Fréttablaðið - 02.07.2008, Blaðsíða 12

MARKAÐURINN 2. JÚLÍ 2008 MIÐVIKUDAGUR12
H É Ð A N O G Þ A Ð A N
Í
ritinu Ísland á 20. öld
(Reykjavík 2004) segir
Helgi Skúli Kjartansson
sagnfræðingur að frum-
kvæðið að þjóðarsáttinni
svokölluðu árið 1990 hafi komið
frá aðilum vinnumarkaðarins;
verkalýðshreyfingu og atvinnu-
rekendum: „Þeir gengu til samn-
inga og lögðu að vanda fyrir
ríkisstjórnina óskalista sinn. En
ekki um neinn venjulegan fé-
lagsmálapakka, heldur víðtæk-
ar aðgerðir til að tryggja stöðug-
leikann í efnahagsmálum“, skrif-
ar hann.
Í bók minni Frá kreppu til þjóð-
arsáttar (Reykjavík 2004), sem
er saga Vinnuveitendasambands
Íslands frá 1938 til 1999, er farið
nánar í saumana á aðdraganda
og árangri þjóðarsáttarinnar.
Þar er rakið hvernig þjóðarsátt-
in spratt annars vegar upp úr
erfiðu efnahagsástandi vetur inn
1989-1990, og hins vegar hvaða
aðstæður höfðu skapast í sam-
skiptum aðila vinnumarkaðar-
ins og hagstjórn í landinu, sem
gerðu hana mögulega. Þjóðar-
sáttin hefði ekki tekist án marg-
víslegra umbóta í efnahagsmál-
um á níunda áratugnum.
ORÐIÐ ÞJÓÐARSÁTT KOM SÍÐAR
Orðið „þjóðarsátt“ um kjara-
samningana og samkomulagið
við stjórnvöld í febrúar 1990
kom ekki frá aðilum vinnumark-
aðarins og finnst hvergi á samn-
ingablöðunum. Eftir að form-
legar viðræður voru hafnar um
nýja kjarasamninga og samn-
ingahugmyndin var farin að
kvisast út töluðu fjölmiðlar um
„niðurfærslu“. Samheldni ASÍ
og VSÍ við samningaborðið var
kölluð „niðurfærslubandalag-
ið“. Hannes G. Sigurðsson, hag-
fræðingur VSÍ, talaði um „núll-
lausn“ í grein í Morgunblaðinu
mánuði áður en samningar voru
undirritaðir. „Þjóðarsátt“ heyrð-
ist fyrst að ráði um sumarið
1990 þegar tekist var á um það í
tengslum við uppsögn samninga
ríkisins við háskólamenn hvort
allir launþegar ættu að sitja við
sama borð. Háskólamenntaðir
ríkisstarfsmenn voru þá sakað-
ir um að brjóta gegn þjóðar-
sátt um sömu launa þróun allra
stétta. Eftir það festist heitið í
sessi.
FORSENDURNAR LYKILATRIÐIÐ
Þjóðarsáttin var ekki fólgin í
kjarasamningunum sem slíkum,
heldur forsendum þeirra. Samn-
ingarnir fólu í sér að laun hækk-
uðu fimm sinnum á næstu tut-
tugu mánuðum, samtals um 5%
árið 1990 og 4,5% árið 1991. Að
auki skyldu sérstakar launabæt-
ur greiddar hinum lægst laun-
uðu. Samningarnir voru ekki
verðtryggðir. Í staðinn var sett
á fót launanefnd tveggja full-
trúa hvors samningsaðila sem
meta átti hvort þróun verðlags á
tilgreindum tímabilum gæfi til-
efni til launahækkana umfram
samninga. Átti nefndin í mati
sínu einnig að taka tillit til breyt-
inga á viðskiptakjörum við út-
lönd. Þetta var nýmæli. Það var
ekki nóg að verðlag hækkaði svo
að laun lækkuðu. Það varð líka
að taka tillit til þess hvernig fyr-
irtækjunum gengi að afla tekna
á erlendum mörkuðum.
En þetta var ekki nægilegt til
að ná árangri í baráttu við verð-
bólguna, samdrátt í efnahags-
lífinu og atvinnuleysi sem auk-
ist hafði umtalsvert. Það þurfti
að taka á ýmsum öðrum veiga-
miklum þáttum í efnahagslífinu.
Þegar aðilar vinnumarkaðarins
höfðu undirritað kjarasamning-
ana afhentu þeir ríkisstjórninni
minnisblað í tíu liðum um for-
sendur samninganna. Þjóðarsátt-
in var fólgin í því að ríkisstjórn-
in féllst á að vinna í samræmi
við þessar forsendur. Að efni og
framsetningu var minnisblaðið
eins og efnahagskafli í stjórn-
arsáttmála nýrrar ríkisstjórnar,
enda sögðu margir á þessum
tíma að þungamiðja landsstjórn-
arinnar hefði færst frá Stjórnar-
ráðinu og til aðila vinnumarkað-
arins. Þarna voru beinlínis gefin
fyrirmæli um ásættanleg við-
skiptakjör og hagvöxt, gengi,
vexti, verð á búvörum, verð-
lag opinberrar þjónustu, þróun
neysluvísitölu og launaþróun
hjá opinberum starfsmönnum.
Einnig var
ríkisstjórninni
falið að leggja
fram lagafrumvarp um lífeyris-
sjóði, samræma skattlagningu
fyrirtækja því sem gerðist í ná-
grannalöndunum og skipa nefnd-
ir til að vinna úttektir á nokkrum
félagslegum málefnum.
HIMNASENDING FYRIR RÍKIS-
STJÓRNINA
Ríkisstjórnin sem þá sat undir
forsæti Steingríms Hermanns-
sonar var samsteypustjórn
fjögurra flokka: Framsóknar-
flokksins, Alþýðuflokksins, Al-
þýðubandalagsins og Borgara-
flokksins. Hún hafði ekki styrk
til að taka sjálfstætt á efnahags-
vandanum, en fagnaði eðlilega
frumkvæði aðila vinnumark-
aðsins. Ef ekkert yrði að gert
stefndu efnahagsmálin í algjört
öngstræti. Fyrir ríkisstjórnina
var þjóðarsáttin sem himna-
sending.
Þjóðarsáttin tókst vegna þess
að allir lögðu hönd á plóginn,
vinnuveitendur og verkalýðs-
hreyfing, ríkisstjórn og Alþingi,
bændasamtök, viðskiptalífið og
síðast en ekki síst almenning-
ur með virku aðhaldi og eftir-
liti með framkvæmd loforð-
anna sem gefin voru. Jafnvægið
í efnahagsmálum á tíunda ára-
tugnum er afleiðing þjóðarsátt-
arinnar og þess skilnings á lög-
málum efnahagslífsins sem þá
tókst samstaða um.
Allir lögðu hönd á plóginn
ÞJÓÐARSÁTT 1990 Ásmundur Stefánsson, Haukur Halldórsson, Einar Oddur Kristjánsson.
G U Ð M U N D U R M A G N Ú S S O N
S A G N F R Æ Ð I N G U R
Annas Sigmundsson
skrifar
„Staða smærri gjaldmiðla hefur
undanfarin ár orðið mun verri
en áður. Hún er reyndar skárri
núna þegar fjármagnsflæði er
að minnka í heiminum vegna
áhættufælni fjárfesta,“ segir
Tryggvi Þór Herbertsson, hag-
fræðingur og forstjóri Aska
Capital.
Hann tekur þó fram að smærri
gjaldmiðlar séu þó ekki ónot-
hæfir en þeir séu hins vegar við-
kvæmari og hagstjórn með þá sé
vandasamari en með þá stærri.
„Ríki þurfa að beita fjármála-
stefnunni mun meira en áður til
þess að styðja betur við peninga-
málastefnuna og þar með hafa
stjórn á gjaldmiðlum,“ segir
Tryggvi.
Þegar mikill vaxtamunur
myndast á milli landa líkt og
gerst hefur hér á landi segir
Tryggvi að þá verði mikið inn-
streymi á fjármunum til þess að
peningamálastefnan verði mátt-
laus. „Fjármagnsflæðið fer þá
að stjórna stöðu gjaldmiðilsins,“
segir Tryggvi.
Að sögn Tryggva verða mikl-
ar breytingar á gjaldmiðlamál-
um í heiminum með tilkomu evr-
unnar árið 2000. „Þetta leiddi til
þess að það urðu til tvær stór-
ar heimsmyntir: dollar og evra.
Það er alveg ljóst að ólgan sem
við sjáum á smærri gjaldmiðlum
eins og krónunni stafar meðal
annars af tilkomu evrunnar,“
segir Tryggvi.
„Það sem við erum að velja
með því að vera með krónuna
er sveigjanleiki. Ef við tækjum
upp fastgengisstefnu eða gengj-
um í Evrópusambandið þá fórn-
um við sveigjanleika en fáum
stöðugleika í staðinn. Íslending-
ar þurfa að spyrja sig hvort þeir
vilja sveigjanleika eða stöðug-
leika,“ segir Tryggvi.
Stöðugleiki í skilningi evru-
svæðisins þýðir að sögn Tryggva
minni hagvöxt, vinnumarkað
sem getur síður tekið við sveifl-
um í eftirspurn og þar með at-
vinnuleysi. „Hér á landi höfum
við hins vegar viljað auka kaup-
mátt hratt og mikið. Það getur vel
verið að Íslendingar séu komn-
ir á það stig að vilja gefa upp
sveigjanleika og kjósa fremur
stöðugleika,“ segir hann.
„Ef við lítum til baka til fyrri
hluta síðustu aldar þá studdist
heimurinn við gullfót,“ segir
Tryggvi. Síðan kom Brett-
on Woods-samkomulagið eftir
stríð.
Það byggðist á ákvörðun helstu
ríkja Vesturlanda að endurreisa
svipað gengisfyrirkomulag og
verið hafði fyrir fyrri heims-
styrjöldina. Bandaríkjadollar
varð hornsteinn samkomulags-
ins fyrst og fremst vegna yfir-
burða Bandaríkjanna á þeim
tíma þegar hagkerfi annarra
stórra iðnríkja voru í rúst. Þetta
samkomulag leið undir lok á átt-
unda áratugnum síðustu aldar
í kjölfar olíukreppunnar. Segir
Tryggvi að þá hafi Bandaríkja-
dalurinn ekki getað valdið þessu
hlutverki sínu lengur.
Tryggvi nefnir líka að alþjóða-
væðing síðustu fimmtán til tut-
tugu ára hafi leitt til þess að
hagkerfi séu að verða stöðugt
opnari og fjármagnshreyfingar
auðveldari. Bæði af tæknilegum
ástæðum og vegna þess að afnám
á hindrunum hefur gert það að
verkum að peningamálastefna í
ríkjum með fljótandi gjaldmiðla
sé orðin mun erfiðari.
Hann segir að spurningin sé
hvort evran standist til lang-
frama það álag sem hinn pólit-
íski raunveruleiki hefur sett á
hana. Tryggvi segir ljóst að lönd
eins og Frakkland, Benelux-lönd-
in og Þýskaland séu með svipað
efnahagskerfi og það henti þeim
því vel að vera með sama gjald-
miðilinn.
„En er það svo fyrir lönd sem
eru langt á eftir í þróunarferl-
inu og eiga eftir að vaxa mun
hraðar? Mun evran þola þetta?“
spyr Tryggvi.
Þrátt fyrir að stýrivextir hér-
lendis séu nú 15,5 prósent þá
segir Tryggvi það ekkert ein-
stakt í sögunni. „Þegar Paul Wal-
ker kom inn í Bandaríska seðla-
bankann árið 1979 setti hann
stýrivexti í um tuttugu prósent,“
segir Tryggvi.
Hann segir að fátt bendi til
annars en að lönd eins og Ástr-
alía, Argentína og Hong Kong
haldi sínum gjaldmiðlum næstu
áratugi. Hið sama gildi um lönd
sem eru okkur nær eins og Nor-
egur og Svíþjóð.
Tryggvi nefnir að það að vera
með sjálfstæðan gjaldmiðil sé
hluti af peningastjórn. „Það er
stór biti fyrir þjóð að gefa upp
peningamálastefnu sína einhliða
og hafa ekkert um það lengur að
segja hvernig henni verður hátt-
að,“ segir Tryggvi. Vísar hann
þá í hugmyndina um að Íslend-
ingar tækju upp annan gjaldmið-
il hérlendis.
„Þar með værum við að segja
að við ráðum ekkert við hag-
stjórnina sjálfir og við ætlum
bara að láta einhverja aðra sjá
um þetta. Við erum fullvalda
sjálfstæð þjóð og eigum alveg
að geta ráðið við þetta,“ segir
Tryggvi.
Spurður um hvaða afstöðu
hagfræðingar í heiminum hafi
almennt til sjálfstæðis gjald-
miðla segir Tryggvi að það sé
alls ekki svo að þeir aðhyll-
ist flestir þeirri stefnu að allir
gangi í myntbandalag.
„Það er mikil gerjun í heim-
inum núna. Flestar þjóðir eru í
vandræðum með peningastefnu
sína eins og við sjáum á verð-
bólgutölum. Vandræðin eru
alls ekkert einskorðuð við Ís-
land. Það sem kann að vera hent-
ugt á einum áratug getur verið
orðið úrelt á þeim næsta,“ segir
Tryggvi að lokum.
Staða smærri gjaldmiðla verri en áður
TRYGGVI ÞÓR segir að Íslendingar verði
að velja á milli sveigjanleika og stöðug-
leika. ,,Það getur vel verið að Íslendingar
séu komnir á það stig að vilja gefa upp
sveigjanleika og kjósa fremur stöðugleika,“
segir hann. FRÉTTABLAÐIÐ/GVA