Tíminn - 20.03.1983, Blaðsíða 18

byggt og búid
Á FORNUM
fSLEND-
INGASLÓÐUM
Á
GRÆNLANDI
frá Göröum
»myrils.)
Húnninn ó biskupsstafnum,
geröur úr rostungstönn.
„Vinclnr í scgli knúúi knör -
ú kölduin GriL'iikuidslxírum.
Islcndinga liutu lör
l'yrir þúsund árum."
■ Talif) cr aci Gunnbjörn. sonur Ulis
kráku. Iiali scö Ciiu'nkind. cr hann rak
vcstur um ísland og fann Gunnbjarnar-
skcr um aldamótin 900. l£n Eiríkur ruuöi
varð Ivrstur til að kanna latidið og sanna
að |iað vtcri byggilcgt. Hann sigldi til
Gtii'nlands og dvaldi þiir scktarár sín
þijú; sigldi undan Sniiicllsncsi og kom
utan ;ið Miðjökli á austurströndinni. þiir
scm Uláscrkur hcilir. Eiríkur var hinn
l'yrsta vctur í Eiríkscy (líklcga nær miðri
Eystrihyggö). Kannaði hann bæði
noröur og suður og gaf víöa örncfni (sjá
Landnántu). Eiríki mun hal'a litist bcst á
Eiriksljörð og þar rcisti hann síöar
bústað sinn i Brattahlíö. Hann kallaði
landið Grænland; taldi að mcnn mundu
fýsa þangaö cl það hcti vcl. A bcstu
svæðum cr þctta líka sannncfni. Árið
Ú85 cðtt 986 sigldi l'loti mcð Eiríki frá
íslandi til Grænlands til að ncma þar
land. Ilafa mcnn cflaust haft mcð scr
kvikfc og búshluti. En aöcins 14 af 25
skipum komust alla lcið. hin sncru aftur
cöa fórust. Landnámsmcnn scttust að á
sunnanvcröri vcsturströndinni. Austur-
ströndin lítt byggilcg vcgna ísa ogjökla.
Aöalbyggðirnar urðu tvær. þ.c.
Eystribyggö syðst og Vcstribyggi) miklu
norðai. Var um 550 km. svæöi. að mcstu
óbyggt. milli þcirra. Mcnn rcistu bú sín
aðallcga inni í fjörðunum og í tlölum.cn
anncs voru nær óbyggð. Kjarni Eystri-
hyggöar var við Eiríksíjörð og Ejntirs-
fjörð. I Eiríksfirði varð sncntma
fjölbyggt. þar stóð höfðingjtisctrið
Brattahlíð. bær Eiríks rauða og Þjiíö-
hildar konu hans. cn hún lct rcisa fyrstu
kirkju á Grænlandi. I>jóðhildarkirkju.
I næstti fjröi, Einarslirði, rcis síðar
höfuðkirkja landsins í Görðuni og þar
var þingstaöurinn. Eiríkur hefur sannar-
lega kunnað að mcta landkosti. Vestri-
byggð var þcttust við Rangafjörð (Godt-
luibsfjörð) og Lýsufjörð. Giskað cr á. að
íslcndingar fornu á Grænlandi hafi orðið
unt þrjú þúsund; þcgar bcst lct; voru
bæir alls taldir 280, þar af 190 í Eystri-
byggð. Til veiða var sótt í Norðursetur,
norðan við 66. breiddargráðu. Var þar
nyrðra mcrkasta vciðistöð Bjarnarcy,
scm talin cr vcra sama og Diskócyja.
Víst má telja að þarna hafi íslendingar
vcitt rostunga, náhvcli og hvítabirni í
allmiklum mæli og þar rhcð fcngið
dýrmætar útflutningsvörur. Sclvciði hcf-
ur jafnan verið mikil við Grænland.
fiskar ýmsir í sjó, lax og silungur í ám og
vötnum. hreindýraveiði ntikil á landi.
Hlunnindi htila því vcrið mikil oggnægð
matar fyrir landncmana. Búskap stund-.
uðu þeir líkt og á Islandi lcngi vcl.
landrými víða ntikið og ósnortinn
gróður. Mikiö ltcfúr vcriö um Itvali við
Grænland. Hollcndingar og Englending-
ar ráku joar miklar Itvalvciðar á 17.. 18.
og 19. öld. Hvallýsið var olía þcirra
tíma. ís licfur veriö niinni við Grænland
þcgar þaö var numið. cn scirina varð.
Suðuroddi Græiilands, Hvarf liggur á
sömu brciddargráðu og Osló og Lcniii-
grad.
Viðvíkjandi búskap cr jtcss að gæta að
jarövegur cr víðast grunnur og grýttur.
Isaldarjöklar Ittifa skalið landiðoghclstu
bergtegundir: granít. gncis og sand-
stcinn vcðnist mjög scint. Víða crfitt tim
jarðvinnslu og ræktnn. Inni í fjöröunum
þar scin aöalbyggöin var. cru sumrin
miklu þurrviörasamari cn víðast á ís-
laitdi og gróðri. t.d. á túnum, hætt við
ofþornun í þurrkasumruni. En úti á
ncsjuni og í skerjagaröi cr svalt og
suddasamt, a.m.k. sunnan til. Hafís
oftast á rcki og lokar fjörðum á vctruni.
Hvernig voru landkostir
á Grænlandi til forna?
Eiríkur rauði tók auövitað bcsta
hitann! Enginn landshluti kcmst til jafns
við Eiríksfjörð, og landið umhvcrfis
Brattahlíð niun ttdiö líkast Islandi af
öllum svcitum Grænlands. Noröar cn t
Vcstribyggð hefur ckki þótt fært að afla
nægilcgs fóðurs lianda l'cnaði, cn miklu
norðar mátti sækja til vciða.
I Komingsskitggsjá, scm rituö cr í
Norcgi um 1225. scgir um mataræði á
Grænkindi: „Svo cr sagt að á Grænlandi
cru grös góö. og eru þar bú góð og stór.
því að ntcnn hafa þar margt nauta og
sauöa. og cr þar smjörgcrð ntikil og osta.
Lifa mcnn við það mjög og svo viö kjöt
og allskonar vciöi. bæði við hreiiiahold
og Itvala og scla. og bjarnarhold. og
læðast nicnn við það þar á landi."
Veiðidýralífið Itefur vcrið mjög auðugt
á Grænlandi. hrcindýr. bjarndýr. rost-
ungar. náltvcli. o.fl. framyfir það scnt
gcrðist á Islandi. Veðráttan nokkuð
frábrugðin hinni íslensku.
Paul Nörlund. scnt rannsakaði mið-
aldarústir, grafir o.fl. í fjörðum Suður-
Grænlands á árunum 1921-1952 - ritar:
„En jafnvcl þcir scm þekkja sumarblíð-
una í gömlu grænlensku svcitununt. fá
tæpast skiliö hvcrnig næstum 501) bæir
hafa rúmast í þcim landþrengslum. sem
í rauninni cr um að ræöti. Grænir blcttir
mcð réttncfndu graslendi cru smáir að
vöxtum. Milli nakinna klappa. scm cru
mjög fyrirferðarmiklar, vcx mcst víði-
kjarr. fjálldrapi. krækilyng, blábcrja-
lyng og hrcindýramosi. Og því má
Itcldur ckki glcyma, að milli hcitra
sumardaga cru kaldar nætur, þcgar hita-
stigiö cr sjaldan mcira cn nokkrar gráöur
yfir frostmark." „Það er grátt af geita-
skóf. gamburmosa og víði" kvað Sigurö-
ur Brciðfjörö á Grænlandi, laust cftir
1851). Birkikjarr 4-5 m. Iiátt, (á stöku
stað 6-7 m) cr þó allvíða i dölum
Eystribyggöar og á bcstu stöðuni í
Vcstribyggð. Víðast cr mikið um grá-
víöi, scm allvíöa ntyndar kjarr.
Utarlcga við firðina slær krækilyng
brúnum blæ á landið. Gömlu túitin cru
grænni cn unihvcrfið. þó mosamikil og
rytjulcg á þurrari stöðum. Þau hafa víða
verið girt öflugum grjótgörðum, og sums
staðar augljóslcga veitt á þau vatni. Fc
hcfur vcrið niargt og furðu stór kúabú
(miöað við nútíma .staðhætti). t.d. í
Brattahlíð og Göröum.
Á biskupssetrinu Görðum hafa fundist
rústir af 100 kúa fjósi. og leifar af ntiklu
ávcitukcrfi. bæði þar og í Brattahlíð.
Ávcitur á tún hafa verið nauðsyn vcgna
þurrviðra inn í löngum krókóttum fjörð-
unum.
Búljáráburöur var borinn á túilin og
taði líklcga cinnig brennt. mcð kvistum,
lyngi og rckaviðarsprckum. Fundist hcf-
ur þykkt lag af sauðataði í fjárhúskrók-
um. og lambaspörö í gólfi margra rústa
út um hagann. sýna að þar hafa vcrið
Ijárhús og rcttir.
Guðmundur Þorláksson náttúrufræð-
ingur. scm dvaldi á Grænlandi á stríðsár-
unum. gctur um stckk. scm hann sá í
afskekktu hcraöi. og taldi þar hafa
rúmast 500 ær. Vcl hefur að lokum gctað
vcrið um ofbcit aö ræöa forðum á
þcttbyggðúm stööum. cins og nú scst þar
scm fjármargt cr.
Fundin bein húsdýra gcfa góða bcntl-
ingu um búskap íslendinga á Grænlandi.
Mikið hcfur fundist af beinum kinda og
nautgripa. Virðast dýrin hafa vcrið trcm-
ur smávaxin. líkt og hcr fyrr á tímum.
og lifað að vcrulegu leyti á útigangi.
ncma bcstu mjólkurkýrnar. Geitfé virð-
ist hafa verið allmargt. cn liestar fáir.
enda landið allt sundurskorið af fjörðum
og aðalsamgöngur á sjó. Ekki liafa
kattabcin fundist. cn greinilcga hcfur
vcrið talsvcrt áf hundum og það af flciri
en cinu kyni. Sumir líkir gamla, íslcnska
hundinum. cn aðrir stærri. háfættari
mcð löng mjó trýni, scnnilega vciði-
hundar.
Gciturnar hafa getað hagnýtt sér víði-
kjarrið og lyngið prýðilcga, Svín hafa
■ vcrið fá, cnda þung á vetrarfóðrum og
mikið kjöt ferigist af vciðidýrum.
Milt á Grænlandi
fyrstu aldir byggðarinnar
Talið cr fullvíst að tiltölulega hlýtt
hafi vcrið á Grænlandi á dögum land-
ncmanna og allt fram á 15. öld. Þá
blómgaðist þar búskapur, en síðan kom
kuldatímabil og þá syrti sarinarlega í
álinn.
Grænlcndingar, þ.c. Islcndingar
fornu, gcngu Norcgskonungi á hönd
árið 1261. Þá hefur verið farið að
fækkast þar um skip, því samið var um
að scnda skyldi árlega 2 kncrri frá
Noregi. Ekki var þctta siglingaloforð að
fullu efnt, cn citt skip Grænlandsknörr-
inn gckk þó flest ár, uns hann fórst við
Noreg árið 1567 cða 1569. Eftir það
viröist ekkert skip hafa verið í reglu-
bundnum siglingum milli landanna. og
bannað var að sigla til Grænlands nema
með leyíi Norcgskonungs, sem óttaðist
launverslun. Líklcga hafa þó cnsk og
hollcnsk skip citthvað verslað og flutt
varning milli á laun, allt fram á 15. öld,
cnda stunduðu þcssar þjcrðir hvalveiðar
norður í höfum.
Á árunum 1580-1585 hrakti íslcnsk
skip þrisvar sinnum til Grænlands. Er
titlið að um 1400 hafi Grænlandsbúar
veriö í töluverðri snertingu við evrópska
mcnningu - og jafnvel langt fram á 15.
öld. Það þykir sannað af fornleifafund-
um. cinkum fatnaði.
Vcrslun við Evrópu var talsvcrð fyrstu
aklirnar. það cr jafnvcl getið um skip frá
Grænlandi hlaðin rostungstönnum. ná-
hvalstönnum, svarðreipum og skinna-
vöru. Fékkst hátt vcrð fyrir. Seinna
kcpptu loðskinn aó austan. suðrænt
fílabein. hampreipi o.fl. við grænlenska
varninginn. Þá varð ckki cins gróðavæn-
lcgt að sigla.
í Hvalseyjarkirkju á Grænlandi var
haldið sögulegt brúðkaup árið 1408,
þann 16. septembcr. Presturinn Páll
Hallvarðsson gaf saman Þorstein Ólafs-
son og Sigríði Björnsdóttur að viðstödd-
um mörgum góðum mönnum, bæði
innlcndum og crlendum. Þarna var hóp-
ur Islendinga. sem sigldu frá Norcgi á
leið til íslands árið 1406, cn hrakti til
Grænlands. og dvöldust þar fjóra vetur.
Eru 11 naíngreindir karlar og konur. I
Norcgi og á Islandi var skipið fyrir löngu
talið af. en það komst heim að lokum.
Urðu skipverjar síðar að votta að brúð-
kaupið á Grænlandi hefði verið löglcgt.
Þcss vegna er svo glöggt um þctta vitað.
Scnnilcga liafa skipsmcnn tckið cin:
hvcrn varning með til Noregs.
Þctta virðist hafa vcrið síðasta heirn-
sókn Islendinga til Grænlandsbyggða.
Að minnsta kosti tckur skyndilega íyrir
tíðindi af Grænlandi í íslenskum annál-
um, og ckki cr kunnugt um norsk skip
við Grænland síðar. En e.t.v. hafa
Hansakaupmenn og Englendingar frá
Bristol haldið uppi cinhverri verslun, og
virt einokun Norcgskonungs að vcttugi.
Sjóræningjar gcta líka hafa slæðst til
Grænlands. Sjórán og strandhögg, cru
gamalkunn fyrirbæri vjða í heiminum. -
Sögur hcrma að Islcndingum á Græn-
landi hafi stundum lent hark’alega saman
við Eskimóa (Skrælingja) á suðurlcið cr
tímar liðu. Landncmar urðu aðvísuekki
varir viö þá. en fundu leifar mannvista.
m.a. áhöld úr steini og beini.
Samkvæmt rannsóknum scinni tíma
höfðu flokkar Eskimóa fyrir óralöngu
komið frá hcimskautalöndum Kanada
til Norður-Grænlands og smám saman
þokast suður eftir, alla lcið suður um
Hvarf og áfram norður með austur-
ströndinni, cn hörfað síðar til baka langt
norður. Hafa víða fundist menjar cftir
þá. scm sýna fleiri cn eitt menningar-
skeið. íslendingar cru ekki þeir fyrstu,
scni hurtu á Grænlandi!
Líklega hafa loftslagsbreytingar og
þarafleiðandi sveiflur í stofnum vciði-
dýra. valdið mcstu um flökt Eskimóa
norður og suður. Þcir hafa verið horfnir
frá Suður-Grænlandi fyrir daga Eiríks
rauða. Þcgar svo vcðrátta kólnaði að
mun um 1300 sækja þeir á ný suður eftir
og mæta fyrst Islendingum. scm fóru
langt norður til veiða. Þrengja síðan að
Vestribyggð. Hafa scnnilcga farið mcð
ströndinni og haldið sig mikið á út-
nesjum og \ ið utanverða firðina fyrst í
stað. en íslendingar aðallcga búið inni í
fjórðunum. Um hríð hafa þjóöirnar tvær
lifað að kalla hlið við hlið.
Hve lengi þraukuðu
íslendingar á Grænlandi?
Norskur prestur, ívar Bárðarson, tók
þátt í hjálparleiðangri.sem lögmaðurinn
í Brattahlíö stóð íyrir árið 1550, norður
í Vestribyggð. Eskimóar höfðu gcrt
hættulegar árásir þar nyrðra. En lciðang-
ursmenn fundu cnga mcnn. hvorki Is-
lendinga né Eskimóa. byggðin virtist
auð að fólki. Eskimóar voru fljótir í
förum á skinnbátum (kajak) sínum og
hafa verið farnir norður á bóginn aftur.
En hvar voru íslendingar, voru þcir
fallnir eða tlúnir og þá hvert? Komust
einhverjir til hcimskautalanda Ame-
ríku?
Lciðangursmenn fundu búfé i högum,
hlóðu skip sitt kjöti og héldu heim.
Fénaður í högum bcndir til þcss að