjó-
bissniss, brjálæði og hakakrossa-
skrautsýningum.
Það kann vel að vera að
Mefistó, bók Klaus Manns um
Gustaf Grundgens sé illkvittnasta
bókin um hann, en jafnframt tek-
ur hún öllum hinum fram hvað
varðar snilli og innsýn. Það kann
einnig að vera að sköpunargáfan
eigi upptök sin i hatri, en þó ber
bókin einnig vitni um aö höfund-
urinn er sem heillaður, þótt hon-
um sé þaö kannski þvert um geð.
Af þessu leiðir aö Mann tekst að
lýsa manninum og hugarheimi
hans.og gera skiljanlegt bæði hiö
framúrskarandi og hið stórvafa-
sama 1 ferli Grundgens.
Fjögurramanna
revían
Klaus, sonur rithöfundarins
fræga Tómasar Mann, var gáfað-
ur, glæsilegur og undrabarn i
bókmenntum. 1925, þegar hann
var 19 ára gamall, hitti hann
Grundgens, sem var sjö árum
eldri, i' fyrsta sinn. A þeim tima
var Grundgens oröinn þekktur á
leiksviðinu i „Hamburger
Kammerspiele”, þótti einkum
drjúgur i' hlutverki yfirstéttar-
skúrka og glaumgosa.
Með þeim tókst kunningsskap-
ur og Grundgens setti á svið
frumraun Klaus Manns i leikrita-
smíð „Anja und Esther”. Það var
þó einkum leikaravalið sem var
til þess fallið að vekja athygli,
með aðalhlutverk fóru tvær
duttlungafullar dætur frægra rit-
höfunda, Erika Mann (systir
Klaus) og Pamela Wedekind
(dóttir leikskáldsins Frank
■ Gustaf Grúndgens I ævirullu sinni, Mefistó eða freistarinn úr Fást eftir Göethe
Wedekinds). Mótleikarar þeirra
voru Grundgens og Klaus Mann
sjálfur.
Sómakær gagnrýnandi, Her-
bert Inering, afgreiddi leikritið
stuttaralega sem „sviðsetta
martraðaskáldsögu um kyn-
villu”. Sýningin varð hneyksli,
sem olli því aftur aö leikritið sló i
gegn, og leikarakvartettinn varð
alræmdur á þriðja áratugnum.
Vorið 1927 settu þau upp nokkuð
léttúðuga .Jí'jögurramanna-
reviu”, þá var Grundgens kvænt-
ur Eriku Mann, en þau Klaus og
Pamela Wedekind höfðu enn ekki
gengiö f það heilaga, einfaldlega
vegna þess að hann hafði ekki enn
náð lögaldri.
En þá splundraöist þessi við-
kvæmi hópur. Systkinin Mann,
sem ekki máttu sjá af hvort ööru,
héldu i heimssiglingu, fyrst i átt
til Ameriku. Pamela Wedekind
giftist leikritahöfundinum Carl
Sternheim, sem var mannsaldri
eldri en hún. Og Grundgens sló i
gegn í Berlin svo um munaði i
leikriti Georgs Bruckners
„Afbrotamennirnir”, náttúrulega
sem yfirstéttarskúrkur.
Lykilröman
Allar götur siðan hefur verið
um þaö deilt hvort eða að hve
miklu leyti Mefistó sé lykilróman.
Klaus Mann visaði þvi sjálfur af-
dráttarlaust á bug og varð að
sögn heldur hverft við, eins og sá
sem hefur veriö staðinn að verki.
1 bókinni er forkólfum ,,Ham-
burger Kammerspiele” sem þá
var lýst meö hressu háði og
skerpu, og i ofanálag Sternheim
gamla, rithöfundinum Gottfried
Benn og fjölskyldu Tómasar
Mann eins og hún lagði sig. Og
Mefistó sór sig lika i ættina, þvi
að 1901 var það að borgararnir i
Lubeck lásu meö skelfingu
„Buddenbrooks” eftir Tómas
Mann sem lykilskáldsögu.
Sonurinn Klaus var alla tfð
ógætinn i skrifum sinum og gá-
leysið upphófst þegar í fyrsta
verki hans. Gamall skólameistari
hans í Odenwald hafði hvatt
þennan sjálfumglaða ungling
áfram með vinsemd og þolinmæði
siðan hitti uppfræðarinn fyrir lýs-
ingu á sjálfum sér i frumraun
Kiáusar, ,,Sá gamli”. Hún var
með þeim hættiaö sá gamli sagð-
ist hafa orðiö fyrir barðinu á
„ódrengilegum rógi”. Sem oftar
var Klaus Mann sem sakleysið
uppmálað og þóttist móögaður.
Skömmu síðar skrifaði Tómas
Mann smásögu um uppvaxtar-
ævintýri barna sinna meðal
bóhema í Munchen. Klaus Mann
svaraði með andsmásögu i sama
stil. Þegar Klaus frétti svo að
Carl Sternheim væri aö skrifa
leikrit um ungmenni rithöfunda-
fjölskyldnanna Mann, Wedeking
og Sternheim, varð hann mjög
skekinn af þessu „tillitsleysi og
illgirni”.
Klaus Mann notaði Gustaf
Grundgens fyrst sem fyrirmynd
árið 1932: Grundgens þýtur i
gegnum skáldsöguna „Stefnumót
ieilifðinni” sem dansari að nafni
Gregor Gregori. En stund
Mefistós rann ekki upp fyrr en
1935. Þá var Grundgens yfirmað-
ur rikisleikhúsanna i Prússlandi
og frægasti skjólstæöingur Gör-
ings, en Klaus mann var blaða-
maður og áróðursmaöur og ein-
hver áhrifarikasti talsmaður
andfasiskrar starfsemi i útlegð.
Báðir höfðu lagt af taumleysi
æskunnar og báðir höfðu fundið
sitthlutverk f lifinu, ,,hlutverk” i
þess fyllstu merkingu því báðir
voru þeir miklir leikarar alla tið.
Blanda af
sjálfsandúð og
-hrifningu
Gagnkvæm hrifning sem tengdi
þá um stund og hatrið sem þeir
losnuðu ekki við var ef til vill
dýpra en þá renndi sjálfa i grun.
Það var ýmislegt sem var likt i
fari þeirra og spyrti þá að vissu
leyti saman þótt þeir stæðu sin
hvoru megin við viglinuna — til-
hneigingar til kynvillu og kvala-
losta, áköf þunglyndisköst, óhóf-
leg lyfjaneysla á köflum og
háskasamlegt daður við dauðann.
Skyldleikinn kom einnig fram i
misvel duldum ávæningi af eigin
fánýti, sem þeir reyndu báðir að
breiða yfir með linnulausu orða-
glamri og sifelldri leit að lofi,
hrósi og velgengni. Persónan
Mefistó er hvort tveggja fullur af
andúð og hrifningu á sjálfum sér,
þar má likast til greina einhvers
konar spegilmynd Klaus Manns.
Hendrik Höfgen er leikari og
glæsilegt eftirlæti Hamborgara,
sem oftast nær er klæddur I
smóking á leiksviðinu, þess utan
er hann ógnvaldur góðborgar-
anna og stofukommúnisti eins og
tiskan býður. Hann lætur sig
dreyma um að stofna byltingar-
leikhús.Tfuárum si'ðar hafa orðið
endaskipti á honum, hann er
kominn undir verndarvæng hins
holduga Ri'kismarskálks og er
skærasta stjarna nasistanna. Með
oröum Kiaus Manns: „Api vald-
hafanna” og „trúður sem
skemmtir morðingjum”.
Þessi Mefistó-persóna likist
stórbokkanum efagjarna,
Grundgens, i vexti, fasi og tökum.
Hann ferðast i gegnum tilveruna
sem skopleikari sem er ekki neitt
neitt, nema þvi aðeins að hann sé
alltaf að leika.
Skáldsagan um þessa tvlbentu
persónu sveigir raunverulegt og
óraunverulegt saman og gerir úr
þvi áhrifamikla einingu, reyndar
með nokkurri óskammfeilni og
ósannsögli. Tómas Mann tekur
þessa ósannsögli fyrir með
nokkrum þunga i gagnrýni sem
hann stilaði til sonar sins. Hann
segir: ,,verk sem er svo mjög
bundið raunveruleikanum, er i
hættu og lendir i ógöngum, þar
sem það vill fjarlægjast þennan
sama raunveruleika og afneita
honum”.
Klaus Mann afneitar raunveru-
leikanum. Þannig gerir hann
systur sina Eriku, sem var gáfuð,
ævintýragjörn og ofsafaigin og
aukinheldur leikkona, að frisk-
legri þýskri prófessorsdóttur.
Það sem heillar Höfgen helst i
fari hannar er borgaralegt lit-
leysi. OgMann gengst ekkiheldur
við sinum eigin þætti og lýsir
sjálfum sér sem göðlegri og
leyndardómsfullri aukapersónu,
Sebastian að nafni.
Og það sem meira er um vert,
Klaus Mann leggur ekki ekki i að
lýsa Grundgens/Mefistó sem
kynvillingi i samfélagi kynvilltra.
Höfgen mátti ekki vera kynvillt-
ur. Istaðinn lendir hann i klandri
i sambandi við kynþáttamálin,
sem i' augum nasista var viðlfka
viðurstyggilegt. Höfgen, sem
reyndar er ónýtur, stendur i
kvalalostasambandi við negra-
dansmeyna Júliettu, þar til að
Göring leiðir honum fyrir sjónir
að þolinmæði vinsamlegra vald-
hafa séu takmörk sett.
I Mefistó er ekki annað gefið
skyn en að glæsilegur ferill sögu-
hetjunnar stafi af lævisi ófyrir-
leitins hentistefnumanns. Þetta
kallar á andsvör. Gamlir sam-
verkamenn Grundgens, sem hafa
allir sem einn mótmælt útgáfunni
á Mefistó, áli'ta það vera vinar-
bragð að láta sem fæst uppi og
hjálpa li'ttuppá sannleikann með
vængjuðum yfirlýsingum um
mannorð og æru.
„Mefistó án
grímu”
1 öllum þessum Mefistó-áhuga
hefurAlfred Muhr,78ára gamall,
látið til sin heyra. Hann gagn-
rýndi Grundgens árið 1934 og
varð fyrir barðinu á reiði Gör-
ings. En Grundgens bjargaði hon-
um stórmannlega, Muhr var ráð-
inn að rikisleikhúsinu, starfaði
þar m.a. sem fulltrúi og i tiu ár
sem nánasti samstarfsmaður
Grundgens.
I bók Muhrs, „Mefistó án
gri'mu”, sem er stefntgegn Klaus
Mann, er þessum árum lýst. En á
henni eru ýmsir meinbugir,
þetta er heldur viðkvæmnisleg
minningabók, full af smásögum
og skrýtlum, uppblásin og ekki
ýkja trúverðug. Að auki er hún
full af alls konar villum hvað
varðar timasetningar og stað-
reyndir og ennfremur gætir i
henni heldur gáleysislegrar til-
hneigingar tii að nota orðafar
nasistatimans. í bókinni er dregin
upp mynd af góðviljuðum leik-
húshöfðingja, sem ieinkalifinu er
ýmist á embættissetrinu
Bellevuehöll eða á sveitasetrinu
Zessen, þarsem hann gerir kvik-
mynd um „Effie Briest” eftir
skáldið Theodor Fontane ásamt
konu sinni, Marianne Hoppe. 1
þokkabót stundar hann akuryrkju
og fjárbúskap eins og gósseig-
anda sæmir.
Ekki heyrist múkk frá Muhr um
morfinið, sem kann að hafa leikið
nokkurt hlutverk i sambandi
Grundgens og Görings. Og hann
fer varfærnislega i sakirnar þar
Sfem hann kemst ekki hjá þvi að
nefna ung uppáhöld Grundgens i
leikarastétt, sem hann útvegar
hlutverk svo litið ber á. Honum er
einnig undarlega mikið i mun að
hreinsa átrúnaðargoðið
Grundgens af öllum grun um aö
hann hafi verið kommúnisti fyrir
1933.
1 siðasta viðtali Grundgens,
skömmuáður enhann lést, sagð-
ist hann aldrei hafa haft minnsta
áhuga á stjörnmálum og að á
nasistati'manum hefðihann aldrei
getað losað sig við einhverja
óraunveruleikatilfinningu. Það er
vandséð hvernig þessim aður sem
leit á lifið sem leiksvið hafi getað
verið kommúnisti. Honum tókst
svo vel upp i daglega lifinu ein-
faldlega vegna þess aö þar var